Greinasafn fyrir flokkinn: Greinar og pistlar

Pistlayfirlit er aðgengilegt á trú.is. Þá er talsvert af pistlum einnig á sigurdurarni.annall.is

Greinar og pistlar

Doktor Jesús Kristur og Matthías

Matthías Jochumsson var risi í menningarlífi Íslendinga, skemmtilega frakkur guðfræðingur og eitt besta sálmaskáld þjóðarinnar bæði fyrr og síðar. Í dag er eitt hundraðasta ártíð Matthíasar, en hann lést 18. nóvember árið 1920.

Matthías Jochumsson var samsettur maður og hugðarefnin voru því fjölbreytileg. Af bréfum og bókum hans má vel sjá hvílíkur lestrarforkur hann var. Hann reif í sig það, sem hann náði í og skrifaði síðan um stefnurnar, hugmyndirnar og bækurnar. Hann var afar hrifnæmur og hreifst af hverjum nýjum kenningavindi, sem honum barst. Þótt Matthías væri nýjungagjarn sagðist hann þó lesa eins og hann væri að lesa Sturlungu, taka það gott og gilt, sem honum þætti skynsamlegt! En eigið sjálfsmat getur blekkt, ekki síst ef skaphöfnin er ólgukennd. Líklega hefur blaðamaðurinn og fagurkerinn í Matthíasi verið öflugri en greinandi kerfissmiðurinn.

Guðfræðibyltur

Matthías var farvegur erlendra strauma í guðfræði. Hann var byltingamaður í flestum greinum mannvísinda og sérlega mikilvægur íslenskri kristni því hann vakti athygli landa sinna og þ.m.t kirkjumanna á þeim vatnaskilum, sem urðu með vísindahugsun nítjándu aldarinnar. Í ritum hans birtist sígruflandi hugur, sem ekki festi andans trúss við neina kreddu og kenningu. Matthías dró sjálfur saman eigin trúarstefnu og skoðanamyndun:

„…minn idealismus, minn individualismus og minn subjectivismus þolir engar kreddur eða mannlegar doctriner; þess vegna átti ég aldrei þjóðkirkjuklerkur – og kannske alls enginn – klerkur að vera.“

Þannig leit hann á og segir talsvert um stöðu þjóðkirkju fyrir liðlega hundrað árum. Þjóðkirkjan varð, m.a. fyrir tilstilli Matthíasar, rúmgóð og þolgóð kirkja, sem hvetur til fjölbreytileika og víðfeðmi.

Uppvöxtur

Matthías Jochumsson fæddist í Skógum í Þorskafirði á Marteinsmessu, 11. nóvember, 1835 og lést 18. nóvember árið 1920. Bernskuheimilið virðist hafa verið fjörmikill vettvangur andans. Þar var ákaft rætt um hræringar tímans og meðal annars um trúmál. Virðast foreldrar Matthíasar ekki hafa veigrað sér við að skoða annarlegar kenningar. Matthías vandist því þegar í foreldrahúsum umræðum um trúmál. Hann var sendur til starfa og náms í menningar- og verslunarmiðstöðinni í Flatey. Liðlega tvítugur fór hann utan og var veturinn 1856-57 í Kaupmannahöfn. Hann hóf síðan nám í Lærða skólann í Reykjavík og lauk stúdentsprófi árið 1863. Tveimur árum síðar lauk hann prófi frá Prestaskólanum, þá tæplega þrítugur.

Matti í Móum

Matthías var vel lesinn og hafði þegar tekið út nokkurn þroska áður en hann hóf nám. Hann var því sjálfstæður í skóla og fór eigin leiðir, svo sem sjá má í fjörlegri og bersögulli sjálfsævisögu hans Sögukaflar af sjálfum mér. Matthíasi var veitt Kjalarnesþing í ágúst 1866 og vígðist í maí 1867. Bjó hann á Móum og kallaði sig gjarnan Matta í Móum í bréfum á þessum tíma.

