Ljóðið læðist

að leyndum dyrum vitundarinnar

bíður.

Þú heyrir hvíslað –

hlustar í spurn

opnar

finnur yl ljóssins.

Fyrr en varir

eruð þið orðnir vinir –

þú, ljóðið og ljósið.

 

Þetta skrifaði Guðbjörg 22. júní 2004 kl. 00:30. Hún orti með orðum, augum og athöfnum. „Gott hjá þér“ sagði hún við okkur mörg. „Gott hjá þér,“ segjum við þegar við kveðjum Guðbjörgu.

Guðbjörg var svo kraftmikil og hugumstór, að hún varð öllum eftirminnileg. Hún þorði að teikna og lita út fyrir rammann – bæði á blaði og í lífi – og því urðu myndirnar af henni litríkar. Myndir af konu, skapandi og fullri af lífsorku, ást á lífinu, áhuga á fólki og inntaksríkum bókmenntum, sem spegluðu lífið. Og í þessum minningarbrotum eru dregnar upp nokkrar af myndunum af Guðbjörgu, skólastjóranum, mömmunni, fræðaranum og lífskúnsternum. Myndir eru fyrir lífið, til að gleðjast yfir og læra af.

lindargullið og eldflugan

Það var fyrsti dagurinn í skólanum og unglingarnir þekktu ekki Guðbjörgu, spunagetu hennar, kennslutækni, uppeldisfærni eða kátínu hennar. Þeir voru komnir í kennslustofuna og biðu eftir kennaranum. Allt í einu vatt Guðbjörg sér inn með rautt sjal á öxlum. Hún fór úr skónum og stökk svo upp á stól og þaðan fór hún upp á kennaraborðið. Svo hóf hún, öllum á óvart og án þess að kynna sig, að þylja texta sem þau höfðu aldrei heyrt áður:

„Mig dreymdi ég geingi útí skóg einsog í fyrra þegar ég gekk útí skóg með stöllu minni; og stóð ein í rjóðrinu við lækinn. … Títa, litla grýta, liljan hvíta, mýrispýta, lindargullið og eldflugan mín…“

Og svo flutti Guðbjörg áfram, með tilþrifum og til enda Unglinginn í skóginum. Nemendurnir göptu, störðu á kennarann – upp á borði – og reyndu að fylgjast með framvindu orðagjörningsins. Svo þegar galdurinn hafði náð inn í unglingakvikurnar stökk Guðbjörg niður á gólf og skellihló. Hún hafði náð þeim. Hópurinn gerði sér þá grein fyrir að kennsla væri ekki óhjákvæmilega ítroðsla, heldur leikhús lífsins, sálarstækkandi gaman. Guðbjörg varð þeim – og flestum sem kynntust henni – heimsljós. Halldór Laxnes var góður, en hún líka. Bókmenntir voru fyrir lífið og hún líka.

Úrræðagóð

Önnur mynd. Guðbjörg var alltaf sjálfbjarga, aldrei farþegi í lífinu. Ef hana vanhagaði um eitthvað kláraði hún dæmið sjálf. Þegar allir krakkar voru blankir í uppvexti hennar var hún allra snjöllust og dugmest í sölu merkja og happdrættismiða. Hún greindi markaðinn fullkomlega, vissi hvar, í hvaða húsum, væri hægt að selja og hvar söluhorfur voru þungar. Og þó Guðbjörg setti allt á fullt í námi í Hagaskóla og yrði dúx í ýmsum fögum vann hún meðfram skóla (hún fékk Heimsljós að launum fyrir námsafrek, áritað af þeim merka skólamanni Birni Jónssyni, skólastjóra Hagaskóla). Hún vann í Bæjarútgerðinni og ormhreinsaði karfaflök á flughraða. Svo puðaði hún í Víði. Fyrri hluta daganna afgreiddi hún í verslun, í sjoppunni á kvöldin og svo skúraði hún áður en hún lognaðist út af í rúminu heima. Yfirferðin, krafturinn og getan urðu henni uppspretta fjár og möguleika. Hún átti alltaf pening því hún var svo úrræðagóð, vinnusöm, kraftmikil og marksækin. Þær eigindir nýttust henni í vinnu og í einkalífi.

