Greinasafn fyrir flokkinn: Greinar og pistlar

Pistlayfirlit er aðgengilegt á trú.is. Þá er talsvert af pistlum einnig á sigurdurarni.annall.is

Greinar og pistlar

Biblían er blaut og Jórdan rennur um heiminn

Þegar ég var nemandi í guðfræðideild á árunum 1974-79 var kennslustofa deildarinnar á annarri hæð aðalbyggingar Háskólans og er reyndar enn. Stofudyrnar eru merktar með V, latneska tölvustafnum 5, fimmta kennslustofan í háskólabyggingunni. Við inngang fimmtu stofu var kennarapúlt en hinum megin í stofunni var virðulegt borð sem lærifeðurnir sátu gjarnan við. Guðfræðibækur voru í hyllum við tvo veggi og milli bókaskápanna var fyrir miðju stofunnar stór Borgundarhólmsklukka sem taldi sekúndur og mínútur. Klukkan var öllum sýnileg og stýrði því upphafi og lokum kennslustunda. Yfir henni, bókahyllum og mannlífi stofunnar var fjöldi landslagsmynda sem Magnús Jónsson hafði málað. Hann var guðfræðikennari og kunnur stjórnmálamaður, en líka drátthagur og lipur málari.

Magnús og Ásmundur Guðmundsson, sem einnig kenndi við guðfræðideildina, fóru saman til Palestínu í maí árið 1939 og voru um sumarið að kanna Biblíuslóðir. Þóttu þetta slík tíðindi að félagarnir færu til Palestínu að fréttir um fyrirhugaða ferð þeirra rataði í dagblöðin, Alþýðublaðið og Morgunblaðið. Þeir gáfu svo síðar út greinargóða bók um ferð sína og Magnús gerði myndirnar. Mörgum myndanna var síðan komið fyrir í stofu guðfræðideildar og hafa verið þar síðan. Allir prestar þjóðarinnar hafa horft á þessar myndir. Ég notaði þær sem augnhvílu þegar ég hlustaði á fyrirlestra fræðaranna. Gulir og grænir litir þessara ferðamynda Magnúsar lifa síðan í minningu minni. Mér þótti alltaf guli litur þeirra áhrifaríkastur. Liturinn kallaði fram þorsta í mér og læddu í vitundina tilfinningu fyrir þurrki, þurrum sandi og eyðimörk, þorsta fólks og fénaðar Biblíunnar.

Áin Jórdan flæddi um þetta landsvæði og kom við sögu margra viðburða. En hún varð meira en aðalá og rann ekki aðeins niður heldur líka upp í heim hugmynda og menningar handan tíma. Í Jórdan var Jesús skírður og þar hóf hann starf sitt. Magnús Jónsson skrifaði í Jórsalaferðarbókinni að honum hafi þótt einna merkilegast í allri ferðinni að koma til árinnar Jórdan. Þar hafi verið „einhver yndisleiki yfir öllu.“ Og hann talar sérstaklega um að liturinn á ánni hafi verið sérkennilegur, gulur. Um skírnarstað Jesú segir Magnús: „En bezt man ég ána sjálfa, ljósgulan álinn í þessari dæmalausu umgerð.“[1] Það er skiljanlegt að honum hafi þótt mikið til um. Enginn sem les kristin fræði, les Biblíuna og hefur listræna taug kemst hjá því að Jórdan laði fram tilfinningar og verði svo að táknfljóti, upphöfnum ál, djúpál eilífðar. En Jórdan ímyndunar og menningar er allt annað en Jórdan nútímans. Jórdan er ekki lengur gul og heillandi augnhvíla heldur græn og seigfljótandi drulla. Yndisleikinn er uppgufaður, horfinn.

Vatnið í Bibíunni – vatn veraldar

Þó Biblíusvæðið sé þurrrt er mikið talað um vatn í Biblíunni. Biblían er rennandi blaut. Og það er ástæða til. Vatnið slökkti ekki aðeins þorsta fólks og tryggði þeim lífsmöguleika. Vatn var líka tákn um hið góða líf, lífsgæði og lífsmöguleika. Jórdan var aðaláin rann ekki aðeins um dal og til Dauðahafsins heldur rann hún um menningu heimsins. Hún hefur ekki aðeins verið samhengi mikilla viðburða heldur orðið dulúðugt menningarflæði sem hefur alið og nært listaverk í mörgum greinum og vakið ýmsar hugsanir fólks á öllum tímum.

Fljótið helga

Jórdan er nefnt eða kemur við sögu í meira en áttatíu skipti í Gamla testamenntinu. Jórdan flæðir inn í heim Ritningarinnar þegar í fyrstu Mósebók. Jórdan markaði mörk heimsins, rétt eins og veggurinn í the Game of Thrones. Ekki svo að skilja að líf væri ekki hinum megin heldur fremur að lífið væri þar ótryggt og öðru vísi. Að fara yfir Jórdan var að fara úr einni veröld í aðra. Þar voru skilin og fljótið hafði því nánast yfirjarðneska stöðu.Að fara yfir Jórdan var að heimurinn yrði ekki samur, rétt eins og Júlíus Sesar fór yfir Rubiconfljót. Ekki yrði aftur snúið. Þetta sérstaka hlutverk Jórdanárinnar hefur varðveist í sögu samtímans. Miðja árinnar er enn landamæri Ísraels og Jóraníu (og Jórdaníu og Vesturbakkans ef talað er pólitískt).

Að fara yfir Jórdan var oft gjörningur sem hafði víðtæka og táknræna merkingu. Þegar Jósúa fór yfir Jórdan með örkina breyttist saga hebrea og þjóðarinnar. Þegar Davíð konungur fór yfir Jórdan fór hann sem sem sigurvegari, eins greint er frá í Jósúabók og 2. Samúelsbók (Jós. 3.15-17, 4.1; 2 Samúelsbók 19.14-19). Eftir að Jakob glímdi við engilinn sem gaf honum nafnið Ísrael fór hann yfir hliðará Jórdanar (1 Mós. 32.22-28). Elía klauf vötn Jórdanar og hlutverk hans og stafur fór til arftakans Elísa sem einnig hafði vald vatnaskila og lækninga (2. Konungabók 2.6-9, 5.10-14). Í Dómarabókinni segir frá því er Gídeon og hópur með honum fór yfir Jórdan (Dóm. 7.24, og 8.4). Og síðar fóru Makkabeabræður yfir ána einnig (1. Makk. 5.24).

Þessar yfirferðir – að fara yfir Jórdan – eru minni í Biblíunni. Fræðimaðurinn Jeremy Hutton kallaði þessa yfirumferð „handan-Jórdan-stef“ eða “trans-Jordanian motiv.”[2] Til forna var Jórdan stórá og því erfitt var að fara yfir ána. Engir nema þeir sem áttu brýnt erindi lögðu í slíkan leiðangur. En þó það væri kannski ekki beinlínis lífshættulegt að fara yfir ána fóru menn sjaldnast að ástæðulausu. Vegna þess hve mikið fyrirtæki var fara yfir ána varð það minni í menningu þjóða og ættbálka við Jórdan að Jórdanför gegndi táknhlutverki.

 Jórdanskírnin sem gjörningur

Vegna tákngildis árinnar að marka nýjan veruleika og nýjan tíma fór Jóhannes skírari að Jórdan til að koma boðskap sínum til skila með sem skýrustum hætti, boða mönnum að koma, hreinsast og ganga inn í nýja tíð. Nýtt líf var í boði. Að Jesús Kristur kom til Jóhannesar frænda síns og fór út í ána til að skírast hlutverki sínu var einnig tákngjörningur.