Dauðsföll og dramatík
Matthías var þríkvæntur. Elín Sigríður Didrichsdóttir lést annan jóladag 1868 eftir aðeins þriggja ára sambúð þeirra. Enn skemmri var sambúð hans með Ingveldi Ólafsdóttur, sem hann kvæntist í júlí 1870. Lést hún tæpu ári síðar í júní 1871. Gekk kvennamissirinn mjög nærri hinum geð- og tilfinningaríka Matthíasi. Festi hann ekki yndi við prestsskapinn og lagðist í útlandaflakk. Fór hann um Danmörk og Noreg 1872-73 og var í Englandi 1873-74. Í þessum ferðum kynntist hann mörgum andans jöfrum og peningamönnum. Var hann styrktur af enskum unitörum til að kaupa blaðið Þjóðólf og ritstýrði honum frá 1874-80. Vænkaðist og hagur hans í einkamálum.

Í júlí 1875 kvæntist hann Guðrúnu Runólfsdóttur og nutu þau samvista í 45 ár. Lifði Guðrún mann sinn. Þau eignuðust tíu börn! Matthías var prestur í Odda á árunum 1880-86 og síðan á Akureyri 1886-99. Bjó hann nyrðra til dauðadags og er heimili þeirra hjóna, Sjónarhæðir, varðveitt sem minjasafn.

Skáldskapur og ritstörf

Kunnastur er Matthías Jochumsson fyrir ritstörf sín. Eftir hann liggur gífurlegt magn af greinum, ljóðum, sálmum, þýðingum og öðru frumsömdu efni. Lofsöngin „Ó, Guð vors lands…“ samdi hann vegna hátíðahaldanna og konungskomunnar áruð 1874. Varð sálmurinn síðar þjóðsöngur Íslendinga.

Unitaraguðfræði

Þótt Matthías væri hverflyndur í trúarkenningum og menningarmálum, er þó kenningaslóði, sem hægt er að greina, í flestum ritverkum hans. Áberandi er, að Matthías virðist hafa aðhyllst ýmsar hugmyndir ameríska unitarans Channing. Matthías hafði þó aldrei þolinmæði til að fjalla skipulega um trúfræði eða samræma hugmyndir sínar. Þær voru í sífelldri mótun. Ritgerðir hans voru sem sjálfstæð myndverk en ekki hluti heildar. Skáldið skapaði fremur eindir en síður endanlegan heim heildar.

Matthías gerði skynsemi manna hátt undir höfði. Eins og margir guðfræðingar um aldamótin 1900 greindi hann skarplega að trú og kenningu. Kenningakerfi vildi hann fyrst og fremst nálgast með hjálp skynseminnar. Þótt Matthías væri ávallt hinn heitasti trúmaður vildi hann lesa Biblíuna fyrst og fremst með hjálp vitsmuna.

Guðsmynd Mattíasar

Þær hugmyndir, sem Matthías gerði sér um Guð, eru í anda rómantísku stefnunnar. Guð, sem hann tilbað, var Guð jafnvægis, en jafnframt skapandi Guð, sem kallað hefur fram allan heim. Matthías trúði því, að Guð væri alls staðar að starfi. Ekki áleit hann, að Guð væri sama og heimur. Hann var ekki algyðistrúar (panteismi). Hann var fremur pan-en-teisti. Það merkir, að Matthías lagði áherslu á, að Guð sé með ákveðnu móti í heiminum. Allt efni, frá hinu smæsta ódeili til hinna stóru stjörnukerfa, taldi hann gegnsýrt veru Guðs. Þessi guðsívera einkennist af lífi, ljósi og kærleika. Mönnum er auðið að njóta þessarar návistar eða sljóvga hana og kæfa. Okkur er í sjálfsvald sett, hvort við leyfum guðsstarfinu að vinna gott eða hvort við drepum það í dróma.

Matthías virðist ekki hafa efast um, að Guð væri algóður og réttlátur. Hins vegar átti hann erfiðara með að viðurkenna réttmæti þeirrar kenningar, að Guð væri þríeinn. Hann trúði á Guð föður, en síður á Guð í þremur hlutverkum, í mynd föður, sonar og anda. Guð hans var faðir lífs, máttugur kraftur, sem kallar líf úr dauða, bregður ljósi upp í myrkri, útdeilir gæsku í kröppum kjörum og leiðir með umburðarlyndi breisk börn sín til þroska og visku.

Doktor Jesús Kristur

Kristsdýrkun Matthíasar var ávallt mikil. Svo er að skilja á sumu því sem hann skrifar, að Jesús Kristur hafi verið lítt meira en maður. Aldrei virðist hann þó hafa efast um, að Jesús hefði mjög mikilvægu hlutverki að gegna í mannheimi sem fulltrúi Guðs, siðferðisviðmið, lærimeistari og fullkominn maður. Hann talaði jafnvel um hann, sem doktor Jesú Krist! Eftir því sem árin færðust yfir Matthías óx Kristsdýrkun hans þó hann tæki ekki beinlínis fræðilegum afleiðingum af tilbeiðslu sinni.

