Greinar og pistlar

Jón Vídalín +300

Vídalínspostilla er höfuðrit íslenskrar kristni síðari alda við hlið Passíusálma Hallgríms Péturssonar. Passíusálmarnir eru enn lesnir og reglulega endurútgefnir. Vídalínspostilla var mikið lesin í nær tvær aldir. En postillan hefur í seinni tíð ekki notið sömu vinsælda og áður. Er Vídalínspostilla aðeins vitnisburður um liðinn tíma eða hefur hún enn eitthvað gildi? Þó viðmið fólks hafi breyst og málfar okkar sé annað er bókin klassík.

Þrjú hundruð ár eru liðin frá dauða Jóns Vídalíns sem samdi postilluna. Hann lést 30. ágúst árið 1720. Æfi Jóns Vídalíns var litrík. Þegar hann lauk námi frá Skálholtsskóla var um hann sagt að hann væri borinn til stórvirkja. Jón var stefnufastur maður mikilla hæfileika og varð einn mesti ræðusnillingur Íslendinga. Hann fæddist á Görðum á Álftanesi, naut góðrar bernsku en missti föður sinn aðeins ellefu ára. Þá tóku við þeytings- og mótunarár. Hann var sendur víða, austur á Fáskrúðsfjörð, undir Eyjafjöll, að Þingvöllum, vestur í Selárdal og út í Vestannaeyjar. Jón mannaðist og menntaðist og fór til náms í Kaupmannahöfn. Eftir að hafa flækst í hermennsku kom hann út til Íslands til prestsþjónustu og varð einn yngsti biskup Íslendinga. Postilluna gaf hann út og af miklum metnaði á árunum 1718-20. Ræðustef postillunnar tengjast reynslu höfundarins. Sjúkdómar herjuðu á landsmennn og stjórnvöld brugðust í mörgu. Jón sá á eftir báðum börnum sínum í dauðann. Vídalínspostilla speglar lífsreynslu hans, háska fólks og þjóðaraðstæður en líka þroskaðan mann sem hafði unnið heimavinnuna sína.

Og hvert er svo gildi Vídalínspostillu? Málfar hennar er safaríkt og inntakið lífshvetjandi. Jón Vídalín hafði gaman af stóryrðum og yddaði til að ná eyrum fólks. Orðfæri postillunnar hafði áhrif á málnotkun tilheyrenda og lifði meðal þjóðarinnar. Ræðurnar eru kraftmiklar, snjallar, vekjandi og skemmtilegar aflestar. Postillan gefur góða innsýn í hvernig klassísk fræði, guðfræði og heimspeki voru nýtt til fræðslu og mannræktar. Hún var því fræðandi og menntandi.

Jón Vídalín talaði ákveðið inn í aðstæður samtíðar sinnar. Hann lifði á upphafstíð einfaldskonungs og notaði konungshugmyndir til að túlka eðli og eigindir Guðs, heims og manna. Í postillunni er skýr siðfræði og hvernig siðferði menn eigi að temja sér. Jón Vídalín dró ekki af sér þegar hann benti á ábyrgð fólks gagnvart öðrum og samfélagi manna. Í postillunni er djúp samfélagsspeki, gagnrýni á vond stjórnvöld og Jesústefna um vernd hinna máttlitlu. Í prédikunum er talað með visku um lífshugmyndir manna. Jón Vídalín skipaði ekki fólki fyrir um trú þess eða afstöðu en hvatti til skynsamlegrar og einlægrar skoðunar fólks á stóru og smáu málunum. Postillan var hvetjandi og eflandi fremur en letjandi eða slævandi. Mannlýsingar Jóns Vídalíns eru litríkar og áhugaverðar. Jón Vídalín lýsti mönnum sjálfselskunnar með sjokkerandi nákvæmni. Hann hafði mikil áhrif á hvernig fólk hugsaði um sjálft sig og varnaði markalausri einstaklingshyggju.  

Gildi Vídalínspostillu? Klassísk verk hafa að geyma plús eða merkingarbónus sem er óháður tíma. Vídalínspostilla varpar upp möguleikum á góðu mannlífi og heilbrigðum sjálfsskilningi sem kallar einstaklinga og samfélag til ábyrgðar. Jón Vídalín lagði siðfræðilegan grunn að samúðarþjóðfélagi okkar Íslendinga. Lof sé honum og lesum postilluna.

Greinin birtist í Morgunblaðinu, 29. ágúst 2020, bls. 29.

Nánar um Jón Vídalíns og guðfræði Vídalínspostillu sjá: 

Majesty of God and the Limitation of the World – Vídalínspostilla

Greinar og pistlar

Perlufesti heimsins

Jöklarannsóknarmenn komu í Svarfaðardal bernsku minnar á hverju sumri. Þeir leigðu ekki farartæki sín innanlands heldur komu með bílana sjóleiðina. Grænbrúnir Landroverar voru öðru vísi en bændabílarnir og vöktu athygli heimamanna. Bílalestin fór hægt fyrstu ferðina fram Austurkjálkann. Sigurður Kristjánsson, nafni minn og frændi, upplýsti smásveininn að þetta væru breskir jöklarannsóknarmenn sem skoðuðu jöklana á svæðinu og sérstaklega Gljúfurárjökul. „Þessa perlu þarna“ sagði hann og benti á eitt af djásnum Skíðadals. Hópurinn þurfti vistir og varning því oft fóru Bretabílarnir hjá. Við sem vorum við veginn veifuðum og fengum vink til baka. Í hópnum voru nokkrir skeggjaðir karlar, væntanlega lærifeðurnir. En nemendahópurinn var af báðum kynjum og viskan settist að í huga mér að jarðvísindi væru mál beggja kynja.

