Greinar og pistlar

Guðsmyndir Íslendinga

Í Hallgrímskirkju er talað við Guð og um Guð. Síðustu vikurnar höfum við rætt guðsmyndir í sögu Íslendinga á þriðjudagsfundum. Eru guðsmyndir samtímans öðru vísi en áður var? Þarfir hvers tíma móta trúartúkun og hvernig talað er um Guð. Við höfum rætt um guðsmynd Hallgríms í Passíusálmunum og síðan um guðsmynd Vídalínspostillu. Fyrir viku síðan var rætt um guðstrú í prédikunum og sálmum Sigurbjarnar Einarssonar. Í dag verður farið yfir þróun á Íslandi og lyft upp þörfum í samtíma okkar. Ég mun fara stuttlega yfir þróun kristni og guðfræði á Íslandi því tuttugustu aldar kristni er afsprengi fyrri tíðar og við erum arftakar tuttugustu aldarinnar. Mitt mál í dag varðar prentuð trúarrit. Þau eru bara einn af mörgum þáttum í trúarfléttu þjóðarinnar og þróun guðsmynda íslensks samfélags. Þessi rit voru skrifuð af körlum en konurnar á fyrri öldum voru einnig fræðarar og fyrirmyndir í trúarmótun. Um þau hlutverk verður ekki fjallað í dag né heldur um trúfræði kvennanna sem urðu fræðikonur og prestar á síðustu áratugum. Á næstu vikum verður það svið opnað með fyrirlestrum þriggja kvenna sem hafa starfað lengi sem prestar þjóðkirkjunnar.

Niðurstöður úr guðsmyndarkönnunum í Hallgrímskirkju

En fyrst um guðsafstöðu þeirra sem lögðu leið sína í þessa kirkju. Ég gerði könnun á guðsviðhorfum þeirra sem sóttu messu í Hallgrímskirkju í fyrri hluta febrúar og meðal þeirra sem sóttu fyrirlestur um guðsmyndir Íslendinga fyrir fjórum vikum. Spurningarnar voru fremur opnar og tilgangurinn var að fá fram hvernig fólk hugsaði um Guð og guðstengsl. Um eitt hundrað svör bárust. Beðið var um að svörin væri nafnlaus. Flestir hlýddu – aðeins einn setti nafnið sitt á blaðið. Spurt var um hvað best tjáði guðsmynd fólks. Spurt var um persónur þrenningarinnar, þ.e. föður, son og heilagan anda og hvort fólki þætti Guð vera persóna eða kraftur. Einnig var spurt um hvort Guð væri fremur yfirvald eða vinur. Væri Guð nálægur eða fjarlægur? Ætti fólk samskipti við Guð, talaði við Guð eða hefði lítil samskipti? Niðurstöður voru áhugaverðar.

Kraftguð

Í ljós kom að helmingi fleiri töldu að Guði væri betur lýst sem krafti en persónu. 67% töldu að Guð væri kraftur en helmingi færri eða 33% töldu að Guð væri best túlkaður sem persóna. Þessi kraft- eða máttar-trú er áhugaverð og merkileg. Líklega er hún vitnisburður um að upplifun og trúartúlkun fólks á Íslandi, guðslifun nútíma Íslendinga sé djúptæk tilfinning gagnvart því sem knýr allt áfram í veröldinni, kerfum heimsins, náttúrunni, lífríkinu og himingeimnum. Tveir-þriðju velja að túlka hið guðlega sem meira en eða handan við hið persónulega. Krafttrúartúlkunin er afstaða tveggja af hverjum þremur. En persónuáherslan er afstaða eins af þremur. Hvað merkir kraftguðfræðin í tengslum við aðra þætti og hvernig getum við túlkað þá mynd af Guði? Það er merkilegt íhugunarefni en kemur mér ekki á óvart.