Skírn Jesú var gjörningur Jóhannesar skírara og skírnarþegans. Gjörningurinn fékk miðlæga stöðu í íhugun kristinna manna um allar aldir, bæði í vestri og austri. Skírn Jesú Krists var á fyrstu öldum kristninnar mun mikilvægari en fæðing hans. Guðsbirtingin hófst við og í Jórdan fremur en í Betlehemsviðburðinum. Skírn Jesú var haldin sem hátíð guðsbirtingar, þeofaníu, sem er á þrettándanum. Enn er víða haldið upp á þessa hátíð og gjarnan með því að stökkva í vatn. Margir hafa séð fólk í rétttrúnaðarkirkjunni stinga sér í fljót í byrjun janúar, hvort sem þau eru ísköld eða hlý. Fljótahoppin eru skírnarminni.

Jórdan sem staður og samhengi

Skírn Jesú í Jórdan er einn af fáum viðburðum sem öll guðspjöllin fjalla um. Svo er áin nefnd í nokkur skipti til að staðsetja viðburði í starfi Jesú. Bakkar Jórdanar urðu vettvangur ræðu hans eða verka (t.d. Matt 19.1, Mark 10.1; Jóh. 10.40). Jesús var meðvitaður um að skírn hans væri ekki iðrunarskírn. Skírnarósk hans markaði stefnu. Skírnarathöfnin opinberaði upphaf starfsferils hans. Jesúskírnin er ekki með sama inntaki og skírn kristinna manna. Jesús skírðist ekki til lífsins eins og börn og fólk kristninnar. Hann skírðist ekki til endurnýjunar, ekki til að losna úr viðjum sorans eins og menn. Skírn Jesú var og er uppspretta í eyðimörk, árstraumur, sem mótar umhverfi og er forsenda gróðurs, sem kenndur er við himininn. Skírn Jesú var síðar túlkuð svo að í henni hefði Jesús endurhelgað heiminn. Samkvæmt skilningi miðaldakristninnar hreinsuðust t.d. vötn heimsins við þennan lykilatburð og tengdust Guði aftur. Skírn Jesú var talin hafa áhrif á allan heiminn, líka blautsvæðin og lífríki heimsins. Jórdan rann frá þessum lykilatburði Jesú og heimsins ekki aðeins í Dauðahafið heldur fór að hafa áhrif á allan heiminn óháð tíma og rými. Kristnir menn fóru að kenna að í Jórdanskírninni hefði Jesús helgað allt vatn og strauma heimsins. Jórdan rann um allan heiminn og helgaði vötnin. Auður djúpúðga vildi því verða greftruð í flæðarmáli því þar væri helgur staður. Skírn Jesú helgaði – líka Íslandsstrendur. Vatnið getum við notað í sakramentunum í kirkjunum. Í bikarnum er vatnið helgað fólki til blessunar. Í víninu er helgað vatn. Í skírninni eru mannfólk hreinsað og helgað Guði. Boðskapur sakramentanna er að allt er blessað af Guði og lífið má blómstra.

Jórdan framar Betlehem

Skírn Jesú var álitin mikilvægari en fæðing hans. Það merkir að Jórdan var mikilvægari en Betlehem. Kirkjufaðirinn Origenes lagði áherslu á að áin sjálf hefði líka gildi fyrir kristna. Að baða sig í Jórdan væri hið sama og innlifast algerlega Jesú Kristi. Jórdan varð pílagrímamarkmið. Þegar helgisiðir kristinna safnaða þróuðust á fjórðu til sjöttu öld var athygli fólks ekki bundin því hvað skírnin þýddi eða hvort einhverjar eðlisbreytingar yrðu á fólki. Áhuginn og íhugun beindist að helgun vatnsins og hreinsun skírnarþega. Á þrettándanum, minningardeginum um skírn Jesú, var vatn blessað í kirkjum um víða veröld. Helgað vatn var síðan borið inn á heimilin í nágrenni kirknanna og ætlað til lífsbóta og lækningar sjúklingum. Í þessum helgisiðum sem enn eru iðkaðir um víða veröld flæðir Jórdan enn um heimin.[3] Helgisiðirnir eru ekki bara um hreinleika sálarinnar heldur vísa vitund, kirkju og veröld að því hvort vatnið sé hreint. Þrettándinn má því gjarnan vera einnig náttúruhátíð – hátíð vatnsins. Guð og náttúra eru tengd.

Hvar var Jesús skírður?

Ferðamenn sem hafa áhuga á sögustöðum Nýja testamenntisins vilja gjarnan sjá skírnarstað Jesú. Á síðari árum er farið er með þá til Yardenit sem er við útfall Jórdanar úr Galíleuvatni. En það er væntanlega ekki skírnarstaður Jesú. Hvernig stendur á að fólki er ekki sýndur líklegasti staðurinn? Ástæðan er einfaldlega að sá staður lítur ekki nægilega vel út. Ásýnd Jórdanar þar er ósæmileg og alls ekki í samræmi við dásemdartilfinningu Magnúsar Jónssonar, dósents. Samkvæmt hefðinni er talið að Jesús hafi verið skírður í Jórdan rétt norðan við þáverandi strönd Dauðahafsins og austan við Jeríkó. Sá staður nefnist í nútímanum Qasr el Yahud. Þangað fóru pílagrímar aldanna. Þar voru klaustur og gistihús til að þjóna ferðafólkinu sem vildi vitja hins heilaga staðar. Talið var að Jesús hafi ekki verið skírður vestan megin heldur fremur austan megin í ánni og þar voru ýmis þjónustuhús reist fyrir aðvífandi ferðamenn. En þegar múslimar réðu ríkjum austan megin ár var erfiðara að fara yfir ána og pílagrímarnir vitjuðu þá Jesústðarins vestan megin.

Eftir sex daga stríðið árið 1967 náðu Ísraelar völdum í Qasr el Yahud. Fornleifagröftur og hernaðarlegir hagsmunir torvelduðu svo heimsóknir ferðamanna og ferðafrömuðir lögðu til árið 1981 að Yardenit yrði “hinn” skírnarstaður Jesú sem vitja mætti. Yardenit varð svo hinn opinberi skírnarstaður Jesú í Ísrael. Þangað komu þrjú til fimm hundruð þúsund á ári. Búið er að leggja mikla fjármuni í að gera Yardenit ferðamannavænan svo ekki þurfi að sýna alvörustaðinn. Þessi tilfærsla á skírnarstað Jesú vekur áleitnar spurningar um hvort lúkkið sé mikilvægara en sannleikurinn? Er skírn Jesú mikilvægur og alvöru heimsviðburður eða bara góð saga sem hægt er að teygja og toga og hentar best góðri senu?