Oft hugsaði ég á þessum árum hverjar væru niðurstöður mælinganna í Gljúfurárdal. En skýrslurnar bárust ekki í eldhúsin í dalnum. Þegar ég spurði hvort einhverjir hefðu séð eða heyrt um útkomu jöklamælinga svaraði Frændi nei. Hann bætti reyndar við að rannsókn hvilftar-fanna og jöklanna væri mikilvæg fyrir langtímasamanburð. Margt væri hægt að lesa úr tölunum þróun og heilsufar jöklanna, þ.e. ákomu, hitastig og bráðnun. En hvorki frænda né mér datt í hug að mælingar í hálfa öld sýndu byltingarkenndar breytingar í jöklabúskap heimsins eða að mælingar við Gljúfurárjökul gætu orðið öllu mannkyni til gagns varðandi þekkingu á vatni og veðurfarsbreytingum.

Nú eru jöklafræðingar og jarðvísindamenn heimsins búnir að tengja og reikna saman mælingar og rannsóknir á fönnum, jöklum og íshellum veraldar. Háskólar í Leeds, Edinborg og London hafa borið saman rannsóknarmælingar frá öllum heimshornum. Heildarniðurstöðurnar eru sláandi. Á aðeins þrjátíu árum hafa 28 billjónir tonna af jökulís bráðnað. Sá freri hefði nægt til að þekja megnið af Bretlandseyjum með hundrað metra þykkum ís. Með áframhaldi bráðnun og á svipuðum hraða mun sjávaryfirborð hækka um allt að einum metra fyrir aldarlok. Vegna búsetu fólks við sjó um allan heim hefur lítil breyting á sjávarstöðu mikil áhrif. Við hvern sentimeter sem sjór hækkar má búast við að ein milljón manns missi heimili sín. Ígildi þriggja íslenskra þjóða heimilislaus og á flótta – og það á hverju ári. Bráðnun íshellu og fanna minnkar endurkast sólargeislunar og því vex hiti sjávar og þurrlendis. Hækkandi sjávarhiti eykur rúmál hafsins. Breytingar verða á lífríki sjávar, líka nærri pólum. Vatnsbúskapur nærri fönnum og jöklum breytist og vatnsöryggi minnkar þar með. En það er ekki aðeins strandfólkið sem missir heimili sín. Hitabreytingar reka hundruð milljóna manna sem búa á þurrum landsvæðum á flótta undan vatnsstreitunni. Samfélagsbreytingarnar verða miklar og mörgum skelfilegar.

OK er farið og Gljúfurárjökull hefur minnkað mikið. Jöklar um allan heim eru að hverfa. Perlur heimsins bráðna. Hálfri öld eftir mælingarnar nyrðra veit ég nú um niðurstöður varðandi heimsþróunina. Ég veit að breytingar eru ekki lengur skýrslumál í fagtímaritum eða til skemmtunar í eldhúsum í snjóakistu á Tröllaskaga. Bráðnun jökla heimsins er mál allra, alls fólks, á öllum aldri og alls staðar. Þekking í fræðunum þarf að renna inn í vitund og ákvarðanir okkar allra. Bændur, jarðvísindamenn, við öll berum sameiginlega ábyrgð á lífríki heimsins. „Við eigum að skila betur af okkur en við tókum við“ sagði Sigurður frændi. Það varðar líka perlurnar í hlákunni. 

23. ágúst 2020.

Heildir á netinu eru ríkulegar, t.d.:

https://www.theguardian.com/environment/2020/aug/23/earth-lost-28-trillion-tonnes-ice-30-years-global-warming

https://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/climate-change-global-sea-level

Myndina tók ég fyrir nokkrum árum og var þá á leið upp á Reykjaheiði, sem er skemmtileg gönguleið milli Ólafsfjarðar og Svarfaðardals. Gljúfárjökull er lengst til vinstri á myndinni. Fyrir miðjum jöklinum er klettahnjúkurinn Blekkill sem er um 1240 m hár. 

Greinar og pistlar

Fjarkirkja, nærkirkja og Íslendingar

Þegar ég kom fyrst í Skálholt var staðurinn dimmur á nóttinni því engin var næturlýsingin. Kirkjan, þetta mikla guðshús hvarf, eins og hún svæfi og biði aftureldingar. Þegar dagaði að nýju vaknaði kirkjan  og reis mót morgunroðanum. Svo varð breyting því heimamenn vildu upplýsta kirkju. Fé var tryggt til birtunnar. Og breytingin var mikil fyrir alla sem bjuggu í Skálholti eða fóru um í nágrenni hennar. Síðan er Skálholtskirkja sýnileg á nóttinni og sama gildir um margar aðrar kirkjur þjóðarinnar. Þegar ekið er um sveitir má sjá mörg þessara fínbyggðu guðshúsa eins og skínandi perlur í nætursortanum. Þær eru sem nýtt landslag, þegar línur náttúrunnar hafa horfið, sjóndeildarhringur næturinnar. Kirkjuhúsin eru, auk eiginlegra hlutverka, ljós og viðmið, tilfinningalegir staðsetningarpunktar í myrkrinu. Þær eru á sínum stað, þegar mennirnir spana hjá. Mörg okkar, sem höfum ferðast mikið um sveitir að vetrarlagi, höfum fundið til öryggiskenndar við að sjá þessi upplýstu guðshús og glaðst yfir lýsandi ræktarsemi safnaðarfólksins.