Persónuleg tileinkun og nálægð

Þó túlkun guðsmyndarinnar sé ekki sterk-persónuleg er hún samt lifuð mjög persónulega og elskulega, þ.e. að Guð er ekki túlkaður í krafti yfirvalds heldur fremur sem vinur. Aðeins 18% velja að túlka Guð sem yfirvald en 82% svarenda tjá Guð sem vin sem þau vilja frekar tjá en sem yfirvald. Í samræmi við það tjá 84% svarenda að Guð sé nálægur en aðeins 16% að Guð sé fjarlægur. Vissulega eru þau sem svara í kirkju og sækja væntanlega kirkju reglulega. Það skýrir að þau telja sig í sambandi og samskiptum við Guð. Nokkur skrifuðu að auki að stundum væri Guð fjarlægur en stundum nálægur sem mér þótti benda til heiðarleika og opinskárrar afstöðu því flest förum við einhvern tíma niður í dali eða upp í háfjöll í tilfinningalífi okkar og reynslu. 92% tala við Guð með einhverjum hætti en aðeins 8% töldu sig eiga lítil eða engin samskipti við Guð. Mér þótti áhugavert að sjá að Guð sem faðir og andi njóta meiri stuðnings en að Guð sé einkum túlkaður sem sonur. 42% svara að Guð sé best tjáður sem faðir. Og 39% sem andi en aðeins 18% sem sonur. Þessi könnun var nálgunarkönnun og gerð til að fá viðhorf en ekki þverskurð á almennri afstöðu fólks í Reykjavík eða Íslendinga. Þau sem svöruðu voru ekki neydd til að svara en fengu tækifæri til að skila inn afstöðu sinni ef þau hefðu löngun eða vilja til. Þetta er því áhugafólk um trú eða túlka trúartjáningu.

Ég túlka þessa könnun ákveðins hóps sem tengist kirkjustarfi og sækir fyrirlestur um guðsmyndir að mikill meirihluti hópsins sé guðstrúar eða yfir 90%. Aðeins nokkur prósent tjá sig með þeim hætti að þau nefni guðsfjarlægð, óvissu gagnvart hinu guðlega, túlka breiðar eða eru í leit að guðstengslum. En þau sem trúa á Guð finna sig frjáls að því að tala guðstengsl sín með persónulegu móti og hafa engar eða litalar áhyggjur af því að svara með einu móti fremur en öðru – sem sé réttrúnaður vefst ekki fyrir meirihluta þeirra. Nokkur svöruðu eftir bókinni og skv. kverinu en flest svöruðu samkvæmt eigin tilfinningu og afstöðu. Svo voru alls konar atriði skrifuð sem svarendum þótti ástæða til að miðla um hvað túlkaði Guð best. Líkingar voru ritaðar á svarblöðin – að Guð væri ljós, pabbi ( sem er þá væntanlega persónulegra en hið formlega orð faðir ), friðarhöfðingi, friður, frændi, afi, fyrirmynd, þjóðhöfðingi og móðir ( og þá væntanlega í stað föðurmyndar ). Guð er líka túlkaður sem kærleikur, vinur, almætti, elskan, náð, verndari og frumkraftur.         

Mér þótti þessi kraft-afstaða svarenda merkileg. Sá stóri hópur sem trúir á mátt – kraft – styrk er opinn að mínu viti gagnvart undri lífsins, víddum veraldar og að burðarvirki heimsins sé gott og frá mætti sem fólk má treysta. Ég efast um að þau sem svöruðu með þessu móti hafi talið þessa guðsafstöðu koma frá Star Wars-myndunum – the Force be with you – heldur séu þær myndir og svör Hallgrímskirkjufólks tákn um að trúin á góðan mátt tilverunnar sé útbreidd afstaða margra. Svarendur tjá líka jákvæð tengsl og persónulega tileinkun eða samband við þennan guðsmátt. Þar er einfaldlega ræktuð afstaða til hins djúpa og mikilvæga.

Upprifjun

Guðsmyndir breytast í rás tímans. Í ljós kom við yfirferð okkar á Passíusálmum að Hallgrímur lýsti hinum líðandi konungi. Hann byggði á þeirri djúpusæknu guðfræðihefð Ágústínusar kirkjuföður sem var mikilvæg í miðaldaguðfræðinni og Marteinn Lúther jós af í útfærslu sinni og nýsköpun guðfræðinnar. Sú hefð var ekki heimspekileg útfærsla heldur fremur íhugun um baráttu góðs og ills og mikilvægi þess að menn létu ekki hið illa sigra – hvorki í einkalífi né samfélagslífi – heldur tengdust hinu góða og guðlega þar með. Sá Guð sem Passíusálmar túlka er ekki Guð hátignar, fjarri lífsbaráttu manna í þessum heimi heldur Guð sem lætur sér annt um veröldina, sköpun sína – Guð sem kemur sjálfur – gefur eftir hátign sína og konungvald og kjör hans í heimi verða kjör manna. Hann er hinn kaghýddi Suðurnesjamaður eins og Halldór Laxnes komst að orði. Mennskan og himneskan runnu saman. Fólk sautjándu, átjándu og nítjándu aldar sá í guðssyninum þjáningabróður en ekki prins á himni í sætum fötum og með gullskeið í munni. Guð var ekki einvaldsyfirvald heldur deildi kjörum með alvöru fólki sem missti börnin sín í dauðann, hljóp undan hraunflaumi og missti búféð í felli. Guð var nærri.

