Greinar og pistlar, Limits and Life

Mæri, líf og mæravitund í íslenskri trúarhefð – innsýn frá Sigurði Árna Þórðarsyni

Gervigreindartólin eru góð. Ég spurði vitlíkið hvernig mæri, mæravitund og mærahyggja væru í skrifum Sigurðar Árna Þórðarsonar. Mér þótti stutt svar um mikið og flókið efni furðulega vel unnið:

Í bókinni Limits and Life: Meaning and Metaphors in the Religious Language of Iceland (Peter Lang, 2012) fjallar guðfræðingurinn og presturinn Sigurður Árni Þórðarson um hvernig íslensk trúarleg hefð hefur mótast af hugmyndum um mæri – ytri og innri mörk – og hvernig mærareynsla, það að lifa á mörkum og í umbreytingu, mótar trúarreynslu, samfélagsvitund og menningu.

Mæraviska og trúarleg reynsla 

Mæraviskan er úrvinnsla fólks sem hefur unnið með lífsreynslu sína. Hún er speki eða lífsleikni sem hefur mótað menningu. Mæraviska vísar til mærareynslu – að vera á þröskuldi – milli tveggja tíma, ástands eða sjálfa. Í íslenskum sálmum, prédikunum og helgisiðum hefur slík mæraviska gegnt lykilhlutverki í túlkun á sorg, veikindum, von, trúarskiptum og öðrum umbreytingum í lífi fólks. Sigurður bendir á að mönnum sé tamt að leita merkingar þegar þeir standa á mærum – í millibilsástandi – þar sem gamlar tryggingar duga ekki lengur og nýjar eru ekki enn orðnar skýrar.

Náttúran sem myndmál mæranna

Ísland, með eldgosum, jöklum og hrikalegu landslagi, hefur veitt trúarlegri tjáningu mikið og djúpt myndmál. Íslenskir predikarar og sálmaskáld hafa nýtt náttúrulegar táknmyndir – gufa, leirker, skordýr, bólur – til að túlka viðkvæmt líf mannsins og stöðuga nærveru dauðans en líka guðlegra nánd. Náttúran sjálf er á mörkum hins mannlega og hins guðlega og talar til trúarinnar á því tungumáli sem hægt er að túlka og þar með skilja.

Guðfræði í umbreytingum

Sigurður skoðar einnig hvernig íslensk guðfræði breyttist í kjölfar samfélagslegra umbrota á 19. og 20. öld. Meðal annars rýnir hann í hvernig fræðimenn og kirkjuleiðtogar á borð við Jón Helgason og Harald Níelsson brugðust við nýrri heimsmynd, menningarbreytingum, þjóðfrelsisbaráttu og lýðræðisvæðingu. Í þeirri þróun koma mæri trúar og heimsspeki glöggt fram og ný hugsun fæðist.

 Siðferðilegt og samfélagslegt mikilvægi mæra

Í lokin leggur Sigurður áherslu á að umræðan um mæri og mæravisku sé ekki aðeins akademísk heldur siðferðilegt og samfélagslegt viðfangsefni. Í veröld þar sem vistkerfi hrynja, félagslegar undirstöður riðlast og sjálfsmynd þjóðar og einstaklings er undir þrýstingi, þarf guðfræði að rýna í mæraspennu – það sem skilur og tengir, skapar óvissu en líka von.

Ályktun

Rannsóknir Sigurðar Árna Þórðarsonar gefur okkur verkfæri til að hugsa um líf, trú og samfélag með öðrum og nýjum hætti en við höfum vanist. Mærareynsla er ekki veikleiki, heldur skapandi svið umbreytinga þar sem ný sýn getur orðið til – bæði í trúarlegu og siðferðilegu samhengi. Merking kallar á túlkun og túlkun leiðir til menningar. Djúptæk lífsreynsla var túlkuð í íslensku samhengi sem er lærdómsríkt og hagnýtt fyrir jarðarbúa sem búa við jaðarreynslu, náttúruvá, spennu og miklar samfélagslegar breytingar.