Höfuðlausnir og möguleikar

Eins og margir unitarar og rómantískir hugsuðir á nítjándu öld hafði Matthías mikla trú á möguleikum manna til sigra í heimi andans. Hann trúði á siðferðilegar framfarir manna. Hann taldi, að mannkyn væri á þroskabraut. Hann tók mjög nærri sér böl, vonsku og hörmungar, bæði í einkalífi og preststarfi. Fátt var honum erfiðara viðfangs en dauði ungmenna. Eitt erfiðasta verkið í lífinu þótti honum að tilkynna ekkju lát sona hennar. Oft rugluðu tilfinngarnar hann og í aðkrepptum eða yfirspenntum aðstæðum vissi hann ekki sitt rjúkandi ráð. Trúarlíf hans var líkara stríðum straumi og ólgandi hafi en lygnum sæ. Margir sálmar hans urðu til við sorgarglímu og voru n.k. höfuðlausnir. Sér og öðrum til hugarhægðar talaði Matthías um mannkyn í anda dæmisögu Jesú um glataða soninn. Hann taldi, að skuld manna væri stór við höfund lífsins og að allt væri að láni; heilsa, líf, gáfur og gæði. Gegn hinum myrku þáttum mannlífs barðist hann, en vildi samt ekki gera of mikið úr þeim.

Allir með

Í ljósi skynsemisáherslu og bjartsýnnar heimsskoðunar hafnaði Matthías fornum kenningum um útskúfun og glötun. Lenti hann í stælum um þau atriði frá og með 1891 og varð hann að draga í land, sjálfsagt gegn betri vitund. Biskup bað Matthías, sem þá var þjónandi prestur, að taka orð sín aftur um ógildi útskúfunarkenningarinnar. Almannrómur taldi, að ef hann hefði ekki beðist velvirðingar á skrifum sínum, hefði hann verið sviptur hempunni. Svo mun þó ekki hafa verið.

Guð getur

Skáldpresturinn fetaði eigin stigu. Þrátt fyrir bölið í heiminum hélt Matthías fast í trúna á góðan Guð. Hann möglaði við Guð og menn og leysti ekki með vitsmunum, fremur en aðrir, gátuna miklu um eðli þjáningarinnar. En Matthías átti sér lausnarleið. Hann skaut gjarnan þungbærum þrautum og torráðnum gátum til Guðs, sem hann treysti fyrir leyndustu hörmum og taldi Guð eiga ráðsnilld gagnvart hvers kyns vanda.

Þegar líf, ljóð og skrif Matthíasar eru skoðuð blasir við glíma trúmannsins við Guð. Ritverk hans eru flott, en mesta gildi Matthíasar er hvernig hann túlkar þau fangbrögð. Kreddur og kerfi vöfðust aldrei fyrir honum hvernig sem í hann var rifið hið innra eða ytra. Þótt allt brysti hvarf honum aldrei samfylgd hins guðlega. Það heitir trú á máli kristninnar. Matthías er ekki mesti trúarhugsuður Íslendinga en eitt af bestu trúarskáldum síðustu tveggja alda. Og hann var þjóðskáld.

 

Greinar og pistlar

Jesús í Hallgrímskirkju

Þegar komið er inn í Hallgrímskirkju og horft til hægri blasir við Jesústytta Einars Jónssonar (1874–1954). Hann lauk gerð hennar á afmælisdegi sínum 11. maí árið 1946 og gaf síðan Hallgrímskirkju listaverkið árið 1950. Styttan var fyrstu árin í kapellunni sem var neðri hluti kórs kirkjunnar. Þegar Suðursalurinn var tekinn í notkun sem guðsþjónusturými árið 1974 var styttan flutt þangað og var við hlið altarisins. Kirkjuskipið var tekið í notkun árið 1986 og þá var Kristsstyttan flutt inn í kirkjuna. Mismunandi skoðanir voru meðal safnaðarfólksins hvar hún ætti að vera. Sumir vildu að hún yrði í kórnum og var deilt um hvort hún ætti að vera úr gifsi, marmara eða eir. Aðrir vildu að Kristsstyttan yrði neðan þrepa við kórinn. Að lokum var ákveðið að best færi á að hún yrði í vesturhluta kirkjunnar. Þar myndar hún helgirými, heilsar þeim sem koma í kirkjuna og kveður með kyrrlátri helgi þau sem fara út.