Kirkjurnar hafa orðið eins og hvíslandi tákn um návist lífs og samfellu í sögunni. Enginn leggur þó lykkju á leið sína á dimmri nótt heim að kirkju nema í mjög skuggalegum erindagerðum eða vegna einhverrar alvarlegrar andlegrar eða vélrænnar bilunar. Kirkjan við sjóndeildarhring er rammi. Hún er og á að vera á ytri mærum rýmis og lífs, hvorki of nærri né handan hins seilanlega eða sjáanlega. Kirkjan á að vera á sjónbaugnum og hvergi annars staðar en þar. Líklega eru þessar upplýstu kirkjur við sjónarrönd líka tákn um trúarlíf Íslendinga nútíðarinnar. Ljóskirkjurnar eru fjarkirkjur og því má halda fram, að trúarlíf meirihluta þjóðarinnar sé nokkurs konar fjarkristni. Það mun ég ræða um og benda á nokkur einkenni fjarkirkjunnar. Að meta afleiðingar fyrir kirkjulega stefnu og safnaðarstarf er annað mál og verður ekki rætt hér.

Hugtakið fjarkirkja

Fjarkirkja er andhverfa nærkirkju, þess sem oftast er miðað við, þegar rætt er um blómstrandi og lifandi kirkjulíf. Hugtakið fjarkirkja barst í fang mér sem titill á danskri bók, Den fjerne kirke eftir Jörgen I. Jensen. Tilgangur bókarinnar er að greina einkenni trúar Dana á seinni hluta tuttugustu aldar. Því er haldið fram, að kirkjan sé í nútímasamfélagi fyrst og fremst fjarveruleiki. Kenningin er áhugaverð og varðar íslenska kirkju og vestræna kristni. Vissulega munu margir sjá fjarkirkjunni flest til foráttu og telja hana merki um, að kristnin sé að þynnast út, trúmennskan við Guð sé fjarri og sorti guðleysis eða grautarlegrar heiðni hríslist um æðar þjóðlífs og skuggasund sálarlífs einstaklinga. En til að bregðast við breytingum og í vitund um anda Guðs að starfi er rétt að greina með opnum huga hverja kreppu. Margt bendir til, að fjarkirkja sé lýsing á kirkjustíl Íslendinga, t.d. lítil kirkjusókn, trúfræðileg fjölbreytni í guðstúlkun, kirkjuhúsaafstaða og forgangsröðun í fjárnotkun safnaða.

Þátttaka í kirkjulífi

Í þéttbýlisöfnuðum eru guðsþjónustur á hverjum helgum degi og helgistundum fer fjölgandi í starfi þessara safnaða. Prestar og starfsmenn kirknanna  undirbúa helgihaldið jafnan af alúð og vandvirkni, en guðsþjónustusókn er ekki alls staðar stórkostleg. Hlutfallslega eru guðsþjónustur mun betur sóttar í dreifbýlinu, jafnvel að meirihluti sóknarfólks sæki kirkju á messudögum. Augljóst er þó, að messusókn er einnig vegna hefðar og ræktar við þá stórfjölskyldu, sem viðkomandi sveit eða sókn er. Þar sem kirkjukaffi er enn veitt er hægt að leysa ágreiningsmál, létta á streitu milli þeirra, sem deilt hafa um landskika eða fyrirkomulag haustleita eða einfaldlega gleðjast og hlægja með góðum grönnum. Allt eru þetta liðir í lifandi samfélagi.

Réttlætingar og skýringar á þverrandi guðsþjónustusókn eru margar og eiga sér langa sögu, eins og sjá má í gömlum árgöngum Kirkjuritsins. Prestar hafa löngum kvartað yfir kirkjusókn. Staðreyndir varðandi þátttökuna eru þessar. Minna en 2 % þjóðarinnar sækir kirkju einu sinni í viku af einhverju tilefni, minna en 8% þjóðarinnar einu sinni í mánuði. Liðlega helmingur þjóðarinnar kemur ekki í kirkju á árinu. Margur presturinn gleðst yfir 100 manns í kirkju á sunnudegi, en ef söfnuðurinn er yfir átta þúsund manns er sóknin ekkert undur. Hið sama gildir um barnastarf kirkjunnar, sem víðast er afar vel unnið. Eftir að upphafsaldan hefur riðið yfir í haustbyrjun kirkjustarfsins er hlutfall barnahópsins af heild ekki alltaf hátt, þótt skarinn virðist stór á sunnudagsmorgni. Messusókn og kirkjusókn Íslendinga er engin vikuleg flóðbylgja. Hvað þetta varðar er íslenska kirkjan fjarkirkja en ekki nærkirkja. Þessi staðreynd og könnun á trúarlífi þjóðarinnar, þ.e. trúarlífskönnunin 1986, eru veigamiklar vísbendingar um raunveruleika fjarkirkju.

Helgihald hinna fáu

Íburðarmikil og fögur altarisþjónusta þarf ekki að vera í óþökk þeirra, sem ekki koma til kirkju. Hún er þó ekki talin vera það aðalatriði, að menn fari hennar vegna til kirkju. Menn gætu viljað, að presturinn væri reyndur og hæfur litúrg og góður athafnaprestur, en það þjónaði þá fyrst og fremst hinum pöntuðu athöfnum. Kannanir sýna að almenningur vilji breytingu á helgisiðum en þó er mikið efamál, að „léttu og skemmtilegu” athafnirnar myndu draga fleiri til kirkjunnar, þegar til lengri tíma er litið. Helgihald, sem ekki tengist krossgötum lífsins, virðist hafa það háa þröskulda að menn nenna ekki, geta ekki eða kunna ekki að stíga yfir nema með hjálp eða breyttri afstöðu. Í nærkirkju er helgihaldið eðlilegur og veigamikill þáttur í trúariðkun einstaklinganna. Þar sem guðsþjónustan er slíkur kjarni í lífi kristins safnaðar, nærkirkju, bendir vanræktin til að íslenska kirkjan sé fjarkirkja.