 

 

Mataruppskriftir

Vinaigrette-sósan frá Via Carota

Þessi dásamlega vinaigrette-sósa er frá veitingastaðnum Via Carota í West Village í NY. Volga vatnið í uppskriftinni kann að koma á óvart, en því er bætt við til að mýkja edikið. Salatsósa á að vera svo góð að fólk geti borðað hana eða jafnvel svolgrað hana! Hægt er að nota þessa sósu á salat, aspargus og jafnvel líka með nautasteik, fisk eða steiktan kjúkling. 

Innihald – nóg fyrir ca. 360 ml.

  • 1 stór skalottulaukur, mjög smátt saxaður
  • 2 msk gott sherry-edik
  • 1 msk volgt vatn
  • 1 bolli góð extra virgin ólífuolía
  • 1½ tsk hunang
  • 1½ tsk Dijon sinnep
  • 1½ tsk gróft sinnep (heilkorns)
  • 2 greinar tímían ca. ½ tsk eða þurrkað 1 tsk.
  • 1 hvítlauksrif, fínt rifið
  • 1 tsk gróft sjávarsalt – eða meira eftir smekk
  • ½ tsk nýmalaður svartur pipar

Aðferð:

  1. Skalottulauku og edik í skál og látin standa í um 5 mínútur – sem mýkir laukinn.
  2. Bætt við volgu vatni, ólífuolíu, hunangi, sinnepinu, tímían, hvítlauk, salti og pipar.
  3. Hráefnið þeytt þar til sósan verður mjúk, gullin og vel blönduð. Smakkað til og bætt meira ediki við sem og salti skv. smekk.

Svo er allt í lagi að nota fallegar skálar fyrir salatið – t.d. Ittala-djásnin. 

Greinar og pistlar

Minningar og skuggar

Borgin var svo snilldarlega ljóshönnuð að engir skuggar voru sjáanlegir. Stillingar ljósanna voru aðlagaðar gangi sólar. Ljós voru í jörðu, á húsum og í mannvirkjum. Auk birtugjafanna voru skjáir sem stýrðu hugsunum, atferli og löngunum. Í skuggalausri borginni var fullkomin birta. Myrkri fortíðar hafði verið útrýmt.

Elína gekk yfir torgið eins og alla aðra morgna. Hún var með kaffibollann sinn í annarri hendinni. Sjálfstilling heyrnartólanna tryggði að hún heyrði hvorki fuglagarg né þyt í vindinum. Aðeins sefandi rödd Leiðsagnarþulunnar hljómaði í eyrum hennar: „Góður borgari er þakklátur borgari. Þú hefur valið að vera frjáls – með því að velja öryggi.“

Þegar Elína gekk fram hjá glugga búðarinnar sá hún bók sem hún hafði ekki séð áður. Enginn QR-kóði var á henni. Á kápunni stóð: Minningar“ – óskráð saga borgarinnar. Elín blikkaði augunum nokkrum sinnum. Hún var hissa og átti bágt með að trúa eigin augum. Hún hélt áfram og var hugsi. Þá heyrði hún að einhver sagði við hana: „Fyrirgefðu… hefurðu einhvern tímann spurt þig hvað varð um skógarreitinn fyrir austan?“

Gamall karl horfði á hana. Hann sat á bekk og var með raunverulegar hrukkur – ekki þessar grafísku. Hvernig komst hann hingað? Elína starði undrandi á hann. Hún mundi óljóst eftir einhverjum trjám sem voru utan borgarinnar fyrir mörgum árum. Það var áður en hún flutti í Kjarnahverfið þar sem nú var Heilbrigðis- og neyslumiðstöðin. „Ég veit það ekki“ svaraði hún snúðugt. „Auðvitað ekki,“ sagði sá hrukkótti. „Þeir fjarlægðu ekki bara tré. Þeir fjarlægðu minningarnar.“

Spurning karlsins sat í henni. Um kvöldið spurði Elína heimilisrásina: „Viska. Hvernig var borgin árið 2025?“ Rásin svaraði strax: „Óviss spurning. Bættu lýsingarorði við. Var borgin frjáls? Hrein? Háþróuð?“ Elína slökkti á skjánum og svo ljósunum. Í fyrsta sinn í mörg ár sá hún eigin skugga á veggnum. Hún fann að hún væri að rifja eitthvað upp. Hún væri að byrja að muna.