Jórdan sem táknfljót og þar með menningarveruleiki

Jórdan rennur ekki aðeins um Jórdandal og hverfur svo í hafi dauðans. Eftir fall Jesúsalem árið 70 eftir Krist voru Gyðingar reknir burt frá Palestínu dreifðust þeir um Evrópu, Asíu og veröldina. Í dreifingunni, díasporunni, héldu þeir áfram að íhuga merkingu árinnar og mikilvægra staða hebreskrar sögu. Kristnir menn fengu síðan Nýja testamentið í hendur og Jórdan fór að renna um hugi þeirra og búa til merkingu og næra líf hinnar kristnu menningar. Jórdan var kristnuð í kristninni. Jórdan var ekki lengur staður heldur fór að blandast vötnum heimsins. Og af því kristnir menn mátu mikils allt sem tengdist guðssyninum var allt talið hljóta blessun af honum. Þar sem Jesús skírðist í Jórdan spratt fram vitundin um að Jesús hefði ekki aðeins notið blessunar heldur hefði hann í þessum himneska gjörningi sjálfur blessað vatnið sem laugaði hann. Og af því menn hafa alla tíð getað samtengt allt líf og skilið að allt er samhangandi lífsnet vaknaði vitundin um að blessað vatn Jórdanar hefði líka haft góð áhrif, að Jesús hefði helgað öll vötn veraldar í skírn sinni. Jórdan rann ekki aðeins niður í Dauðhafið heldur upp til lífs fólks og menningar síðan. Jórdan er ekki aðeins mikilvæg vatnsuppspretta í Palestínu heldur líka menningarstraumur, uppspretta merkingar fyrir veröldina. Jórdan varð eiginlega grunnvatn í kristinni menningu heimsins. Og þar er ekkert dauðahaf við enda heldur lífshaf blessunar.

Vatnið og nýting Jórdanar

Nokkur atriði varðandi Jórdanána, vatnsmagn og vatnasvið. Jórdan er yfir 250 km löng og því talsvert lengri en Þjórsá. Vatnasviðið er risastórt eða nær þrisvar sinnum stærra en vatnasvið Þjórsár. Úrkoma á þessu stóra svæði er mismikil og ójöfn yfir árið. Ár og lækir þorna í sumarhitum og áin verður lítið meira en spræna.[4] En í vetrarflóðum vex mjög í ánni og heildarrenslið í febrúarmánuði getur náð því að vera 40% af heildarrennsli alls ársins. Jórdan rennur frá norðri og til suðurs, frá fjöllunum sem eru í Ísrael, Líbanon, Sýrlandi og Jórdaníu og suður í gengum Galíleuvatn, sem heitir Kinneret á hebresku, og síðan niður dalinn og kyssir síðan Dauðahafið.

Fjöllin í norðri eru há en svo rennur áin langt niður fyrir yfirborð sjávar. Galíeleuvatn er um tvö hundruð metra undir sjávarmáli en Dauðahafið sem er endastöð Jórdanar er á fimmta hundra metra undir sjávarmáli. Galíleuvatn er tvöfalt stærra en Þingvallavatn eða um 160 ferkílómetrar en hefur farið minnkandi vegna ofnotkunar. Fyrir tveimur áratugum var dælt úr vatninu 400 milljónum rúmmetra árlega en á árinu 2018 var dælt úr því tíu prósentum fyrra magns eða tæplega 40 milljónum rúmmetra. Ísraelsríki hefur þegar byggt fimm eimingarstöðvar við Miðjarðarhaf sem sjá Ísraelum fyrir um 80% neyslu- og ræktunar-vatns. Fleiri stöðvar munu bætast við á næstu árum. Vatnsyfirborð Galíleuvatns hefur lækkað svo mikið að stefnt hefur verið að því að dæla í það hreinsuðum sjó í framtíðinni til að hækka yfirborðið. Árið 2022 er áætlað að magnið verði 22 milljónum rúmmetra.[5] Vatnsskortur er svo mikill og íþyngjandi í Ísrael að einn ráðherra landsins beitti sér fyrir nokkrum árum fyrir vatnsbænum við Grátmúrinn. Pólitískir gagnrýnendur hans brugðust við bænakallinu með því að leggja til að ráðherran beitti sér líka fyrir aðgerðum í umhverfismálum auk bænahaldsins.[6]

Íbúar í nágrenni árinnar, í Jórdaníu, í Sýrlandi og Ísrael hafa veitt vatni úr ánni og af vatnasvæði hennar nærri hundrað milljón rúmmetra á ári. Þess vegna er Jórdan aðeins lækjarspræna þegar hún rennur í Dauðahafið sem hefur minnkað mjög síðustu ár. Síðustu árin hefur yfirborð Dauðahafsins lækkað um nærri einn meter á ári sem hefur þar með mikil áhrif á allt umhverfi, ofan jarðar og neðan. Grunnvatnsyfirborð hefur lækkað, jarðvegur hefur fallið víða og hættulegar jarðvegsskvompur myndast. Dauðahafið hefur minnkað að flatarmáli meira en 1%. Vatnið hefur aldrei í sögu mannkynsins staðið eins lágt og nú.[7] Lengi hefur verið rætt um og jafnvel deilt um hvernig bregðast megi við lækkandi yfirborði Dauðahafsins. Ísraelar hafa m.a. rætt um að veita vatni frá Miðjarðarhafi til Dauðahafsins, en vegna kostnaðar hefur ekki orðið af og verður væntanlega ekki. En Jórdanir stefna hins vegar að því að veita sjó frá Rauðahafinu og til Dauðahafsins. Vegna þess að fallhæðin er mikil frá yfirborði sjávar og niður að Dauðhafinu er miðað við að hægt verði að framleiða rafmagn til að sjá um dælingu og eima hluta vatnsins til nota fyrir íbúa á svæðinu. Með dælingunni megi snúa við þróun Dauðahafsins sem hefur verið að minnka allt frá nítjándu öld.[8]

Jórdandalur var á öldum áður gróðursæll og búsvæði flakkandi hirða og smábænda. Jórdan flæddi reglulega og hægt var að nýta vatn í landbúnaði aldanna. Í tímans rás var viður í hlíðunum höggvin óhóflega til hitunar og fyrir kokkhúsið. Stórviðir voru notaðir til smíða. Væntanlega hafa Jesús og Jósef handfjatlað spýtur úr dalnum. Þegar búið var að fella skóginn og lítið var eftir af rótum trjánna fór jarðvegurinn af stað og hlíðarnar sem áður mátti nota til ræktunar urðu lélegt ræktunarland. Fyrirhyggjuleysi og óábyrg nýting eyðilagði jafnvægi lífríksins og landgæði dalsins – öllum til tjóns. Hvað heilsufar árinnar varðar er Jórdan í nútímanum ónýt á. Hún er aðeins spræna miðað við stórá fyrri tíðar. En vatnið í efri hluta árinnar er þó annar mikilvægasti vatnsgjafi Ísraels.

Hagsmunir og stjórna flæðinu

Vatn hefur um árþúsundir tengst hebreskri menningarvitund og á síðari áratugum gyðinglegri þjóðernisvitund og þjóðernisumræðu. Vatnið var forsenda landbúnaðar og uppbyggingar nýs ríkis Ísraela. Gyðingar, sem fluttust til Palestínu og komu úr grænni veröld Evrópu og töldu að litur velsældar væri grænn. Þeir gátu ekki sætt sig við neitt annað en að breyta þurru og gulu landi Palestínu í græna veröld sem hæfði fyrirheitnalandinu. Vatn varð tákn hins nýja ríkis Ísraels og þó bláminn í fána Ísraela sé ekki litur hafsins er líklegt að fyrri aldar Ísraelar hafi náð litnum með því að nota sjávarlífverur til litunar.