Trúfræðileg fjölbreytni

Þessu tengt eru trúarhugmyndir fólks. Meðlimir nærkirkju láta sig trúarkenningu varða og vilja leiðsögn prests eða fræðara um hverju þeir eigi að trúa, hvernig þeir eigi að breyta og hvers þeir megi vona. Hvort sem nærkirkjumenn samsinna öllum kenningum kristninnar í hjarta eða ekki, komast þeir ekki hjá því að hafa nokkuð góða sýn yfir helstu meginatriði kristinnar trúfræði. Rannsóknir Björns Björnssonar og Péturs Péturssonar sýndu, að meirihluti Íslendinga hefur farið eigin leiðir í trúfræðinni. Það er alveg sama hvaða trúfræðilegum lögregluaðgerðum menn kynnu að taka upp á. Fólk mun skella skollaeyrum við stefnu og samþykktum helstu samkoma kirkjunnar og boðskap kennimanna, svo fremi sem trúfræðin er ekki tengd beint við líf þess. Túlkunarrammarnir eru svo margir í fjölmiðla- og samræðuflórunni, að einstaklingurinn verður ekki auðsannfærður eða hjartahlýðinn. Hinni kirkjulegu túlkun er ekki beinlínis andæft. Hún er fremur álitin sem einn af kostunum á gnægtaborði andlegheitanna í samfélaginu, sem hver og einn getur þegið eða afþakkað hljóðalaust. Hið sama gildir um skilning á athöfnum eins og skírn og máltíð Drottins. Fólk, sem óskar og nýtur þessara athafna, heldur áfram að hafa sinn skilning eða túlkunarramma, hvað svo sem presturinn eða hefðin segja. Ef rétt er, að trúfræðileg miðstýring sé horfin og fjölbreytnin verði æ meiri, er það tákn um að fjarkirkjan eflist á kostnað nærkirkjunnar. Það merkir ekki, að trúfræðin geti ekki verið góð, samþykktir og kennimennskan í lagi. Hið kirkjulega samhengi er einfaldlega breytt.

Guðstúlkunin

Hugmyndir um Guð í íslensku samfélagi eru einn skýrasti vottur um veru fjarkirkju á kostnað nærkirkju. Ekki vantar, að Guð skipti Íslendinga máli og einhvers konar guðstrú, tilbeiðsla eða afstaða sé til í hugskoti fólks og leyndum sálar. Þorri þjóðarinnar trúir á Guð, eða um 80%, sem er talsvert hærra hlutfall en á Norðurlöndum.  En guðsímyndir fólks eru ekki allar af hefðbundinni ætt kristins rétttrúnaðar. Það sýnir könnunin 1986 berlega og hefur fjölbreytnin væntanlega orðið meiri síðan. Könnunartölur má túlka margvíslega, en liðlega þriðjungur (37%) svarenda trúir á persónulegan Guð, sem hægt er að biðja til. Það er ennfremur sá fjöldi, sem aðhyllist hina hefðbundnu trúfræði og lítur til Jesú Krists, sem Guðssonar og frelsara. Yfir 43% hafa gert sér aðrar hugmyndir um Guð, en hinar kirkjulegu. Það er íhugunarvert, að stærsti hópur Íslendinga lýtur Guði sem krafti, lífsmætti og orku. Guðsmynd þeirra er ópersónuleg og í ætt við guðstúlkun mystikeranna. Ekki er víst, að þessi afstaða fjarkirkjunnar sé svo neikvæð þegar grannt er skoðað. Verið getur, að um sé að ræða djúphneigð, sem getur verið tengd náttúruskynjun eða reynslu barna á öllum aldri gagnvart undri lífsins og óendanleika, sem hið smáa hjarta skynjar við að stara út í geiminn og greina halastjörnu, stjörnuhrap og fjölda stjarnanna.

 

 

Kirkjuhús og fjarkirkja

Fjarkirkjuíslendingar nýta sér sín helgihús til trúarlegra athafna á krossgötum lífsins. Sóknarnefndir um allt land staðfesta ómeðvitað tilveru fjarkirkjunnar í ofuráherslu á kirkjuhúsið. Þegar prestar vilja fá meira fé til eiginlegs safnaðarstarfs, helgihalds, fræðslu eða líknarþjónustu, er fyrirstaða sóknarnefnda sem næst mænuviðbragð fjarkirkjunnar. Kirkjuhúsið, hinn ytri rammi, skal vera sem bestur fyrir athafnir sem fjarkirkjan nýtur. Annað verður að lúta þessu aðalatriði. Glæsileg hús og í lagi eru tákn fjarkirkjunnar. Þau skulu vera til reiðu, þegar fólk þarfnast þeirra. Bibilíulestrar, bænahópar, líknarstarf, kyrrðarstundir eða fyrirlestur um gildi heimilisguðrækni eru undir þetta höfuðatriði sett. Fjárveitingar til að kosta það starf verða ávallt að lúta viðgerð á kirkju, eru sem sé neðar í forgangsröðun.