Tilraunatexti með stýrt framtíðarsamfélag

Greinar og pistlar

Klerkaveldi, trú og stjórnmál

Ég var að bíða eftir lyftunni uppi í turni Hallgrímskirkju. Við hlið mér var bandarísk fjölskylda og við ræddum saman á leiðinni niður og kvöddumst svo við kirkjudyr. Svo hélt ég áfram að styttu Leifs heppna. Ameríski pabbinn hljóp á eftir mér og spurði hvort hann mætti trufla mig: „Heyrðu, ertu prestur?“ Ég var hissa og spurði á móti: „Af hverju heldur þú það, sástu geislabauginn?“ Washingtonkarlinn hló og svaraði að bragði og með blik í augum: „Þú varst svo vinsamlegur við okkur áðan í lyftunni!“ Hann bætti við hann langaði til að spyrja mig einnar spurningar. Hann sagðist vera hugsi yfir auknu trúræði í MAGA-hreyfingu Donald Trump og áherslu margra bókstafstrúarmanna vestan hafs, að trú ætti að stjórna meiru í pólitíkinni. Hann langaði því til að spyrja hvaða skoðun ég hefði sem prestur á tengslum trúar og stjórnmála. Ég svaraði honum að ég hefði einfalda afstöðu í þeim efnum. Við ættum að halda trú og stjórnmálum aðgreindum. Ef þeim væri blandað saman myndu annað hvort stjórnmálin eyðileggja trúna eða trúin stjórnmálin. „Takk, fyrir,“ sagði hann. „Við erum algerlega sammála.“

Þetta samtal fléttaðist inn í heimsmálin og ég fann fyrir bombunum sem sprungu í Kiyv, Gaza, Íran, Sýrlandi, Tyrklandi, Ísrael, Grikklandi, Nígeríu og Indlandi. Hvað með klerkastjórnina í Íran? Af hverju er trú svona herfilega misnotuð víða? Af hverju er pólitíkin svona lemstruð af trúræði í hinum íslamska heimi?

Ég lærði hugmyndasögu á sínum tíma og varð aðdáandi upplýsingatímans í Evrópu á 18. og 19. öld. Kant og fleiri skoðuðu mörk þekkingar og þar með trúar og vísinda. Áherslan var á rökræna hugsun og skilgreindar aðferðir vísinda. Hefðir og stofnanir voru gagnrýndar og kirkjustofnanir einnig. Guðfræði á Vesturlöndum breyttist mikið og klerkaveldi var aflétt. Mannréttindi voru skilgreind og trúarstofnanir greindar frá ríkisvaldi. Upplýsingatíminn leiddi líka til tækniþróunar og skilvirkra fræða akademíunnar.

Öflugir hugsuðir upplýsingarinnar eru lán okkar Vesturlandamanna. Þeir þorðu að greina mörk, setja mörk og höfðu mjög víðtæk áhrif á þróun samfélaga, háskóla og menningar samtímans. En slíkt upplýsingarskeið vantar í hinum íslamska heimi. Aðgreiningu átrúnaðar og stjórnmála skortir og þar með djúpskilning á mörkum þekkingar og hlutverki trúar í lífi fólks. Múslimaklerkarnir telja sig því eiga að ráða og seilast til valda. Vissulega urðu til vakningar í löndum og héruðum múslima en þau voru staðbundin og náðu ekki að breyta íslamskri hugsun. 19. aldar vakningin í Egyptalandi og Líbanon var undir frönskum áhrifum og var beint gegn bókstafshyggju, miðaði að aukinni rökvísi og líka auknum kvenréttindum. Á tuttugustu öld var víða reynt að greina milli klerkastjórnar og almennra stjórnmála, t.d. í Tyrklandi Atatürk, Íran fyrir byltinguna 1979, Egyptalandi, Túnis og Indónesíu. En það voru fremur gárur á yfirborði en ekki á dýptina. Nýlenduveldi Evrópu spilltu þróuninni með því að innlima íslamska menningu í ramma eigin framfara. Togstreitan hefur haldist milli bókstafstrúandi rétttrúnaðarsinna og frjálslyndra sjónarmiða. Sums staðar hefur frjálslyndið náð flugi en menning er seig og hefðirnar slíta af sér það sem er utanaðkomandi. Upplýsingin kom ekki innan frá heldur var utanaðkomandi og rann því ekki í merg og bein fólks.