Ísraelar nútímans hafa verið frumkvöðlar í vökvun. Dropavökvun, hugvitssamlegt vökvunarkerfi sem nú er notað í ræktun um allan heim og í íslenskum gróðurhúsum, fundu Ísraelar upp og þróuðu til að minnka uppgufun. Vegna viðvarandi vatnsskorts hafa þeir endurunnið vatn í stórum stíl til að nýta við ræktun. Þjóðirnar við botn Miðjarðarhafs búa við vatnsskort og hafa því orðið að velja og hafna hvaða tegundir eru ræktaðar á svæðinu. Í stað þess að rækta vatnsþyrstar plöntur flytja þær fremur inn korn og vatnsfrekar afurðir (sbr. virtual water[9]). Í stað þess að að nota eitt hundrað þúsund tonn af takmörkuðum vatnsbirgðum svæðisins hafa klókir ráðamenn tekið ákvörðun um að flytja fremur inn eitt tonn af hveiti. Hver lítri vatns skiptir máli.[10] En vatnsleysi Jórdanárinnar opinberar vatnsnotkun og vatnsskortinn í landinu.

Góðir vatnsgrannar

Þjóðirnar við ána Jórdan keppa um það takmarkaða vatn sem hægt er að afla og vilja sem mest. Kvótaskiptingar takmarkaðrar auðlindar eru alltaf erfiðar og vekja deilur. Ein af stóru ástæðum sex daga stríðsins árið 1967 var deila um vatn í Jórdan. Íbúar ríkjanna fyrir botni Miðjarðarhafs vita af biturri reynslu og skilja að átök eru síðri til lausnar vanda en samvinna. Þeir hafa stofnað samtök, þvert á landamæri, sem beita sér fyrir sameiginlegum lausnum.

Jarðarvinir í Miðausturlöndum, sem nefnast FoEME, hafa höfuðstöðvar í Betleheim, Amman og Tel Aviv. Time-tímaritið taldi að þetta væru umhverfishetjur heimsins árið 2008. Þegar friðarsamningar milli Palestínumanna og Ísraela var undirritaður 1994 (og Simon Perez kom til Íslands ári fyrr og þmt til Þingvalla til að kynna íslenskum ráðamönnum samninginn) var sérstaklega rætt um vatn og hvernig það yrði best nýtt. Vatn var og er lífsmál fólks og velferð þjóða þessa svæðis. Vonir voru bundnar við að nágrannaþjóðirnar myndu sameinast um vatnsnotkun og þar með velferð Jórdanar. En opinber samvinnan hefur verið lítil vegna þess að tekist hefur verið á um önnur mál, t.d. stöðu Jersúsalem, vesturbakkans, sjálfstjórn Palestínu og landamæri. Þau hafa verið stóru málin, sístæð deilumál, en vatnsverndin liðið fyrir. Þorsti nútímasamfélags Ísraela er mikill. Galíleuvatn hefur um áratugi verið notað sem uppistöðulón vegna raforkuframleiðslu og áveitu. Ekki aðeins hefur yfirborðsvatnið verið nýtt heldur var snemma farið að bora víða eftir vatni og mjög hefur verið gengið á grunnvatnsvatnsbirgðir svæðisins og staða þeira er slæm.[11] Það eru hörmungarfréttir fyrir fólkið sem býr á þessu vatnsskerta svæði að grunnvatn sé svo skert einnig. Loftslagsbreytingar munu gera líf fólks á þessum slóðum mun erfiðara fyrir.

Afleiðingar

Hvaða afleiðingar hefur vatnsumfjöllun, siðferðilega, trúarlega og pólitískt? Þarf Jórdan að renna upp í baráttu hugsjónafólks, til löggjafarsamkoma ríkja heimsins, í samviskufélög eins og trúfélög til að hún geti á ný farið að renna niður? Já.

  1. Hvað trúmenn varðar: Af því veröldin er Guðs sköpun, blessuð af Jesú, eiga kristnir menn að verja vatn veraldar, vernda og hreinsa. Lífið þarfnast þess. Jesús var skírður – ekki aðeins til að gefa mönnum líf, heldur gefa allri veröld líf, vatninu líka.
  2. Hvað löggjöf ríkja og mannkyns varðar: Huga verður að eignarhaldi vatns. Hver á t.d. Jórdan? Eru það ríkin sem eiga landmæri að ánni eða eru á vatnasviði árinnar? Eða er Jórdan og vatn heimsins handan eignarréttar. Ráðamenn vilja alltaf ráða vatni – og ekki síst á dauðþyrstum svæðum. En vatn má aldrei verða þáttur eignarréttar. Vatn er frumgildi, lífsgildi sem ætti að helga í löggjöf þjóða heimsins. Nýrrar hugsunar jarðarbarna er þörf varðandi vatnið.

Ég legg til að Þjóðkirkja íslands og íslensk stjórnvöld beiti sér fyrir nýjum vatnssáttmála heimsins. Þjóðkirkjan má gjarnan beita sér fyrir að kristnar kirkjur og aðrir trúmenn heimsins verndi vatn. Vatn þarf að skilgreina sem frumgildi, að vatn sé eign lífsins en ekki einstaklinga, fyrirtækja eða þjóða. Íslenska ríkið ætti að beita sér fyrir að vatn verði skilgreint í löggjöf ríkja og alþjóðasamfélagsins sem eigingildi.

Framsaga á þriðjudagsfundi í Hallgrímskirkju um Lifandi vatn. 22. september 2020. kl. 12,05-12,45. Þessi mynd er teikning Magnúsar Jónssonar í Jórsalaferðarbók þeirra Ásmundar Guðmundssonar. 

[1] Magnús Jónsson og Ásmundur Guðmundsson, Jórsalaferð, ferðaminningar frá landinu helga. Bókaverslun Sigfúsar Eymundssonar, 115-116.

[2] https://canes.wisc.edu/2017/06/12/the-transjordanian-palimpsest-the-overwritten-texts-of-personal-exile-and-transformation-in-deuteronomistic-history/

[3] Jórdanskírn Jesú er hefur ýmsar víddir í listasögunni sjá Robin Jensen.

[4] Um vatnasvið Jórdan og nýtingu vatns í löndunum fyrir botni Miðjarðarhafs sjá http://www.fao.org/nr/water/aquastat/basins/jordan/jordan-CP_eng.pdf

[5] Um heildarþörf Ísraels á vatni og almenn vatnsmál, hreinsunarstöðvarnar á sjó og fl. sjá the Guardian https://www.theguardian.com/world/2018/jun/12/israel-to-top-up-sea-of-galiliee-after-years-of-drought  

[6] https://www.theguardian.com/world/2017/dec/29/israel-drought-minister-rallies-thousands-to-pray-for-relief

[7] https://www.theguardian.com/environment/2017/mar/29/dead-sea-evidence-unprecedented-drought-future-warning-climate-change

[8] https://www.theguardian.com/environment/2017/mar/29/dead-sea-evidence-unprecedented-drought-future-warning-climate-change Um Dauðahafið og vatnþurrðina.

[9] https://www.foodandwaterwatch.org/insight/virtual-water

[10] http://www.environmentandsociety.org/arcadia/john-anthony-allans-virtual-water-natural-resources-management-wake-neoliberalism

 

[11] Samkvæmt skýrslu NASA og University of California at Irvine kemur í ljós

Greinar og pistlar

Vatnið og tuttugasta og þyrsta öldin

Framsaga um vatn í Hallgrímskirkju 15. september, 2020. Hljóðskráin er hér.

Af hverju að tala um vatn í kirkju? Hefur vatn eitthvað með trú að gera? Af hverju ætti prestur að tala um vatn? Eigum við ekki að láta stjórnmála- og vísindamennina ákveða nýtingu vatns? Jú, þeir eiga að koma að málum. En vatnsnotkun varðar okkur öll. Trú tengist alltaf stóru málum lífsins. Í kristinni siðfræði eru mál skoðuð skipulega og ígrunduð stefna mótuð á forsendum ábyrgðar og kærleika. Vatn í veröldinni er trúmál og varðar þorsta lífvera heimsins – og þar með þorsta Jesú sem alltaf er líftengdur.