Ógnir og vörn sjálfsins

Jón Vídalín skrifaði, nokkuð hryssingslega, að manninum væri varpað í þennan heim sem hræi! Líf Íslendinga er skyndikast inn í nútíma. Hið einsleita samfélag er að baki, þar sem hlutverkin í lífinu og framtíðarkjör voru ljós. Kynjahluverkin hafa breyst. Í einkalífinu eru valkostir næstum yfirþyrmandi. Það er ekki lengur sjálfsögð skylda að fórna lífi og hamingju á altari þjóðar eða gangast upp í þjóðernisgildum á kostnað eigin hags. Ættbálkasamfélag Íslendinga er að liðast í sundur í alþjóðadeiglu. Rammi sjálfsins er stærri og óljósari en áður var. Hið alþjóðlega eða hin yfirþjóðlegu gildi freista æ fleiri Íslendinga. Atvinnumöguleikar erlendis og hærri tekjur en hér heima eru raunverulegir kostir, sem stækkandi hópur hefur möguleika á að velja eða hafna. Rammi gilda, viðmiða, trúarhugmynda og atferlis stækkar stöðugt. Einstaklingurinn hefur úr sífellt meiru að moða og í því eru fólgnir bæði kostir og gallar. Því meira hreyfifrelsi og fleiri kostir, því mikilvægara er að ytri rammi öryggis sé tryggður. Því meiri óreiða, sem verður í einkalífi einstaklinganna, því sterkari ytri ramma þarfnast hann.  Það eru takmörk fyrir því hve sjálf einstaklinganna verður þanið og varnarammi getur verið víður. Hversu alþjóðlegir sem nútíma Íslendingar verða, hversu vel menntaðir og óbundnir af þjóðerni eða hefðum, átrúnaði eða stofnunum, megnar enginn sæmilega óbrenglaður maður að umspanna allt í þekkingarsprengingu veraldar. Öll verðum við að eiga algilda lífsvörn, amöbuvegg sálarinnar, skjólgarð, óðal, þar sem mörkin eru trygg, landamærin skýr og varnargarðarnir stöndugir mót æðandi ógn.

Systurnar náttúra og kirkja

Breytingar hafa orðið á þjóðernisvitund Íslendinga. Það er eðlilegt, að náttúra verði æ fleiri Íslendingum samnefnari þjóðernis. Hin rómantísku stef um sögu og tungu duga ekki lengur. Í náttúru Íslands, undir hrímköldum hrammi vetrarbyls eða í angurværum faðmi sumarnætur, lifa flestir Íslendingar einhverjar vitjunarstundir, sem vekja með okkur skynjun um hvað við erum og hvar við eigum gull okkar. Að okkur læðist grunur um, að lífið sé meira en slagur um brauð og orðspor. Einnig um hina dýpstu fegurð, um hlýtt hjarta að baki náttúru og mannlífi þrátt fyrir eyðingu byggða eða gjaldþrot í lífi eða starfi. Þessi skynjun getur orðið haldreipi, sem menn vilja með engu móti sleppa. Líklega er það þetta, sem heldur guðstrú svo hlutfallslega hárri meðal okkar, trúnni á andann og kraftinn svo skýrri og trúnni á framhald svo vonstyrkri. Ég tel, að þessi þörf fólks fyrir ytri skjólvegg sé forsenda fjarkirkjunnar. Líklegt er einnig að túlka megi fjarkirkju, sem systur náttúruskynjunar og náttúruforsendu Íslendingsskilgreiningar síðustu ára. Að baki bæði náttúruskynjun og ennfremur fjarkirkju er líklega sama vitund um kraft, líf, elsku og von þrátt fyrir allt, sem bendir til hins gagnstæða. Náttúran og fjarkirkjan eru samkvæmt þessu þættir í öryggiskerfi eða varnarviðbúnaði okkar gagnvart eyðingaröflum, myrkri, aðsteðjandi ógn, vonleysi, þ.e. hinu djöfullega og dauðanum?

Þarfir fjarkirkjunnar

Fjarkirkjan á sér önnur guðspjöll en þau fjögur biblíulegu. Þau eru tengd þröskuldum lífsins: Nafngjöf (það sem nærkirkjan nefnir skírn) sem er magísk athöfn í öllum samfélögum; skil bernsku og forfullorðinsára, þ.e. manndómsvígslan í mynd fermingar; afmörkun sambúðar og fjölskyldu (hjónavígsla eða samvist); skil lífs og dauða (útför). Þetta eru guðspjöll fjarkirkjunnar, þ.e. ekki inntaksríkir textar sem segja sögu sem varðar okkur, heldur athöfn sem hver getur lagt sitt í. Fjarkirkjan hefur þörf fyrir þessar athafnir og leitar til trúarlegrar stofnunar, þjóðkirkjunnar, að mestu óháð skilgreiningu nærkirkjunnar á inntaki. Því aðkrepptari sem einstaklingarnir eru í einkalífinu, því styrkarki vilja þeir að kirkjan sé og fær í starfi sínu. Hún á að sýna færni og fegurð í athöfnum. Hún á gjarnan að vera snjöll í sérfræði sinni. Hún má rækta með alúð helgisiði sína, óháð hvort fáir eða margir sækja guðsþjónustur. Hún á að vera góð í hinu orðræna kennihlutverki, þó fæstir hafi nokkurn sérstakan áhuga á sérhæfðri trúfræði eða játningatrúum samþykktum. Hún þarf að kunna til allra verka í sálgæslu. Hún má gjarnan státa af gríðarlegri færni í heimspeki, sálfræði, sállækningum, sérþjónustu hvers konar, og færni til að taka þátt í kappræðu og vitsmunalegri rökræðu. Það skiptir eintstaklingana ekki höfuðmáli í slag daganna, en þau vilja að kirkjan kunni til verka, þegar leita þarf til hennar vegna athafna eða slysa í lífinu. Kirkjan á að vera gæðastofnun, rétt eins og bráðamóttakan eða heilsugeirinn eiga að veita fullkomna þjónustu, þegar slys verða. Okkur er nokk sama um, hvernig læknagengið eða hjúkrunarfólkið iðkar sín fræði, bara að starf þeirra gagnist þegar þörf verður á. Og kirkjunni ber að sinna hinum trúarlegu málum á hliðstæðan hátt.

Fjarkirkjan og nýhugsun

Eigum við að sætta okkur við að kirkja sé að breytast í táknrænt öryggisnet, nútímalega útgáfu af Strandakirkju, sem er ein öflugasta táknmynd fjarkirkjunnar? Erum við tilbúin að gefa nærkirkjuna upp á bátinn, sem hægt er halda fram að sé forsenda þess, að fjarkirkja geti verið til? Ef ekki, hvað þýðir það fyrir starfshætti í söfnuðum og fjárnotkun, samskipti presta og sóknarnefnda, helgihald, trúarhugsun, fræðslu og líknarþjónustu og ennfremur mynd okkar af hlutverki kirkjunnar? Fjarkirkjan er komin, en með hvaða móti og í krafti hvers fær hún að vera?