Laxveiðin

Guðbjörg var ekki stangveiðikona – og var raunar ekki vel við að deyða fisk og slíta úr honum öngul. En hún átti hins vegar dásamlega og gamanleitandi vini, sem höfðu húmor fyrir lífinu. Hún ræddi einu sinni laxveiði við vinkonu sína. „Strákarnir fara í veiði og af hverju ekki við?“ Og þær ákváðu að skella sér í veiði. Þær gíruðu sig upp, náðu sér í hinn fullkomnasta búnað, fóru að ánni í grænum vöðlum með flugunet til varnar mývarginum og leið svona líka ljómandi vel á árbakkanum og hlógu sig máttlausar yfir vankunnáttu að kasta flugu. En aflatölur voru ekki aðalmálið og engum sögum fer af Maríulöxum eða uggabiti. Þetta voru gleðiveiðar. Slíkar veiðar eru göfugastar. Og myndin af þeim með stangir og í vöðlum veltandi á bakkanum í hláturrokum er heillandi, eins og sena í gamanmynd. Vinkvennahópur Guðbjargar var landslið vináttunnar. Gleði, alúð og umhyggja áttu sér ekki takmörk í samskiptum.

Máltakan

Guðbjörg hafði áhuga á börnum, mat börn mikils. Hún var heilluð af þroskaskeiðum þeirra og vissi að börn geta og þora. Hún ræddi við börn eins og jafningja. Þegar Guðbjörg gekk með litlum börnum úti leiddi hún ekki ungviðið í þögn. Allt varð að umræðuefnum. Laufin á götunni, droparnir sem féllu á nebbann, vindstrokan sem lék um kinn, litir dagsins, fólkið á ferð og kisarnir sem stukku yfir stéttarnar. Og tilgangurinn? Máltaka. Það var ekki bara gaman að ræða við börn, skemmta sér yfir hugarflugi og tengingum, heldur voru djúp og ákveðin rök að baki hjá henni. Allt getur orðið viðfangsefni samtals. Öll veröldin er full af viðburðum, sem má færa í orð. Því meira sem talað er við börn, því meiri líkur á góðum málþroska, sem Guðbjörg vissi að skilaði sér í námi, líðan, úrvinnslu og útspili lífsins. Allt gat orðið að spennandi kennslutækjum. Jafnvel kenndi Guðbjörg barni að lesa með því að nota texta mjólkurfernu.

Svo átti Guðbjörg til að efna óvænt til upplestra. Í fjölskyldu hennar ganga ýmsar sögur um slíka viðburði. Einu sinni á góðviðrisdegi norður í Skriðu í Aðaldal voru allir útivið og við leika. Þá kallaði Guðbjörg allan hópinn inn í stofu, setti ungviðið í hring og svo byrjaði hún að lesa Heimsljós. Það var þessum börnum á sólskinsdegi allra fjærst huga að setjast niður inni til að hlusta á Laxnes, en þessi lestur varð þeim ógleymanlegur og frásögnin um drenginn sat í sjö ára barnssál og hefur ekki vikið þaðan síðan. Tungumálið er glitvefnaður mennskunnar. Guðbjörg vissi, að við deyjum þegar við verðum orðlaus en getum lifað vel í ríkidæmi máls, sagna og ljóða. Í upphafi var orðið og heimsljós er fyrir fólk og heim.

Partí á Leifsgötunni

Guðbjörg var æðrulaus í lífinu. Hún hafði ótrúlegt þolgæði og var umburðarlynd gagnvart uppátækjum fólks. Þau systkin, Einar og Þóra Karítas, útskrifuðust frá MR sama vorið. Allur árgangurinn fagnaði á Kaffi Reykjavík en þar var lokað klukkan þrjú um nóttina. Þá þótti þeim systkinum ekki nóg komið og buðu öllum heim á Leifsgötu til halda partýinu áfram. Þau höfðu trú á, að mamma þeirra væri sama sinnis – ef hún væri vakandi. Húsið fylltist af stúdentshúfum og hlátri. Í miðju skrallinu kom einn stúdentinn til Þóru og sagði við hana. „Þóra, þú hefðir nú mátt segja mér, að mamma þín væri sofandi inni í herbergi. Ég settist ofan á hana.“ En Guðbjörg rumskaði bara og sneri sér á hina hliðina. Partýið hélt áfram og hún svaf gleðskapinn af sér. Henni fannst svo sjálfsagt, að allur stúdentafansinn hefði komið heim á Leifsgötu og hafði húmor fyrir að nýstúdentinn hefði sest á hana.