Þegar við skoðum líkan af jarðarkúlunni – eins og mörg okkar áttum í bernsku – getum við snúið hnettinum, skoðað löndin og staði. Við sjáum að megnið af yfirborðinu er ekki með moldarlit, grænt eða sandlitað heldur blátt. 71% af yfirborði jarðar er vatn. Jörðin er ekki brún heldur blá, hún er vatnshnöttur.

Kirkjur eru líka vettvangur vatns. Vatn er í skírnarfontinum, blessað vatnið. Vatn í víni og brauði. Sakramentin eru eru bæði vatnssósa. Og svo eru ókjör af vatni í fólkinu sem sækir kirkjuna – tveir þriðju-hlutar vatn. Það er því mikið af vatni sem fer um þetta hús, líklega nærri 50 milljón líkamslítrar í meðalári auk alls drykkjarvatnsins og hitaveituvatnsins.

Blái hnötturinn lifir en hvað um framtíð hans? Hvað verður um þessa veröld, samhengi okkar? Hvernig geta kynslóðir lifað í framtíð? Margir eru uppteknir af fortíðinni – en ég er meira með huga við framtíðina. Þegar móðir mín var á tíræðisaldri leiftruðu augu hennar þegar hún talaði um vatn, um kál, um fjöll, um hreinleika og um hve lífið væri heilagt. Lífið er mér líka heilagt, vatnið og allt sem er. Ég lít á það sem skyldu mína að leggja lífinu lið, leggja mitt af mörkum til að lífið haldi áfram. Þessar þriðjudagssamverur eru hluti þeirrar einurðar.

Á þessum næstu þriðjudögum verður fjallað um vatn í lífríki heimsins, hvernig vatn sprettur fram í trúarbrögðum, einkum kristninni. Á þessum fyrsta þriðjudegi geri ég grein fyrir forsendum mínum, vatnsbúskap þínum og veraldar. Og ég ræði í lokin um sjötta markmið Sameinuðu þjóðanna sem varðar vatn.

Eftir viku mun ég tala um bleytuna í Biblíunni og mun einkum um ána Jórdan, sem ekki aðeins á sér stórmerkilega sögu heldur áfram að vera tilefni átaka og stríða þjóðanna í Miðausturlöndum vegna vatnsskorts á svæðinu.

Í þriðja lestrinum eftir hálfan mánuð tala ég um vatn og konur og merkilegan fund upphafsmanns kristninnar og útlenskrar konu við brunn í norðurhluta Palestínu. Sá fundur opnar margar gáttir þegar fordómum sleppir, fleiri möguleika en mig hafði órað fyrir. Þessi frásaga er klassík fyrir vatnsstressaðan heim í vatnsvanda.

Síðasti lesturinn, 6. október fjallar um hverjir eigi vatn veraldar. Eiga landeigendur vatn eða er vatn utan eignarhalds, lífsréttindi? Fjallað verður um vatnsrétt Rómverja, ríparískan rétt vestrænna þjóða, löggjöf og venjur tengdar vatni. Þingvellir eru gott nálgunardæmi um hver eigi vatn.

Í þessum lestrum í fjóra þriðjudaga verður rætt um vatn, hlutverk og skyldur þjóðkirkjunnar, kirkna heimsins og trúarbragða. Ég mun líka víkja að möguleikum og skyldum þjóðríkis okkar Íslendinga. Ýmsar tillögur verða fluttar.

Vatnsáhuginn – af hverju

Þá er það persónuvíddin. Af hverju hefur þú svona mikinn áhuga á vatni? Vinir mínir hafa stundum spurt mig þeirrar spurningar. Mér hefur alltaf þótt vatn heillandi, hreyfingin, speglun vatns, gegnsæi, hringrás vatnsins. Þegar ég var strákur í Vesturbænum fékk ég gefins dekkjaslöngur hjá körlunum á Landleiðum þar sem nú eru stúdentagarðarnir. Ég blés þær upp og batt saman og bjó til fley sem ég síðan sat á og fór út á Skerjafjörðinn við Þormóðsstaðafjöruna til að rannsaka lífríkið, fiska og furður sjávarins. Foreldrar mínir voru ekkert að skipta sér af þessu fyrr en systir mín fór á flekann, datt í sjóinn og kom holdvot og köld heim. Þá var þetta hafrannsóknarskip mitt tekið úr umferð.

Í sveitinni gekk ég með bæjarlæknum til að skoða vatnsmagnið, hvernig hann nagaði bakkana, laumaði sér milli steina og kom svo hlægjandi fram mót sólu. Ég var heillaður af vorflóðum, hvernig snjórinn lyppaðist niður í hláku og bunurnar skoppuðu niður brekkurnar og föðmuðu aðrar og af varð mikill vatnadans og vatnsmúsík líka. Mér fannst heillandi að fylgjast með hvernig Svarfaðardalsá varð stórfljót í vorleysingum og allt undirlendi hins mikla dals fór undir vatn. Stíflumannvirki bændanna voru hrífandi, þessi sem höfðu verið byggð til að geta veitt vatni yfir engi og þar með næringu. Þegar ég var tíu ára vakti frændi minn mig snemma og sagði mér að nú ætti ég að drífa mig í fötin því værum að fara að veiða. Hann kunni tökin, kenndi mér að kasta og sjaldan hefur straumurinn orðið jafnsterkur í taugum mínum þegar stór bleikja kippti í og ég missti næstum stöngina í hylinn. Ég varð síðan ástríðu-veiðimaður. Hvergi leið mér betur en við straumvatn. Það laðaði, heillaði og snart einhver djúp hið innra. Milli mín og vatnsins urðu tengsl. Ég gekkst við vatninu. Á menntaskólaárunum ákvað ég að ég ætlaði að læra líffræði og sérhæfa mig í vatnalíffræði. En eftir lífsháska og veikindi þegar ég var 19 ára sneri ég við blaðinu. Í stað þess að læra um vatnið veraldar fór ég í guðfræðinám og lærði um vatn lífsins. En meðan blóðið hefur runnið um hjarta mér hefur vatnið farið þar um. Alla tíð hef ég heillast af vatni, hugsað um vatn, dáðst að því, fundið til þess og leyft því að vera inntak, umhverfi, áhugaefni og dýrmæti. Vatnið hefur aldrei farið úr huga mér en ég hef notið þess í öðrum skilningi en kannski hefði orðið í líffræði. Ég hef skírt fjölda barna. Ég hef útdeilt víni í altarisgöngum og í sakramentunum er mikið vatn. Ég hef reynt að túlka hið lifandi vatn himins á jörðu í ræðu minni og starfi. Ég er af vatni, þjóna vatni, nýt vatns og leyft vatni að heilla mig og næra. Kominn af vatni og mun verða að vatni – og síðan upp af vatni rísa. Það er líka merking þess að vera kominn af jörðu.