Þessi hugleiðing var flutt á málþingi í Skálholtsskóla árið 1997. Myndirnar tók ég nema myndina af fermingarungmennum. Hún er úr myndasafni Hallgrímskirkju.

Prédikanir

Kirkja Quarantine

Í maí hafði dóttir mín samband og sagði við mig: „Vinur minn er að sýna ljósmyndir. Þið verðið að fara á sýninguna hans, Quarantine Iceland. Pabbi, þú ert á sýningunni, eiginlega eina manneskjan, sem sést.“ Svo upplýsti hún föður sinn, að á sýningunni túlkaði ljósmyndarinn borg lokunar og mannleysis. Þetta væri sýning sem ég myndi örugglega hafa áhuga á.

Já, Qurantine Iceland var merkileg sýning og túlkaði dimmasta og átakanlegasta tíma samkomubannins í vor. Þá var kvíði í fólki. Áhyggjur vegna atvinnuleysis, uppsagna og heilsufars þrengdi að fólki á þessum tíma. Þær tilfinningar túlkaði Þórhallur Sævarsson vel með myndum sínum. Hann kom frá Mílanó og fjölskyldan með honum þegar COVID-19-faraldurinn fór af stað. Og þegar heim var komið fannst honum ástæða til að taka myndir í Reykjavík samomubannsins, sem hann sýndi svo í Hafnartorgi, einni af nýbyggingunum í miðbænum.

Ég hlýddi dóttur minni og við röltum niður í bæ, ég og kona mín. „Velkomin“ sagði ljósmyndarinn þegar við komum inn í salinn. Þegar við Þórhallur höfðum heilsast sagði ég við hann: „Ég er maðurinn á myndinni.“ Augun blikkuðu meðan hann var að kveikja, hann var snöggur og brosti út að eyrum. Hann skildi hvað ég átti við enda var eina myndin á allri sýningunni sem sýndi fólk einmitt úr Hallgrímskirkju.

Sýningin var áhrifarík. Í stórum sal voru myndir af húsum, götum og stöðum – en ekkert fólk á ferð. Allar þessar myndir – nema ein – sýndu mannlausa borg. Það var eins og dómur hefði fallið, allt var staðnað, mannleysið yfirþyrmandi. Yfirgefin Reykjavík, borg að stríði loknu eða eftir einhverjar hræðilegar náttúruhamfarir. Einmanleiki og annarleiki borgar og lands seitlaði út úr myndunum og inn í sálir okkar sem komu í Hafnartorg. Við skynjuðum líðan þessa ógnatíma.

Bara á myndinni frá Hallgrímskirkju var fólk. Eina fólkið sem sást var í kirkju. Hvítklæddur prestur í kór að stýra bænastund. Og svo voru þrjú í kirkjunni og það sást bara aftan á höfuð þeirra. Helgidómurinn var hrífandi fagur á myndinni. Og tveir höfðu þegar keypt hana. Það var eins og kirkjan væri eini vettvangurinn sem gegndi hlutverki í þessari borgartæmingu. Tónabíó-bingóstöðin tóm, líka Laugardalsvöllur, verslunarmiðstöðvar og pylsustaðirnir. Göturnar voru bíllausar. Myndirnar segja ekkert um raunlífið í landi og borg á þessum tíma, heldur tjá fremur stemminguna á lokunartíma. Myndirnar túlkuðu líðan, tilfinningar ljósmyndarans og margra annarra. Kaþarsis.

Kirkjan í kófinu

Sýningin rifjaði upp hvað við gerðum í kirkjunni á erfiðasta lokunartímanum. Allt breyttist, allt var í bið. Afar fá prestsverk, útförum var frestað til minningarathafna síðar, skírnum var frestað líka, fáar hjónavígslur, færri komu til sálgæslu en venjulega og tónleikar og aðrir viðburðir féllu niður. Hætta varð hefðbundnu helgihaldi vegna fjöldatakmarkana. En það bannar engum að biðja. Samkomubannið náði ekki yfir Guð, engin bið þar. Ekki heldur nándarmörk – alger nánd leyfileg. Það var heimilt að koma í kirkjuna. Ferðamennirnir voru engir en Íslendingar voru þó á ferð, komu í túristaleysinu niður í bæ og líka í helgidóminn. Við prestarnir stýrðum helgistundum í hádeginu en auglýstum þær ekki. Alltaf voru þó einhver í kirkjunni en aldrei yfir tuttugu sem var hámarkið. Ljósmyndarinn fangaði þessa stemmingu. Borgin var tóm en í kirkjunni var fólk. Eina fólkið á allri þessari sýningu voru þau sem voru að bænagerð í hliði himins. Kannski ítrekaði það einmitt háska tímans. Guð blessi Ísland.

Hvað er kirkja?

Guðspjall dagsins er um helgidóm, hlið himins, tilbeiðslustað. Jesús hryggðist yfir skammsýni fólks, hvernig það brást rangt við váfréttum. Hann talar um skelfileg örlög Jerúsalem. Borgin féll nokkrum áratugum síðar, og hér upp á Íslandi varð til eyja í Þingvallavatni þegar borgin helga féll og helgidómur þess líka. Alltaf þegar ég fer austur Mosfellsheiði og sé Sandey hugsa ég um þennan texta í Lúkasarguðspjalli og vitjunartímann. „Hús mitt á að vera bænahús,“ sagði Jesús Kristur „en þið hafið gert það að ræningjabæli.“ Bænahús, það er hlutverk kirkju.

