Mér er minnistæð umræða í flugvél vestur í Bandaríkjum fyrir nokkrum árum. Nokkur glæsileg ungmenni komu sér fyrir við ferðarupphaf. Þau voru sólbrennd og áberandi vel á sig komin. Þarna virtist kominn íþróttaflokkur á heimleið. Einn úr hópnum settist við hlið mér, var óragur og spurði snaggaralega hvaðan ég væri og hverra erinda. Samtalið spannst auðveldlega og hann sagði að hann og félagar hans væru læknar, sem væru að koma frá Afríku. Þar hefðu þau verið í hálfan mánuð sem sjálfboðaliðar og stýrt miklu bólusetningarátaki. Mér þótti sagan áhugaverð. Jú, jú, hann viðurkenndi að það væri spennandi og merkilegt að ferðast um fjarlæga heimsálfu. En það væri þó ekki aðalatriði hjá þessum hópi. Sameigilegt markmið væri að láta gott af sér leiða.

Í ljós kom að þessi ungi læknir var ekki aðeins að líknarstarfi í Afríku í sínum frítíma. Heima lagði hann góðum félagsmálum lið með sjálfboðaliðastarfi. Tvo klukkutíma í viku var hann að störfum að félagsstarfi unglinga í hverfinu sínu. Af hverju? Það væri skylda hans að leggja mennskunni lið. Hann var gagnrýninn á samfélagsskipan, misskiptingu auðs, misrétti alls konar. Hann átti sjálfur allt til alls og gat veitt sér það sem hann þarfnaðist, en skylda hans sem manneskju væri meðal annars fólgin í því að verja tíma og orku til að byggja upp, það væri eðlilegur þáttur í trúrækni hans. Hann sæi ekki eftir því að vera í launalausu starfi, yrði raunar gæðaríkari og vonaðist til að hann gerði gagn.

Íhugunin lifði og mér var sagt síðar að það væru milljónir Bandaríkjamanna sem hefðu tamið sér að verja tíma til sjálfboðaliðastarfa af mismunandi tagi. Ég veit að margir af mínum gömlu háskólakennurum vestra og fóru úr fílabeinsturnum sínum til samfélagsþjónustu. Meira að segja Andy Warhol, sérvitringurinn, sem málaði hinar kunnu Marilyn Monroemyndir fór í dularklæðum til matvæladreifingar meðal götubarna. Bandarískt samfélag er með öðru sniði en hið íslenska og við getum ekki yfirfært kerfi að vestan, það sem mér finnst hins vegar mikilvægt er þessi mótaða sjálfboðaliðahefð. Þar er nokkur lærdómur fólginn, sem við getum dregið heim til okkar.

Kirkjan þarnast sjálfboðaliðanna

Starf sjálfboðaliða er mikilvægur þáttur kirkjustarfs og ein af forsendum trausts kirkjulífs. Þúsundir Íslendinga sinna slíkum störfum innan íslensku þjóðkirkjunnar. Milli tvö og þrjú þúsund eru í sóknarnefndum og líklega nærri fimm þúsund í kórum. Það er alveg sama hversu marga starfsmenn kirkjan og einstakir söfnuðir ráða til starfa. Sjálfboðliðastarf, eða ólaunað kirkjustarf fellur aldrei úr gildi. Því má jafnvel halda fram að kirkja sem ekki nýtur þjónustu sjálfboðaliða sé veil og veik. Þó íslenska kirkjan muni á næstu árum ráða æ fleiri til launaðra starfa mega launastörfin ekki útrýma sjálfboðaliðastarfi. Erindi hennar er slíkt og svo altækt, að sem flestir verða að koma við þá sögu. Kirkjan þarfnast ykkar, kirkjan þarnast sjálfboðaliða. Og hún þarf að afla fleiri og efla þá til starfa. Því þurfum við jafnan að spyrja okkur hvernig á að efla sjálboðaliða til starfa og tryggja, að þeir hverfi ekki frá störfum vegna óánægju eða brenni út. Hér á eftir verða nokkur atriði nefnd, sem þjóna því markmiði – og þau eru af hagnýtistaginu.