Trú Einars Jónssonar

Eftir efasemdartímabil í æsku varð Einar Jónsson trúmaður á fullorðinsárum. Trúarheimspeki alls konar, dulspeki og guðspeki, hafði mikil áhrif á list hans og hugsun. Í ritum Einars má sjá hve mikils hann mat Jesú Krist og taldi hann farveg fyrir ástaráhrif Guðs. Einar leitaði löngun að inntaki og kjarna birtingarforma lífsins. Í fjölda listaverka leitaðist Einar við að sýna það sem býr að baki ásýnd eða yfirborði. Erindi Einars og listar hans voru að opinbera dýpri sannleika, innri veruleika, kjarna efnis og anda. Einar málaði margar myndir af Jesú Kristi. Í þeim og skúlptúrum Einars er Jesús Kristur fulltrúi hins mesta og besta í veröldinni og þar með Guðs. Ásjónur Jesú eru ásjóna hins upphafna og hreina guðsfulltrúa og þannig er Kristsmynd Hallgrímskirkju. Jesús Kristur stendur með krosslagðar hendur sem er tákn um þjónustu við Guð og köllun til starfa. Því hefur Kristsmyndin verið tengd við skírn Jesú í Jórdan. Svipuð Jesúmynd er í páskaverki Einars sem hann gerði eftir að hann lauk Kristsmynd Hallgrímskirkju (1946-47). Þar er Jesús Kristur með krosslagðar hendur einnig.

Ásjóna og hendur

Hver var fyrirmynd andlits Jesú? Fyrirmyndin var ekki mennsk, en Einar heillaðist af því andlitsfalli sem Tórínó-líkklæðið opinberaði. Það var trú margra að það hefði verið líkblæja Jesú. Klæðið vakti mikla athygli um og eftir aldamótin 1900. Einar var ekki að leita að eftimynd eða ljósmynd af Jesú heldur mat hann gildi hins stíliseraða, handanmenska andlitsfalls klæðisins. En hendurnar eru íslenskar. Þegar Einar var að gera Kriststyttuna árið 1945 var hópur af ungum mönnum að vinna í garðinum hjá honum og Einar bað um að einn unglinganna sæti fyrir. Sá var Guðmundur J. Guðmundsson, síðar verkalýðsleitogi. Hann sagði síðar í dagblaðsviðtali. „Ég var náttúrulega ekki fyrirmyndin að andlitinu en hendurnar, framhandleggirnir og hálsinn eru nákvæmlega eins og á mér. Ekki einu sinni ljósmynd væri líkari,“[i]

Klæði og kletturinn Pétur

Kufl Kristsstyttunnar er líkur stíliseruðum klæðum á öðrum styttum Einars. Styttan er há og hæðin þjónar túlkun ofurmennis sem hægt er horfa upp til. Fingur og fætur eru einnig langir og vekja tilfinningu fyrir ofurstærð. Kristsstyttan stendur á bjargi og Einar meitlaði ekki aðeins kletta, t.d. stuðlaberg, heldur þótti merkilegt að íhuga merkingu kletts og tengslin við Pétur postula Jesú. Undirstaða skipti Einar alltaf miklu máli.

Jesúmyndir

Hallgrímskirkja er Jesúhús. Kveðskapur Hallgríms, Passíusálmarnir, beina sál, hugsun og lífi til Jesú, píslar hans og fyrirmyndar. En Jesúmynd Hallgríms er ekki áberandi í listaverkum eða skreytingu kirkjunnar. Kristsmynd Einars Jónssonar er ekki Jesúmynd Hallgríms. En myndin af Jesú er ekki ein. Engin veit hvernig Jesús leit út en meira er vitað hvað hann var og gerði fyrir menn. Mennirnir trúa – eða trúa ekki – með margvíslegu móti. Jesúmyndirnar eru tengdar afstöðu, skynjun, eigindum og túlkun fólks.