Uppeldið

Og svo var það móðirin og uppalandinn. Guðbjörgu varð aldrei orða vant og átti ekki í neinum vanda með að ala upp dreng. Einar var ellefu ára og fjölskylduvinur vildi endilega gefa honum riffil. Hinn góðviljaði gefandi hafði sjálfur fengið rifilinn þegar hann var ellefu ára og taldi Einar vera færan um og hafa þroska til að taka við svo merkilegri og karlmannlegri gjöf. En Guðbjörg var enginn aðdáandi stefnu amerísku riffilsamtakanna og gerði sér jafnframt grein fyrir að hún glímdi við alvöru uppeldismál. Ekki væri hægt að setjast á drenginn og kremja úr honum byssulöngunina. En hún var snarráð og sagði við son sinn, að hún skildi að hann langaði í vopnið, en upplýsti hann um, að ef hann tæki ákvörðun um að þiggja ekki rifilinn að gjöf myndi hún gefa honum myndavél, sem væri hægt að skipta um linsur á – sem sé reflexmyndavél. Þetta var ekki eins og í grískum harmleik, tveir kostir og báðir vondir. Nei, þetta voru alvöru kostir – þroskakostir – sem drengurinn varð sjálfur að velja á milli. Báðir góðir fyrir hann sjálfan. Og við getum ráðið í framvinduna og valið því Einar hefur síðan mundað myndavélar og hefur lifibrauð sitt af því að mynda. Uppeldi er ekki skipunarmál, heldur að virkja frelsið, að hjálpa fólki að velja hið góða, að sækja í dýptir og vinna með drauma, óskir, þrá, tilfinningar. Guðbjörg var uppeldismeistari.

Vögguljóð og vitjun

Svo voru þær mægður á ferð í Norðurleiðarútunni á leið í Aðaldal. Mamman notaði tímann til að kenna dóttur sinni vögguljóð. Og einhvers staðar á leiðinni var stúlkubarnið uppnumið af tilfinningunni og söng hástöfum í rútunni „Íslenskt vögguljóð á Hörpu“ eftir Laxness. Það varð til að einn farþeginn fór að hágráta, en færði svo dótturinn hundrað krónu seðil í sönglaun. Kostuleg og áleitin sena – kennslan, uppeldið hennar Guðbjargar virkaði. Hún hafði tök á að kveikja í fólki, ná inn fyrir. Einu sinni kenndi hún Sölku Völku með öðrum kennara. Og niðurstaða nemendanna var: Hjá hinum kennaranum er Salka Valka baráttusaga og frásögn um verkalýðsbaráttu. En það er allt öðru vísi hjá Guðbjörgu. Hún sýnir að Salka Valka væri eiginlega ástarsaga. Nemendurnir lærðu þar með, að túlkun skipti máli og lesandinn væri ekki líflaus viðtakandi, heldur virkur þátttakandi í margþættu og opnu túlkunarferli. Guðbjörg var nemendum sínum snjall túlkunarfræðingur og hafði hug á að helga sig þeim fræðum í doktorsnámi en veikindi hindruðu.

Þrír piltar og kennari

Guðbjörg var natinn kennari, hafði vakandi áhuga á nemendum sínum. Ekki aðeins, að þeir læsu og lærðu fögin sín, heldur að þeir nytu sín sem manneskjur og tækju út þroska. Og það voru ekki aðeins börnin hennar og barnabörn, vinir hennar og fjölskylda, sem áttu skjól hjá henni, heldur líka nemendurnir. Það er falleg sagan af því þegar Guðbjörgu var boðið út að borða þegar hún var 41 árs. Nemendur hennar þrír, átján ára piltar, sendu henni boðskort og keyrðu svo með hana í óvissuferð frá Laugum í Reykjadal og til Akureyrar til að dekra við hana á afmælinu. Það voru ungir nemendur, sem langaði að þakka fyrir frábæra kennslu og persónulegan stuðning og bjóða henni út að borða. Guðbjörg hafði líka húmor fyrir svona öflugum unglingum, sem kunnu sig svo vel. Þakklætisbréfin frá nemendum, sem höfðu notið og heillast, bárust henni allt til lífsloka. Í þeim eru færðar þakkir fyrir, að hún hafi stutt og skilið, reist við og haft á þeim trú þegar mest lá við.

Ahrif og efling

Guðbjörg hafði áhrif, en ekki aðeins meðal nemenda. Hún var kunn fyrir mikil áhrif á samkennara og samverkafólk sitt og kom þeim til þroska með glaðværri og einbeittri stefnufestu. Einu sinni vildi hún fá samverkakonu sína til að stýra þorrablóti, sem hin taldi öll tormerki á, að henni væri fært vegna feimni. Guðbjörg gaf sig ekki og sagði með blik í augum: „Þú skelfur bara óttann úr þér.“ Og það gekk auðvitað eftir. Enginn sá skjálfandi hné veislustjórans og hún sigraðist á feimninni. Guðbjörg kunni að hvetja og gaf sig ekki í vaxtarmálum. Og hún þorði að brjóta niður veggi í skólahúsum til að bæta kennsluaðstöðu, þorði að breyta kennsluháttum í þágu nemenda, breytti þrepskiptu stjórnfyrirkomulagi skóla í teymisvinnu. Og hún var óhrædd að gera tilraunir og smellti sögudýnu inn í skólann svo þreyttir gætu lagt sig og líka sagt þar sögur. Guðbjörg var alltaf með nemendur í huga, bætt vinnulag og námsmöguleika og vildi tryggja þroskakosti allra. Hin jarðarsettu og stuðningsþurfandi áttu alltaf vísan stuðning í Guðbjörgu.