Vatnið í okkur

Og þá að þér og vatnsbúskap þínum. Hvað var í kringum þig, var þitt nærsamhengi, þegar þú varst fóstur í móðurkviði? Það var vatn. Þú svamlaðir og fórst kollhnísa í legvökva. Hátíðnihljóðin, sem bárust eyrum þínum alla daga, voru frá hinu hraða rennsli blóðsins, vökvans, í æðum móður þinnar og í takti við slátt hjartans sem dældi. Svo þegar legvatnið fór var ekki lengur hægt að lifa inn í mömmunni – þá fæddist þú. Þegar þú varst kominn í heiminn varstu þrifin(n) í vatni. Síðan varstu baðaður eða lauguð í vatni. Móðurmjólkin var að mestu vatn. Þú varst og ert vatnssósa. Svo héldu elskuarmar á mörgum okkar við skírnarlaug. Glitrandi vatnið í fontinum eða skálinni var borið að kollinum þínum og orðin um föður, son og heilagan anda voru nefnd með nafninu þínu.

Síðan hefur vatnssagan haldið áfram. Þú hefur verið í vatni og notið vatns. Í þér er mikið vatn. Og það vatn er ekki nýtt heldur gamalt. Það hefur lengi verið til, jafnvel tugi milljóna ára. Það hefur farið um líkama fiska, sóleyja, hvala, trjáa, tígrisdýra, apa, snigla, kaktusa og jafnvel risaeðla. Þegar barn fæðist er nýr einstklingur orðinn til en vatnið í nýburanum er gamall arfur milljóna ára. Vatnið í þér og hinu nýja lífi hefur borist um allan heim, verið í Jórdan og mörgum jökulám, verið í Kyrrahafinu, Dauðahafinu, Rauðahafinu og Þingvallavatni. Það er vatn í kirtlum þínum, munni, augum og líffærum. Meðan þú lifir finnur þú fyrir vatnsbúskap líkama þíns. Við megum gjarnan greina samhengið. Eldgamalt vatn og fyrir alla framtíð. Vatnið er lífinu nauðsynlegt. Líf okkar slokknar ef vatnið hverfur eða fúlnar. Okkar er að helga það og vernda.

Vatnið – eðli, hlutverk og flæði.

Þegar við fæðumst erum við að þremur fjórðu hlutum vatn – og við erum blaut það sem eftir lifir æfinnar.[i] Ef við ofþornum deyjum við og hið sama gildir um flestar lífverur. Líf allra manna á öllum tímum og alls staðar er háð vatni. Ekkert annað kemur í stað vatnsins. Vatnið umlykur Jörðina, er í gufuhvolfinu, andrúmsloftinu. Það er regnið, sem bylur á okkur þegar rignir og snjórinn sem hvíttar tilveru okkar í frostatíð. Vatn flæðir í lækjum, ám, vötnum og neðanjarðar. Það er í hafinu, í jöklum á landi og ísþekjum á hafi og í og á vötnum. Það gufar upp og dansar upp í andrúmsloftið, myndar ský og þar með hina stórkostlegu hringrás lífsvökvans. Vatnið er ekki bara klæði Jarðarinnar, heldur blóðið, fjallamjólkin (sbr. Kjarval), í æðakerfi heimsins sem nærir líf hinnar bláu plánetu.[ii]

Samtals er vatn Jarðarinnar nærri 1,4 milljarðar km3, í sjó, neðanjarðar, í öllu rennandi vatni heimsins, ís og jöklum og andrúmslofti. Vatnskerfi Jarðarinnar minnkar hvorki né stækkar því andrúmsloftið hindrar að vatn flæði út í geiminn. Um 97% vatns á jarðarkúlunni er salt, einkum í sjónum. Ferskvatn er aðeins tæplega 3% af vatni, um 35 milljón km3.[iii] Megnið af ferskvatni er annað hvort neðanjarðar eða frosið. Innan við 1% vatns jarðarinnar myndar hringrás vatns, um 11 milljón km3 eða nærri 0,77% vatns. Það er því fyrst og fremst rigning og snjókoma, sem endurnýja og hreinsa vatnsbirgðir jarðarkúlunnar og til nota fyrir líf á landi. Það er lítið, aðeins 34 þúsund rúmkílómetrar sem nýtast landlífi sem endurnýjanlegar birgðir vatns.

Grunnvatn

Megnið af ferskvatnsbirgðum heimsins er grunnvatn, sem er um sextíu sinnum meira en yfirborðsvatn.[iv]Grunnvatn rennur um jarðveg og gljúpt berg og myndar gjarnan risastór stöðuvötn sem yfirborðsvatn rennur í og fyllir upp ef grunnvatn rennur einhvers staðar úr. Þessi stóru vatnsgímöld eru kölluð grunnvatnshlot. Sum þeirra eru lokuð af neðanjarðar og njóta engrar eða lítillar aðveitu að ofan. Grunnvatn er oftast ósýnilegt en yfirborðsvatn sést. Ef grunnvatn flæðir er það á hægri hreyfingu. Miðað við hreyfingu grunnvatns flæðir yfirborðsvatnið hratt. Um helmingur ofankomu, þ.e. rigning og snjór, fer í læki, ár og fljót, en hinn helmingur ofankomunnar gufar upp. Þegar grunnvatnsgeymar fyllast flæðir vatn út í lindum. Það köllum við uppsprettur. Þegar dælt er úr grunnvatni er hætta á að dælt sé meira en sem nemur áfyllingu ofankomu. Hættan er að vatnstakan breyti því jafnvægi sem náttúran á viðkomandi svæði hefur skapað. Þegar svo verður er hætta á að lífríkið skaddist. Plöntur og lífverur sem aðlagast hafa eða þarfnast flóða geta orðið fyrir skaða af flóðaleysinu. Fæðubúskapur lífkeðjunnar getur skaddast og jafnvel veiklast varanlega. Um fjórðungur mannkyns er háður grunnvatni til drykkjar og heimilishalds.[v] Og víða er gróflega dælt úr grunnvatni og því gengið á vatnsbirgðir heimsins. Það er ekki einkamál heldur varðar alla og framtíð líka.

Vernd vatns

Vatnsvernd er æ brýnna mál alls mannkyns. Mengun er víða gífurleg, sjór og vötn eru svo illa spillt að fólk getur ekki farið út í vatnið til að baða sig, hvað þá lotið niður og drukkið. Tveir milljarður manna hafa ekki aðgang að nægu og hreinu vatni. Ýmsum tegundum platna, skordýra og dýra er ógnað vegna vatnsmengunar, uppistöðulóna og námavinnslu.

Íslendingar búa yfirleitt ekki við vatnsskort en hins vegar getur komið fyrir, vegna sérstakra aðstæðna eða áfalla, að vatn spillist eins og á Ísafirði árið 2017 og í Gvendarbrunnum 2017 og 2018. En vansskortur er verulegur og ógnvænlegur víða um heim. Þegar hver einstaklingur fær til nota minna en eitt þúsund rúmmetra á ári er um vatnsskort að ræða.[vi] Vatns-streita ríkir á þeim svæðum þar sem vatnsnotkun er umfram 25% hinna endurnýjanlegu vatnsbirgða.[vii] Veigamikil ástæða vatnskreppu er mannfjölgun en líka misnoktun vatns. Á hverju ári fjölgar mannkyni um nærri 80 milljónir. Vatnsnotkun í heiminum jókst mikið alla tuttugustu öldina, tvöfalt á við fjölgun fólks. Ástæðan var stóraukin iðnaður, orkuöflun og óhófleg vatnsnotkun og jafnvel sóun í hinum ríku hlutum jarðarkringlunnar. Á næstu áratugum má búast við, að mannfjölgun verði mest í suð-austur Asíu og Afríku sunnan Sahara. Mannfjöldinn leitar inn í borgirnar og þær munu jafnvel tvöfaldast að mannfjölda á einum áratug frá því í ár, 2020, og til 2030.[viii] Þessi mikla mannföldaaukning mun ganga á vatnsbirgðir heimsins og ef heldur svo fram sem horfir verður gengið freklega á grunnvatnsbirgðir, sem ekki ná að endurnýjast. Ef vatn þverr mun fólk deyja eða halda út í óvissuna og gríðarlegir mannflutningar verða þá inn á vatnsríkari svæði veraldar, t.d. Evrópu og Ameríku. Um 2 milljarðar fólks býr þegar við vatnsskort eða um fjórðungur mannkyns. Í norðurhluta Afríku og vesturhluta Asíu býr um 60% íbúa við vatnsskort. Búast má við miklum áföllum og fjöldadauða á þessum svæðum þegar að sverfur.[ix] Með loftslagsbreytingum hefur ástand vatnsmála heimsins versnað. Sjúkdómar hafa breiðst út og barnadauði hefur aukist. Fráveitumál eru víða í ólestri og menga vatnsból, ár og læki um víða veröld.