Jesús Kristur guðspjalla Biblíunnar er boðaður í Hallgrímskirkju í orði, söng, fræðslu og list. Einnig Jesús Hallgríms Péturssonar. En þar er líka er Jesúmynd Einars Jónssonar. Íslensk kristni á sér heimili í þjóðarhelgidómi Hallgrímskirkju. Þó myndirnar séu margvíslegar er Jesús Kristur þó einn – og kallar til allra sem koma, líka í kyrru og upphafinni tilbeiðslu Kristsstyttu Einars Jónssonar.

Myndskeið þessarar íhugunar og kynningar Kristsstyttunnar er að baki þessari smellu. 

11.11.2020

[i] https://timarit.is/page/1525258#page/n11/mode/2up

Greinar og pistlar

Sorgin – skuggi ástarinnar

Sorg er ekki sjúkdómur heldur einn af þáttum heilbrigðs lífis. Sorg er sársauki sem verður þegar við missum einhvern sem er okkur mikilvægur og við elskum. Dauði, skilnaðir, ósætti, tengslarof og vinslit valda sorg.

Ástin er meginþáttur heilbrigðs lífs. Allir vilja elska en enginn syrgja. Ef við viljum losna við sorg og söknuð ættum við að sleppa því að elska. Þau syrgja ekki sem hafa aldrei elskað. En sorg er jafn eðlilegur þáttur lífsins og ástin. Sorg er gjald elskunnar. Sorg er skuggi ástarinnar.

Enginn verður fullsáttur við missi en sorgarvinnan leiðir oftast til að fólk lærir að lifa við missinn. Syrgjandi kemst á það stig að geta líka notið gleði á ný þrátt fyrir að lífið hafi breyst. Yfirþyrmandi verkefni syrgjenda er að læra ný hlutverk og finna sér jafnvel nýjan tilgang. Sorgarþróun er gjarnan lýst sem mynstri sem kallað er sorgarferli. Fyrsta skrefið er áfall. Hið annað er einhvers konar aðlögun að missinum. Þriðja skrefið varðar að taka þátt í lífinu að nýju. Sorgarferli er því ekki aðeins áfall heldur vegferð með litríkum tilfinningasveiflum. Sterkar tilfinningarnar eru eðlileg viðbrögð heilbrigðs fólks í hræðilegum aðstæðum.

Þegar fólk missir verða flest dofin af högginu. Sum festast í afneitun. Áfallið getur verið svo mikið að fólk verður sem lamað af drunga áður en bataferlið hefst. Að syrgja er ekki sjúklegt heldur fremur merki um að tilfinningar eru heilbrigðar en ekki búnar að jafna sig á áfallinu. Tilfinningadoði sem einkennir fyrstu daga og vikur missis er kæling sálar. Stundum tekur langan tíma að þýða sálarfrostið. Vegna dofans kemst fólk oft í gegnum útfarartíma án þess að bugast. Þegar kulda leysir svo, eins og í náttúrunni á vorin, verður flóð í sálinni. Það er jafnan tímabil mikils sársauka. Þá hellist yfir syrgjendur raunveruleiki missis. Margir upplifa að vera illa áttuð og einmana.

Söknuður er langlífur. Læknar tíminn sárin? Nei, tíminn læknar ekkert ef ekkert er gert. Eins og líkamleg sár þarfnast sálarsárin hreinsunar og ummönnunar. Það hjálpar að tala um látna ástvini okkar, skrifa niður minningar um þau, skoða myndir af þeim, minnast viðburða og líka skondinna, áhrif þeirra á okkur, rifja upp það sem þau kenndu okkur og gerðu fyrir okkur eða það sem þau gerðu ekki fyrir okkur og er sárt. Að tala um heilsumissi, skilnað, vinslit og áföll er erfitt en mikilvægt. Tilgangurinn er að hreinsa sárin.

Hver hafði mest áhrif á þig og gerði þig að þeirri manneskju sem þú ert? Var það móðir eða faðir, afi eða amma, maki eða börn? Var eitthvert þeirra kunnáttusamur kúnstner sem efldi þig? Hver varð þér vitringur eða dýrlingur? Var eitthvert þeirra sem varð þér hlýr faðmur, skjól og hálsakot sem þú áttir víst í flóknum og köldum heimi? Var einhver sem bjargaði þér í aðkrepptum aðstæðum eða hjálpaði þér þegar þú þarfnaðist þess? Dragðu upp í huganum myndir af fólki sem hafa haft áhrif. Dagar minninga eru dagar lífs.