Þarfir og skýr verkaskipan

Þið eruð fólk með þarfir, sem muna verður eftir og taka tillit til. Þið eruð mikilvægar manneskjur en ekki ódýrt vinnuafl. Í hinum stóru söfnuðum kirkjunnar hittist hópur þeirra sem laun þiggja á fundum, sem sjálfboðaliðarnir sækja ekki. Launuðu starfsmennirnir taka flestar ákvarðanir um hvað gera skal og hvernig. Prestar og starfsmenn eru flestir mjög ásettir og hafa lítinn tíma aflögu fyrir sjálfboðaliðana. Gap á milli fólks myndast því snöggt ef ekki er að gáð.

Til að fyrirbyggja vandkvæði er mikilvægt að koma á skýrri starfsskipan og vinnufyrirkomulagi sjálfboðaliða. Til að starfsheildir dafni og eflist er nauðsynlegt að samhengi allra starfa sé skýrt, ljóst sé að hverju er unnið, hver markmiðin eru sem og leiðirnar.

Ef safnaðarstarfið er ekki skipulagt sem heild er mun líklegra að sjálfboðaliðastarfið verði í lausu lofti, tengslalítið og án festu. Það er eðlileg krafa sjálfboðaliða, að þeir fái í hendur skipurit og starfsskrá safnaðarins og geti séð starf sitt í því samhengi.

Tímarammi, yfirmaður og erindi

Þessu tengt er tímarammi. Mikilvægt er að sagt og ljóst sé, hversu lengi starf sjálfboðaliðans er vænst: Hvenær verkið hefst, hversu lengi í hvert sinn og hvenær því ljúki. Fólk á siðferðilega og hagnýta kröfu að vita, hvort um er að ræða tveggja tíma starf á viku, eitt síðdegi í mánuði eða þriggja daga törn á einhverjum ákveðnum tíma.

Þá er mikilvægt, að ljóst sé hver sé yfirmaður eða tilvísunaraðili. Hverjum starfsmanni ætti að setja skriflegt erindisbréf. Ef ekki er hægt að rita niður slíkt bréf er allt eins líklegt að annað sé óljóst í safnaðarstarfinu og öllum líði illa.

Manneskjan fyrst verkefnið svo

Ekkert mannlegt félag er svo illa komið, ekki kirkjan heldur, að ekki séu einhver óunnin verkefni. Freistandi er, þegar viljinn til verka er mikill en verkefnin óþrjótandi, að reyna að finna einhvern sem hægt er að lokka til starfa. Nútímasamfélagið vill gjarnan verkefnagreiningu, sem er skiljanlegt og réttmætt. En velferð kirkju sem og sjálfboðaliða krefst sértæks vinnulags – eiginlega þarf að snúa öllu á hvolf. Í stað þess að spyrja hvern sé hægt að virkja til þessa eða hins, ætti að byrja á fólki, hæfni þess og fegurð. Það er líklega gert hér, ef ég skil rétt.

Hvernig geta hæfileikar þínir orðið til sem mests gagns fyrir samfélgið?

Huga verður vel að líðan fólks og afstöðu. Margir vinna launalaust að góðu málefni árum saman af siðferðisástæðum einum. Það er vissulega göfugt og merkilegt. En best er þegar gagn og gleði fara saman. Fólk vinnur einfaldlega betur og lengur meðan það vinnur með skemmtilegu fólki, í góðum hópi og eflist sem einstaklingar. Reisið ykkur ekki hurðarás um öxl, takið ekki að ykkur verkefni, sem eru of erfið. Vissulega er ágætt að glíma við það sem eflir færni og þroska þess. Þegar munað er eftir vaxtar- og gleðiþættinum er líklegra að þú viljir starfa í mörg ár og smitir aðra með gleði þinni. Þetta sjá menn gerast í sterkum sjálfboðaliðahreyfingum.

Afmarkað verkefni en ekki allt

Fólk verður seint algerlega sammála um öll markmið og alla starfshætti kirkjunnar eða starfsmenn hennar. Þannig er og í smæstu og stærstu sóknum. En þó fólk sé ekki sammála öllu í kirkjustarfinu getur það lagt einhverju máli lið. Þú hefur kanski ekki jafn miklar mætur eða áhuga á öllu í söfnuðinum og starfi hans. Það þurfa prestarnir og annað forystufólk kirkjunnar að skilja. En kanski viltu leggja einhverju sértæku eða nokkrum starfsþáttum lið. Það er fullgott. Og þegar þú virkjar fleiri til liðs við verkefni þitt ertu ekki að biðja fólk um að vera í öllu starfi kirkjunnar, eða dragast inn í meira en beðið er um. Þetta er mikilvægt að muna.