Aðgerðir og 6. heimsmarkmiðið

Gríðarleg streita verður þar sem vatnsskortur ríkir. Frekar en að deyja berst fólk fyrir aðgangi að vatni. Á tuttugustu öld ríkti vatnsspenna í Miðausturlöndum nær og skýra má stríð á átök aldarinnar í því samhengi. Í norður-austur-hluta Afríku ríkir t.d. spenna vegna aðgengis að vatni. Eþíópía gæti orðið fyrir hernaði grannþjóða vegna vatnsnotkunar og vatnstöku úr ánni Níl til raforkuframleiðslu. Í Suður-Ameríku eru víða átök um vatn og m.a.s. í Bandaríkjunum er yfirvofandi vatnsskortur. Æ fleiri hafa gert sér grein fyrir að við erum ekki tuttugasta og fyrsta öldin heldur tuttugasta og þyrsta öldin. Við erum hinum megin við vatnaskil menningar og vatnsnotkunar. Nú verðum við að sameinast fremur en berjast um vatn. Fjórðungur mannkyns býr við vatnsskort eða vatnsstreitu og ófullnægjandi salernisaðstæður. Fjöldi þess fólks sem býr við slíka kreppu fer vaxandi. Aðstæður fólks eru ekki aðeins óviðunandi heldur vex sá fjöldi sem deyr vegna vandans og hætta á að heimurinn fari á hliðina þegar vaxandi flaumur fólks streymir frá þessum dauðakreppum til blautari og lífvænlegri aðstæðna. Flóttamenn í Grikklandi verða barnaleikur hjá því sem orðið getur. Covid-19 eins og barnaþula miðað við þær hremmingar sem raunsæir óttast.

Því settu Sameinuðu þjóðirnar meðferð vatns inn sem aðalatriði í markmiðum Sameinuðu þjóðanna árið 2015. Ábyrg meðferð vatns er sjötta markmiðið af sautján. Og á þessar tuttugustu og þyrstu öld erum við orðin samtengd í bjarga vatni heimsins frá gróðahyggju, sóðafólki heimsins og skammsýni. Vatnið vex ekki eða minnkar. Við verðum að tryggja að börnin sem fæðast verði ekki mettuð mengun og skeytingarleysi okkar kynslóða. Ábyrgðin er okkar allra, okkar sem hér erum. Okkur og samfélögum okkar ber okkur að fara vel með, gæta að vatnið spillist ekki mengandi efnum og saurgerlar berist ekki í vatn. Kristnir söfnuðir þessarar þjóðar geta ekki aðeins lagt mikið til náttúruverndar heldur er trú beinlínis lífblessandi. Þjóðkirkjan ætti að beita sér fyrir að allar systurkirkjur sameinist um að vernda vatn veraldar. Það geta kirkjurnar gert með því að þrýsta á  og beita stjórnvöld heimsins verndi vatn og stuðli að góðum frárennslisaðgerðum. Við ríkari hluti heimsins eigum að beita okkur fyrir að vatnsstressaðar þjóðir fái hjálp við vatnsmál. Við getum líka keypt gjafabréf Hjálparstarfs kirkjunnar. Það kostar ekki nema 180 þúsund krónur að gera brunn í Afríku og aðeins 55 þúsund að gera stóran vatnsgeymi. Sjötta markmið Sameinuðu þjóðanna er ekki markmið fyrir aðra heldur okkur. Vatn tengir okkur öll.

Hallgrímskirkja 15. september. 12,05 – 12,45.

Spheres showing:
(1) All water (largest sphere over western U.S., 860 miles (1,385 kilometers) in diameter)
(2) Fresh liquid water in the ground, lakes, swamps, and rivers (mid-sized sphere over Kentucky, 169.5 miles (272.8 kilometers) in diameter), and 
(3) Fresh-water lakes and rivers (smallest sphere over Georgia, 34.9 miles i(56.2 kilometers) n diameter).

(©); and Adam Nieman.

[i] https://www.visindavefur.is/svar.php?id=58906#

[ii] Um vatnið t.d. magn: https://www.usgs.gov/special-topic/water-science-school/science/how-much-water-there-earth?qt-science_center_objects=0#qt-science_center_objects

[iii] Ef vatn Jarðarinnar væri rétthyrndur ferningur myndi hver hlið vera um 1120 km á lengd.

[iv] Barlow og Clarke 2002.

[v] Barlow og Clarke 2002: 12.

[vi] Shiva 2002.

[vii] Palanappian and Gleick 2009, og heimasíða Sameinuðu þjóðanna.

[viii] UNESCO Water Newsletter NO249 2011.

[ix] https://sustainabledevelopment.un.org/sdg6

Greinar og pistlar

Lifandi vatn

Allt líf þarfnast vatns. Vatnsvernd er stórmál í nútímanum. Sigurður Árni Þórðarson, Hallgrímskirkjuprestur, hefur mikinn áhuga á vatni. Á fjórum þriðjudögum í hádeginu talar hann um vatn í veröldinni, menningu, trúarbrögðum og framtíð. Fyrsti hádegisfundurinn verður 15. september og síðan 22. og 29. september og 6. október kl. 12,05 -12,45. Fundirnir verða í kirkjunni.

Þriðjudagur 15. september kl. 12,05 

Vatnið og tuttugasta og þyrsta öldin

Hefur vatn eitthvað með trú að gera? Af hverju ætti prestur að tala um vatn? Eigum við ekki að láta stjórnmálamennina um að ákveða nýtingu vatns? Trú tengist alltaf stóru málum lífsins. Í trúfræði og siðfræði eru mál skoðuð skipulega og ígrunduð stefna mótuð á forsendum ábyrgðar og kærleika. Vatn í veröldinni, þorsti Jesú og lífverur heimsins.

Þriðjudagur 22. september kl. 12,05 

Biblían er blaut

Vatn flæðir um kafla Biblíunnar og áin Jórdan er stórtákn. Um aldir afmarkaði hún hinn biblíulega heim. Þau sem fóru yfir ána fóru úr einum tíma í annan. Jórdan tengist lykilviðburðum Biblíunnar. Jesús fór að Jórdan til að hefja starf sitt. Þar með breyttist heimurinn. Hvað með Jórdan, rennsli hennar um menninguna og bleytuna í samtíð okkar?