Birtist í Morgunblaðinu 9. nóvember, 2020 

Greinar og pistlar, Prédikanir

Framtíðarfólk

Af hverju að senda fólk og fé til Afríku – eða einhvers annars hluta heimsins til að kynna fólki Jesú Krist, kristna trú, kristinn sið? Er það til að bæta heiminn og þjóna fólki? Kristniboðsdagur þjóðkirkjunnar er í dag og hefur verið haldinn frá árinu 1936. Söfnuður Hallgrímskirkju styður hjálparstarf og kristniboð. Sigurður Árni segir frá ferð til Eþíópíu og Keníu í frásögn að baki þessari smellu.

Greinar og pistlar

Sísiðbót – þ.e. síbót

Bergmál hamarshögganna berst til okkar á þessum degi. Í dag, 31. október – á siðbótardegi, eru liðin 503 ár frá því að munkurinn og háskólakennarinn Marteinn Lúther við negldi á dyr hallarkirkjunnar í Wittenberg 95 tesur sínar. Og þessar tesur Lúthers voru um miðlæg efni í kristinni trú. Tesa er setning eða setningar með einni meginhugsun. Og af hverju negldi hann trúarhugmyndir sínar á dyrnar. Kirkjuhurðin var við aðalgötuna í bænum þar sem allir áttu leið um. Kirkjuhurðin var auglýsingaskilti eða heimasíða þess tíma. 

95 tesur Lúthers höfðu gríðarleg áhrif því að hann fjallaði um viðkvæm málefni sem deildar meiningar voru um. Dugmiklir fjárplógsmenn fóru um héruð og seldu grandalausum kvittanir fyrir syndaaflausn. Þetta voru svonefnd aflátsbréf og hluti ágóðans af sölunni átti að fara til að byggja Péturskirkjuna í Róm. Þessi útsmogna fjárföfnunaraðferð kom við Lúther, sem hafði komist að þeirri niðurstöðu að enginn páfi eða mannlegur máttur gæti opnað dyr himinsins. Aðeins Jesús Kristur væri megnuður þess. Verðbréf manna væru einskis virði og það væri ekki hægt að múta Guði. Þess vegna hefði Jesús komið, dáið, brotið múra dauða, sektar og opnað nýjar dyr himins, búið til nýjan gjaldeyri og kúrs fyrir mannkyn. Þessi guðfræði, sem Páll postuli kenndi t.d. í Rómverjabréfinu, Ágústínus kirkjufaðir og ýmsir fornkirkjuvitringar skrifuðu um og prédikuðu líka, hafði fallið í skuggann í puði og stofnanavæðingu og valdasókn kirkjunnar.  

Þegar aflátssali seldi góðhjartaðri skósmiðskonu bréf upp á að hún fengi örugga hraðferð inn í himininn var Marteinn Lúther löngu búin að móta sér skoðun um trú, eðli hennar og fagnaðarerindi. Honum var nóg boðið og ætlaði ekki að láta fjárplóga rugla saklaust sóknarfólk hans. Það var því ekki aðeins guðfræðingurinn heldur einnig presturinn og sálusorgarinn Lúther sem mótmælti óprúttinni sölu á bréfum að lyftunni alla leið inn í Paradís. Lúther vissi að athæfið og réttlætingarnar áttu sér ekki stoð í Biblíunni. Hann sýndi líka að Biblíutúlkun kirkjunnar væri á villigötum. Hann vænti þess að hreinlynt og skynsamt kirkjufólk myndi viðurkenna hið augljósa. Þetta var baksvið og samhengi tesanna 95 á hallarkirkjuhurðinni.

Páfavaldið brást hart við Lúther og útskúfaði honum. Valdafólk gefur jú aldrei eftir vald sitt og stöðu fyrr en í fulla hnefa. Slagurinn varð harður og blóðugur og varð til að íbúar norðurhluta Evrópu urðu það sem kallað hefur verið mótmælendur, sem og meirihluti íbúa Norður Ameríku. Kirkjudeildir um allan heim, hvort sem þær eru lútherskar eða eiga sér aðra sögu, rekja upphaf til munksins sem negldi bréf á kirkjudyr í Wittenberg. Hamarshöggin bergmála í menningu heimsins æ síðan. Að vera kristin kirkja er stunda siðbót. Verkefnið er sístætt. Og siðbót er sísiðbót, síbót.

Myndina af Lúther tók ég í safni Wittenberg.