Í þjónustu

Það var guðbjörgunarlegt, eitthvað himneskt í vökulum kærleika Guðbjargar. Hún hafði alla tíð áhuga á kossi tíma og eilífðar, fangbrögðum himins og jarðar. Hún velti vöngum yfir hvort hún ætti að læra til prests, en nám eða vígslur skiptu engu máli því hún var alla tíð prestur sínu fólki, engill í öllum víddum og á krossgötum lífins. Hún horfði á Maríu og Jesú á myrkum tíma bernskunnar. Þegar lítil frænka austur á Skógum var miður sín eftir að hafa séð á bak hundi sínum stakk Guðbjörg upp á, að haldin yrði útför. Frænkunni fannst tilvalið, að fá Guðbjörgu fremur en sóknarprestinn til að jarðsyngja besta vininn. Og svo söng Guðbjörg Ó Jesú bróðir bestiyfir hundinum í skógarrjóðri. Ekkert var eðlilegra en sr. Guðbjörg sinnti þeirri prestsþjónustu og frænkunni leið betur á eftir.

Gjafir Guðbjargar

Guðbjörg hafði stefnumál sín á hreinu og er okkur fyrirmynd. Hvað var það sem hún skildi eftir hjá okkur? Hún skrifaði lífssögur í fólkið sem hún bjó til eða þjónaði, varð þeim ljós heimsins, hló með þeim og magnaði til átaka við lífið, Laxnes og myrkrið. Hún kenndi okkur öllum að líta upp og þora og leyfa ástinni að trompa allt hitt. Líka að þakka fyrir að geta það sem við gætum gert. Hún gaf veröldinni systkinin Einar og Þóru Karítas. Hún skildi eftir hjá okkur bókina Mörk, sem þær mæðgur unnu saman um kynferðislegt ofbeldi bernskunnar. Hún var æðrulaus þegar ritið var samið og eftir að hafa hlustað á upplestur á bókinni sagði hún við dóttur sína: „Jú þetta er ein útgáfa af mínu lífi.“ Í bókinni gerir Guðbjörg upp myrkan átakatíma. Mörk sannfærði mig ekki aðeins um, að það er vilja- og ákvörðunar-mál hvort við verðum fórnarlömb eða ekki, heldur líka, að Guðbjörg hafði tamið sér sama hugarfar og Nelson Mandela, að fara ekki út í lífið kvartandi eða með biturleika vegna fortíðar. Áföll geta fangelsað fólk, en þolendur geta ákveðið að skila hlekkjunum og verða frjáls. Guðbjörg var frjáls í sínu lífi og stóð með hinu stóra, gjöfula, menntandi, gleðinni og gildum. Hún vissi, að allir verða fyrir ágjöf, við getum staðið saman, við megum vera með augun á hverju öðru – eins og hún – til að skynja hvort hægt sé að styrkja. En lífið er ekki næturvakt áhyggna, heldur tími til að hlægja, syngja, stökkva upp á borð til að þylja um unglinga í skóginum, dreyma og „durga sig upp“ – eins og hún orðaði það – og drífa sig í gleðina. Guðbjörg var áræðin, kjörkuð, bóngóð, jákvæð – kvartaði ekki, æðrulaus, hispurslaus, næm, umhyggjusöm, vitur, kærleiksrík, ljósleitandi og glaðsinna. Hún skrifaði svo fagurlega:

„Þú sem lánaðir mér lífið

og lagðir mig

við hið mjúka brjóstið

hennar mömmu.

Hvernig skila ég þér lífinu aftur?

Og hvar verður mamma þá?“

Nú er hún farin inn í himininn – í ljósið. Guðbjörg lést í dagrenningu og fæddist inn í ljós eilífðar. Þar er allt rétt, bjart, gott og sjáanlegt. Og við megum leyfa himingluggum að vera okkur opnir – ljós heimsins skín okkur. Og það er fagnaðarerindi öllum.

Guð geymi Guðbjörgu og Guð geymi þig.

Megnið af þessu sem hér er skráð var flutt í Hallgrímskirkju 12. ágúst, 2019. Svo bættist sitthvað við í flutningi. Kistulagning í Kepellunni í Fossvogi 9. ágúst. Erfi á Kjarvalsstöðum eftir athöfn. Bálför og jarðsett síðar í Hólavallagarði, kirkjugarðinum við Suðurgötu.