Þriðjudagur 29. september kl. 12,05 

Vatn, kona og kristni

Fólk lifir ekki af vatninu einu heldur þarfnast margs að auki. En allt það sem er að auki lifir alls ekki án vatns, því vatn heldur lífverum á lífi, fólki líka. Öll speki heimsins hverfur ef vatnið hverfur. Skilningsljósin slokkna þegar skrúfað er fyrir vatnið. Samverska konan sem talaði við Jesú við Jakobsbrunn var skörp. Konan og sagan eru klassík fyrir mannkynið allt.

Þriðjudagur 6. október kl. 12,05 

Hver á vatnið? Hvað um eignarrétt og vatnarétt?

Lögin um Þingvelli segja í fyrstu grein að Þingvellir skuli vera „friðlýstur helgistaður allra Íslendinga.“ Hvað þýðir svona ljóðrænt helgistaðamál? Þingvellir voru kirkjueign. Á kirkjan þá vatnið eða er það ríkið sem á alla dýrðina og þar með kristalstært vatnið í gjánum, vatnsbirgðir framtíðar Íslands? Hverjir eiga vatn? Hefur kristnin eitthvað að segja um vatn og nýtingu þess?

Greinar og pistlar

Mótettukórinn, Bach og Hallgrímur

Klassíkin okkar var á dagskrá sjónvarpsins 4. september. Sinfóníuhljómsveitin flutti verk úr ýmsum áttum og söngvararnir komu úr ýmsum tónlistargáttum líka. Eini kórinn sem söng var Mótettukór Hallgrímskirkju og söng Ruht wohl úr Jóhannesarpassíu Bachs. Og söng með ástríðu sem var hrífandi.

Passían var fyrst flutt á Íslandi á stríðsárunum, 1943, og þá undir stjórn Victors Urbancic. Hann vildi að Íslendingar skildu boðskap verksins og lét því flytja það á íslensku. Aríur og kórar voru í þýðingu Jakobs Jóh. Smára, en sálmalögin felldi hann að erindum úr Passíusálmum Hallgríms Péturssonar. Þótti það mikið afrek að þessir miklu söngmeistarar hefðu verið samþættaðir. Þessi íslenska gerð verksins var flutt síðar á tónleikum Sinfóníuhljómsveitar Íslands árið 1950. Síðan hefur Jóhannesarpassían verið flutt á þýskunni hér á landi. En nú var sungið á íslensku að nýju.

Stjórnandi Sinfóníunnar þetta kvöld var Finnur Bjarnason. Hann hlaut hluta af sínu tónlistaruppeldi í Mótettukórnum og lærði af kirkjukantornum. Á sínum tíma söng hann í Mótettukórnum og lifði undur kirkjutónlistarinnar. Hann var skemmtilegur félagi í söngnum, rífandi músíkalskur og alltaf líflegur. Kirkjukórar hafa ekki aðeins þjónað helgihaldi þjóðarinnar heldur líka menningarlífi hennar. Upp úr æfingum og af himinundrum kóranna rísa tónsnillingar þjóðarinnar.

Takk Mótettukór, Finnur, Hörður, Hallgrímur og Bach.

Greinar og pistlar

Jón Vídalín +300

Vídalínspostilla er höfuðrit íslenskrar kristni síðari alda við hlið Passíusálma Hallgríms Péturssonar. Passíusálmarnir eru enn lesnir og reglulega endurútgefnir. Vídalínspostilla var mikið lesin í nær tvær aldir. En postillan hefur í seinni tíð ekki notið sömu vinsælda og áður. Er Vídalínspostilla aðeins vitnisburður um liðinn tíma eða hefur hún enn eitthvað gildi? Þó viðmið fólks hafi breyst og málfar okkar sé annað er bókin klassík.

Þrjú hundruð ár eru liðin frá dauða Jóns Vídalíns sem samdi postilluna. Hann lést 30. ágúst árið 1720. Æfi Jóns Vídalíns var litrík. Þegar hann lauk námi frá Skálholtsskóla var um hann sagt að hann væri borinn til stórvirkja. Jón var stefnufastur maður mikilla hæfileika og varð einn mesti ræðusnillingur Íslendinga. Hann fæddist á Görðum á Álftanesi, naut góðrar bernsku en missti föður sinn aðeins ellefu ára. Þá tóku við þeytings- og mótunarár. Hann var sendur víða, austur á Fáskrúðsfjörð, undir Eyjafjöll, að Þingvöllum, vestur í Selárdal og út í Vestannaeyjar. Jón mannaðist og menntaðist og fór til náms í Kaupmannahöfn. Eftir að hafa flækst í hermennsku kom hann út til Íslands til prestsþjónustu og varð einn yngsti biskup Íslendinga. Postilluna gaf hann út og af miklum metnaði á árunum 1718-20. Ræðustef postillunnar tengjast reynslu höfundarins. Sjúkdómar herjuðu á landsmennn og stjórnvöld brugðust í mörgu. Jón sá á eftir báðum börnum sínum í dauðann. Vídalínspostilla speglar lífsreynslu hans, háska fólks og þjóðaraðstæður en líka þroskaðan mann sem hafði unnið heimavinnuna sína.

Og hvert er svo gildi Vídalínspostillu? Málfar hennar er safaríkt og inntakið lífshvetjandi. Jón Vídalín hafði gaman af stóryrðum og yddaði til að ná eyrum fólks. Orðfæri postillunnar hafði áhrif á málnotkun tilheyrenda og lifði meðal þjóðarinnar. Ræðurnar eru kraftmiklar, snjallar, vekjandi og skemmtilegar aflestar. Postillan gefur góða innsýn í hvernig klassísk fræði, guðfræði og heimspeki voru nýtt til fræðslu og mannræktar. Hún var því fræðandi og menntandi.

Jón Vídalín talaði ákveðið inn í aðstæður samtíðar sinnar. Hann lifði á upphafstíð einfaldskonungs og notaði konungshugmyndir til að túlka eðli og eigindir Guðs, heims og manna. Í postillunni er skýr siðfræði og hvernig siðferði menn eigi að temja sér. Jón Vídalín dró ekki af sér þegar hann benti á ábyrgð fólks gagnvart öðrum og samfélagi manna. Í postillunni er djúp samfélagsspeki, gagnrýni á vond stjórnvöld og Jesústefna um vernd hinna máttlitlu. Í prédikunum er talað með visku um lífshugmyndir manna. Jón Vídalín skipaði ekki fólki fyrir um trú þess eða afstöðu en hvatti til skynsamlegrar og einlægrar skoðunar fólks á stóru og smáu málunum. Postillan var hvetjandi og eflandi fremur en letjandi eða slævandi. Mannlýsingar Jóns Vídalíns eru litríkar og áhugaverðar. Jón Vídalín lýsti mönnum sjálfselskunnar með sjokkerandi nákvæmni. Hann hafði mikil áhrif á hvernig fólk hugsaði um sjálft sig og varnaði markalausri einstaklingshyggju.  

Gildi Vídalínspostillu? Klassísk verk hafa að geyma plús eða merkingarbónus sem er óháður tíma. Vídalínspostilla varpar upp möguleikum á góðu mannlífi og heilbrigðum sjálfsskilningi sem kallar einstaklinga og samfélag til ábyrgðar. Jón Vídalín lagði siðfræðilegan grunn að samúðarþjóðfélagi okkar Íslendinga. Lof sé honum og lesum postilluna.

Greinin birtist í Morgunblaðinu, 29. ágúst 2020, bls. 29.

Nánar um Jón Vídalíns og guðfræði Vídalínspostillu sjá: 

Majesty of God and the Limitation of the World – Vídalínspostilla