Hallgrímskirkja er ekki aðeins fjölsóttasta kirkja landsins heldur fjölsóttasti ferðamannastaðurinn líka. Og þegar margir fara um svona stað þarf stöðugt að íhuga og skerpa hlutverk kirkjunnar. Til hvers kirkja? Ég hef heyrt fólk, sem ekki þekkir vel til starfs Hallgrímskirkju, tala um ferðamennina sem tæki og sjá aðallega í þeim tekjumöguleika. En ferðamennirnir sem hingað koma eru ekki burðarmenn fjármuna. Þeir eru mannverur, lifandi fólk, sálir sem Guð elskar, rétt eins og okkur hin. Þau hafa þarfir sem eru andlegar. Þau koma hingað ekki aðeins til að kíkja upp í turn og yfir litrík þök borgarinnar og til fjallanna, heldur fara þau líka inn í guðshúsið til að að anda að sér himinfriðnum, til að njóta kyrrðar- eða íhugunarstundar, bæna sig, nema guðshvíslið. Þau þrá mörg að fá yfirlit yfir líf sitt og samband við hamingjuna. Enn er minnt á lista the Guardian sem úrskurðaði að Hallgrímskirkja væri eitt af tíu mikilvægustu íhugunarhúsum heims. Milljónir hafa fundið að hér er dásamlegt samband, upp og inn. Hér er rétt samstillig kraftanna. Hlið himins tengir fólk í allar áttir, inn, út, upp og til dýptar.

Biðjandi söfnuður

Á tíma samkomubannsins, þegar allt féll niður, allir mannfundir, líka listviðburðir, héldum við áfram að biðja hér í kirkjunni, íhuga stóru málin, lesa upphátt úr Biblíunni í kirkjunni og útleggja og biðja fyrir öllum þeim sem hafa beðið um fyrirbænir. Bænastundir voru haldnar í hádeginu hvort sem það voru fjögur í kirkju, sjö, tólf eða nítján. Og hvað er kirkja? Bænastaður segir Jesús Kristur. Það er skilgreiningin. Biðjandi, boðandi, þjónandi. Einu gildir hvort fólk er í þjóðkirkju, fríkirkju eða utan kirkju. Allir voru og eru velkomnir í Hallgrímskirkju til að tengja og njóta næringar hið innra. Hvort sem kirkjan er fólki fjarlæg eða nálæg er þetta guðshús stórt fang sem engum hafnar. Kvíði og óskir mannanna eru leyfilegar. Og hér er staður til að leyfa því sem er dimmast og falið að koma upp og í ljósið.

Já bænahús

Aftast í Hallgrímskirkju, nærri ljósberanum, er borð með miðum og skriffærum. Á hverjum degi koma margir og setjast niður og skrifa bænir sínar á lituð spjöld. Svo höfum við prestarnir tekið þessa bænamiða og beðið fyrir fólki sem tjáir áhyggju- og gleðiefni sín, það sem líf þeirra snýst um, vonir, þrá. Fólk sem er að skilja biður fyrir erfiðum aðstæðum, sjálfu sér og börnum sínum. Fólk sem glímir við fjölskyldukreppur tjáir þær. Sorg yfir barnleysi er líka tjáð með sálarslítandi orðum en borin fram fyrir Guð sem er beðinn um nýtt líf. Þegar veikindi sækja að eru áhyggjur orðaðar og Guð beðinn um nánd og styrk. Margir hafa tjáð kvíða vegna farsóttar COVID-19 og biðja um mátt og leiðsögn. Í bænum síðustu daga er líka beðið fyrir íbúum Hvíta Rússlands, Jersúsalem, Palestínu og forsetakosningum í Bandaríkjunum. Svo situr fjöldi fólks í kirkjunni og tengir við himininn, sjálft sig, tilfinningar og lífsdjúpin. Appelsínugulu bænaspjöldin eru tákn um að hér er raunverulegt fólk á ferð, sálir. Kirkja er opinn staður fyrir lífið. Ferðafólkið, fólk á ferð – eins og við – eru virt. Á okkur öll er horft ástaraugum. Hér erum við virt og metin, megum við vera við sjálf og tengja við allt það mesta, stærsta og besta. Í skírnum, giftingum, viðtölum og útförum er allt opið. Himininn líka. 

COVID-kófið. Já þetta er einkennilegur tími. Quarantine Iceland-myndin úr Hallgrímskirkju leitar stöðugt upp í vitund mína. Hvað er kirkja, hvað er helgistaður? Aldrei ræningjabæli. Kirkja er umferðarmiðstöð, pílagrímastaður, fang lista og viðburða, fegurðar, metnaðar, þjónustustaður fyrir fólk. Viðburðir, allt mannlífið í kirkjunni nýtur að kirkjan er bænahús. Þar er kraftmiðjan sem allt tengir. Þannig veruleiki á Hallgrímskirkja að vera, köllun hennar, hlutverk og framtíð. Guði sé lof. Amen.

Hallgrímskirkja 16. ágúst, 2020. 10. sunnudagur eftir þrenningarhátíð. Meðfylgjandi myndir tók ég á sýningunni Quarantine Iceland. Þetta eru símamyndir af myndum Þórhalls (sem lýtur að einni til að túlka), líka Hallgrímskirkjumyndin og sýnir ekki vel gæði frummyndarinnar. 

Textaröð: A

Lexía: Jer 18.1-10
Orðið sem kom til Jeremía frá Drottni: Farðu nú niður í hús leirkerasmiðsins. Þar mun ég láta þig heyra orð mín. Ég gekk því niður til húss leirkerasmiðsins einmitt þegar hann var að vinna við hjólið. Mistækist kerið, sem hann var að móta úr leirnum, bjó hann til nýtt ker eftir því sem honum sýndist best. Þá kom orð Drottins til mín: Get ég ekki farið með yður, Ísraelsmenn, eins og þessi leirkerasmiður gerir? segir Drottinn. Þér eruð í hendi minni, Ísraelsmenn, eins og leirinn í hendi leirkerasmiðsins.