Heiðarleiki

Heiðarleikinn er aðalatriði og einn meginþáttur hans er að rugla ekki, hvorki sjáfan sig eða aðra. Í kirkjulegum efnum gildir sem annars staðar: Blekkið ekki sjálf ykkur eða hvert annað. Gerið ykkur skýra grein fyrir umfangi vinnu og álags. Ef þörf er á kvöldfundi í hverri viku í 66 vikur er afar mikilvægt að það sé sagt í upphafi. Ef verkefnið krefst fjögurra helga á ári er nauðsynlegt að það sé klárt frá byrjun. Sjálfboðaliðar mega aldrei fá tilfinningu fyrir að kirkjan táldragi. Afstaðan „þetta tekur engan tíma“ er ekki góð, heldur er mikilvægt að raunveruleikinn sé klár. Ef fólk almennt sýnir áhuga en víkur sér undan verkum vegna þess að það hefur ekki svo mikinn tíma, er ráðlegt að finna fremur verk handa því sem eru ekki eins tímafrek. Þú ert ekki neydd eða neyddur til starfa. Og starf kirkjunnar á allt að vera starf í frelsi og til gleði. Þá verður að muna eftir ábyrgð. Að taka að sér ákveðinn þátt þýðir ekki að þú eigir þar með að ganga í öll störf.

Í upphafi starfs

Það er mikilvægt að muna eftir því að þegar maður byrjar í nýju verkefni eða starfi þarnast maður sérlegs stuðnings eða aðlögunar. Oft gera menn þá skyssu fá einhvern til að setjast í stjórn, taka kosningu í nefnd eða lofa að sinna einhverjum starfsþætti og svo er ekkert gert til að hjálpa fólki að taka fyrstu skrefin. Sjálboðaliðar þurfa þjálfun, upplýsingar og stuðning. Kirkjan má ekki vera eins og net sem veiðir og hendir síðan aflanum hugsunarlaust í starfspottinn. Æskilegt er að margir hópar sjálboðaliða séu að störfum í söfnuðum, alla vega þeim fjölmennari. Ef svo er er nauðsynlegt að hverjum hóp sé settur tengill sóknarnefndar til halds og trausts. Þetta er ómetanlegt. Þetta þjónar starfsgæðum og starfsgildi en einnig einstaklingsvexti, og gefur ykkur einnig aukið öryggi í störfum. Þetta er þekkt meðal þeirra sem sinna æskulýðsstörfum, en ætti að innleiða gagnvart fólki á öðrum starfssviðum kirkjunnar. Þið þurfið og eigið að fá stuðning og ráð.

Sjálfboðaliðar eru fólk með þarfir og réttindi

Starf sjálboðaliða er ekki sjálfsagt mál. Það ber að þakka, sem má gera á margvíslegan hátt. Þið sem eruð starfsmenn safnaðarins: Sýnið sóknarnefndarfólkinu og sjálfboðaliðum þá virðingu að grennslast fyrir um starf þeirra, hvernig gangi, hvernig sé hægt að efla þau til starfa. Misvirðið aldrei fólk á þann hátt að stinga skýrslu ólesinni eða án viðbragða í tunnu eða tætarann. Finnið fólki verk við hæfi. En umfram allt munið að þið erum öll fólk sem gerið ykkar besta, en þið þurfið að fá strokur, huggun, klapp og einnig gagnrýni. Vettvangurinn er mikill og stór og það er rúm fyrir ykkur öll og þið hafið öll hlutverkum að gegna. Þetta er og í anda okkar lúthersku kirkjudeildar. Lúther minnti gjarnan á að bóndinn og húsmóðirin gerði jafn mikið gagn og presturinn. Allir hafa hlutverkum að gegna til góðs fyrir fólk og kirkju.

Kirkjan þarnast þín – ykkar allra.