Okkur í hinum vestræna heimi er mikilvægt að skilja mun menningar austurs og vesturs, hins kristna heims vestursins og Islam. Til að menning breytist þarf að rýna í dýptir. Gamaldags réttrúnaður hefðanna hefur ekki enn fengið eldskírn gagnrýnandi greiningar. Þekkingu hafa ekki verið sett þau mörk sem nauðsynleg er til að venjulegt fólk, konur, karlar og börn, sé frjálst að hugsa upphátt við eldhúsborðið heima og ræða svo mál fjölskyldusamtalsins á torgum og í deiglu samfélagsins. Því skiptir ekki öllu máli í Íran hvort Khameni verði settur af eða klerkastjórn verði velt úr sessi. Íslamska upplýsingu vantar í Íran. Svo þyrftum við í vestrinu að virða og skilja menningarmuninum. Við sprengjum hann ekki burt með stórum bombum.

Niðurstaða mín er einföld. Trú og stjórnmálum á ekki að blanda saman – hvort sem það er í klerkaveldi meðal þjóða múslima eða í trumphægrinu í Ameríku. Trú og stjórnmál lifa best og þjóna fólki best í gagnvirku gagnrýnissamtali. Viskuarfur upplýsingatímans bannar okkur að blanda saman trú og pólitík og hvetur til að þessar mikilvægu víddir og stofnanir lifi saman í heilsusamlegri spennu og gagnrýni.

Birtist sem skoðun – grein á visir.is 24. júní 2025 og er hægt að nálgast að baki þessari smellu. Meðfylgjandi mynd tók ég í Jerúsalem, 21. maí 2023. Moskan á musterishæðinni. 

Greinar og pistlar

Er knattspyrna list?

Er fótbolti listgjörningur? Þegar ég spyr áhugafólk um listir hvort fótboltinn sé listgjörningur fussa furðumargir viðmælendur mínir. Og þegar forsendur eða rammaskilgreiningar listar eru greindar og reyndar kemur í ljóst að oft fussar fólk vegna of þröngs listskilnings.

Skilgreiningar listar eru margar og afstaða fólks er mismunandi líka hvað list sé, hvert sé eðli listar eða listaverka. Mér leiðist leiðinlegur fótbolti, t.d. þunglamaleg varnarknattspyrna – þegar rútunni er lagt. En ég er heillaður af skapandi fótbolta sem nýtir og virðir aga og skipulag en gerir líka ráð fyrir róttæku frelsi einstaklinga og frumlegum gjörningum liðs. Þannig fótbolti er listviðburður og bestu leikmennirnir eru með bestu listamönnum samtíðar, á pari við snillinga í tónlist, dansi, arkitektúr, orðlistum og myndlist.

Til skýringar á afstöðu minni og almennum skilningi á list er þetta nálgun mín og skilgreining:

List er frumleg tjáning skynjunar, tilfinninga eða hugmynda og getur verið efnisleg eða leikræn.

Að mínu viti er list skapandi og meðvituð athöfn sem mótar reynslu eða merkingu með formgerð, hreyfingu, tjáningu eða framsetningu. Hún getur birst líkamlega, í tíma og rými og getur verið efnisleg eða óefnisleg, persónuleg eða samfélagsleg. List vekur skynjun og þar með tilfinningar – hún getur opnað víddir og jaðarsvæði þar sem hið venjulega opnast og ný sýn eða sjálfsmynd verður til.

Í toppfótbolta heimsins er fótbolti ekki aðeins formleg athöfn vélmenna heldur frumlegur gjörningur þjálfaðra einstaklinga í hóp. Fótboltinn er gjörningur sem er þrunginn og magnaður af tilfinningum. Knattspyrna er félagslegur gjörningur, eiginlega hópdans byggður á djúpgerð skipulags en líka frumlegum og skapandi nýjungum þegar leikur og rými verða flæði persónulegrar tjáningar á grundvelli skipulags. Þáttakendur og áhorfendur skynja form skipulags, en líka umbreytingu og fegurð frumleikans.

Hvað sýnist þér? Er besti fótboltinn list?

Meðfylgjandi mynd tók ég þegar Portúgalar léku síðast við Íslendinga á Laugardalsvellinum. Það var listgjörningur og Íslendingar spiluðu af list. Karlinn til hægri er einn mesti listamaður knattspyrnunnar, Cristiano Ronaldo, CR7.