Pistill: Róm 9.1-5
Ég tala sannleika í Kristi, ég lýg ekki, samviska mín, upplýst af heilögum anda, vitnar það með mér að ég hef mikla hryggð og sífellda kvöl í hjarta mínu og gæti óskað að mér væri sjálfum útskúfað frá Kristi ef það yrði til heilla fyrir bræður mína og ættmenn, Ísraelsmenn. Þeir eiga frumburðarréttinn, dýrðina, sáttmálana, löggjöfina, helgihaldið og fyrirheitin. Þeirra eru ættfeðurnir og af þeim er Kristur kominn sem maður, hann sem er yfir öllu, Guð, blessaður að eilífu. Amen.

Guðspjall: Lúk 19.41-48
Og er Jesús kom nær og sá borgina grét hann yfir henni og sagði: „Ef þú hefðir aðeins vitað á þessum degi hvað til friðar heyrir! En nú er það hulið sjónum þínum. Því að þeir dagar munu koma yfir þig að óvinir þínir munu gera virki um þig, setjast um þig og þröngva þér á alla vegu. Þeir munu leggja þig að velli og börn þín sem í þér eru og ekki láta standa stein yfir steini í þér vegna þess að þú þekktir ekki þinn vitjunartíma.“ Þá gekk hann inn í helgidóminn og tók að reka út þá er voru að selja og mælti við þá: „Ritað er: Hús mitt á að vera bænahús en þér hafið gert það að ræningjabæli.“ Daglega var hann að kenna í helgidóminum en æðstu prestarnir og fræðimennirnir, svo og fyrirmenn þjóðarinnar, leituðust við að ráða hann af dögum en fundu eigi hvað gera skyldi því að allt fólkið vildi ákaft hlýða á hann.

Greinar og pistlar, Umsagnir

Saga býflugnanna

Það er nafnið á bók Maju Lunde. Saga býflugnanna er marglaga saga. Hún spannar ekki aðeins langan tíma heldur tengir saman lönd og álfur, menningarhefðir og ólíkt fólk.

Árið 1852 reis Willam upp úr langvarandi þunglyndi og fór að vinna að nýrri gerð býflugnabúa. Við kynnumst sögu hans og draumum um að geta helgað sig vísindum. En hann datt út og niður. Lífið hélt þó áfram og börnin hans höfðu sínar vonir. Og þær fléttuðust í aðrar sögur og vísuðu til framtíðar, eins og vonir manna gera.

Svo er í býflugnasögunni hoppað til George sem stritaði við býflugnaræktun í Bandaríkjunum árið 2007. Lífsbaráttu hans, konu hans og draumum sonarins er lýst. Allt í einu varð skyndidauði í búum George og líf fjölskyldunnar breyttist fullkomlega. En sonurinn átti sér sýn um annað en iðnarbúskap, sýn um lífvænlega veröld. Vonir vísa fram.

Svo er líka hoppað í sögunni til Tao sem vann við að handfrjóvga ávaxtatré í Kína árið 2098  þegar býflugur heimsins höfðu dáið. Tao á mann og líka son. Hún stritar á ökrunum en hefði gjarnan viljað helga sig bókum og fræðum, en sá lúxus hafði vikið fyrir líkamspuði. Svo varð slys sem breytti lífi Tao og hún lagðið upp í mikla ferð til að leita að syni sínum og kanna örlög hans.

Í þeirri ferð fléttast saman saga Williams frá 1852, saga George frá 2007 og saga Tao árið 2098. Þau áttu öll börn sem voru ekki aðeins viðtakendur í lífinu, heldur gerendur. Saga þeirra allra tengist grunnþáttum lífsins, sem býflugur eru tákn fyrir. Þegar býflugurnar urðu skyndidauðanum að bráð breyttist allt í veröldinni.

Í fyrra las ég bókina Blá eftir Maju Lunde. Og svo las ég þessa merkilegu, margslungnu og vel fléttuðu bók Saga býflugnanna. Báðar bækurnar eru náttúrutengdar. Þær segja sögur um afleiðingar þess ef fólk tapar náttúruvisku, virðir ekki teikn umhverfisins og skeytir ekki um hjálparbeiðni lífríkisins, þ.e. vill ekki heyra guðshvíslið. Mæli með báðum bókunum.

Saga býflugnanna er áleitin bók um frumþætti lífs. Maja Lunde er klókur og fræðalesinn höfundur. Í Blá er það vatnið og ríkidæmi þess sem er í forgrunni, en flugnafræðin í býflugnabókinni. Maja Lunde kann þau og miðlar þeim ásamt því að segja spennandi sögu hinna vængjuðu vina planta og mannfólks. Sögurnar þeyta upp alls konar skemmtilegheitum. Guðfræðingnum þótti t.d. skemmtilegt að ein söguhetjan las Rómverjabréfið til að fræðast um Pál postula. Skýringin var að það rit gæfi besta yfirlitið um guðfræði postulans. Maja Lunde vel lesin og búin að vinna heimavinnuna. Hún er ekki aðeins penni skemmtandi fagurbókmennta eða hliðrænna veralda heldur þekkingartúlkandi fræðari sem vekur til vitundar um tengsl við umhverfi og ríki lífsins.

Ingunn Ásdísardóttir þýddi, hún er í uppáhaldi á mínum bæ. Forlagið gefur út. Mæli með Maju Lunde. Og varðandi býflugurnar er ég að velta vöngum yfir hvort ég ætti að fá mér bú.  

  1. ágúst, 2020.

Svona til dýpkunar er hér að baki þessari smellu grein á BBC um býflugurnar á okkar tíma.