Jón Vídalín tók við af Hallgrími Péturssyni en lifði á öðrum tíma. Vídalín var ekki skáldið og prestur í sveit heldur kirkjuleiðtoginn. Guðsmynd hans er skýr í Vídalínsposstillu. Hann lagði ekki áherslu á hinn líðandi kóng heldur er Guð uppteiknaður sem stórkonungur í stríði. Þannig voru skil tímanna. Konungshyggjan styrktist á tíma einveldis. Þróunin var líka frá ljóðmælandanum Hallgrími til kirkjuhöfðingjans Jóns Vídalíns. Hallgrímur lýsti hinum líðandi kóngi en Vídalín hinum sigrandi kóngi. Guði í þeirra ritum var vissulega ekki lýst sem veraldlegum kóngi en myndirnar af kónginum voru þó hentugar til að vegsama hinn eiginlega konung – Guð. Konungshyggja Vídalíns var ekki veraldleg heldur trúarleg.

Skilin og líf persónunnar

„Heróp tímans er líf persónunnar“ skrifaði Hannes Hafstein nærri aldamótunum 1900. Prestar á Íslandi þess tíma beindu æ meir sjónum að trúarþeli og persónudýptum einstaklinga en verið hafði áður. Nýguðfræðingarnir svonefndu höfnuðu ýmsum guðfræðilegum forsendum eftir siðbreytingartímann og þmt konungsímyndum. Hvað gæti komið í staðinn? Flestir þeirra voru með hugann við sálarlíf persónunnar. Á Íslandi hurfu nýguðfræðingarnir frá hinni dramatísku túlkun á baráttu góðs og ills í heiminum. Á fyrri tíð hafði trú verið skilgreind heildrænt og í tengslum við hvaðeina í heimi manna og náttúru. Ekkert var talið utan baugs trúarinnar og elsku hennar. Nýguðfræðingarnir íslensku höfnuðu ýmsu í guðfræði Hallgríms og Jóns Vídalíns. Þeir voru margir hallir undir tvíhyggju sem var reyndar teygð og túlkuð með ákveðnu móti. Þessir guðfræðingar – og prestar þar með taldir – álitu að andstæður væru ekki milli góðs og ills heldur fremur milli himins og heims, efnis og anda og líkama og sálar. Tvíhyggjan var ekki siðferðileg heldur nánast verufræðileg. Þeir voru sér meðvitaðir um kenningar vísindamanna og vaxandi efnishyggju sem og fall eldri þekkingarfræði. Þeir leituðu að nýju upphafi trúar og kirkju fyrir samtíma sinn. Þeir reyndu að skilgreina trúna svo að henni stæði ekki ógn af breytingum vísinda, samfélaga og hugmynda. Trúin var því þröngt skilgreind sem samband sálarinnar við Guð, handan skarkala daganna og brauðstritsins. Vissulega var trúnni ætlað að gegnsýra líf einstaklingsins og samfélags. En það væri góð aukaafurð trúar, afleiðing hennar en ekki frumþáttur.

Vinirnir Jón og Haraldur

Þessir guðfræðingar tóku mjög alvarlega vaxandi efahyggju menntamanna og vísindalegar aðferðir samtímans. Þeim vildu varna að vaxandi efnishyggja gerði út af við kjarna persónunnar, trú og hin dýpri gildi. Þeir töldu sér skylt að halda vörð um trú og kirkju en ekki skilgreiningar, kirkjuskipulag eða siði sem ekki væru í samræmi við þarfir tímans annars vegar og kjarna kristninnar hins vegar. Hliðstæður við aðstæður okkar öld síðar eru sláandi. Þeir lögðu aðaláherslu á gildi einstaklingsins, trúarþel hans og sálardýptir sem varð á kostnað annarra þátta. Kunnustu boðberar hreyfingarinnar voru prestaskólakennararnir Jón Helgason og Haraldur Níelsson. Nýguðfræðilegar áherslur urðu áberandi í kirkjulífi Íslendinga fram yfir miðja tuttugustu öld. En hreyfing nýguðfræðinga klofnaði í tvennt. Jón Helgason aðhylltist nýguðfræði Skandinava og Þjóðverja. Haraldur Níelsson gerðist hins vegar handgenginn sálarrannsóknum – í fyrstu undir áhrifum frá Bretlandi – sem hann áleit að gæti fært kristni ómetanlega hjálp í baráttunni gegn efnishyggjunni. Þessir tveir voru frumkvöðlar og brautryðjendur. Aðalstarfsár Jóns Helgasonar og Haraldar Níelssonar á sviði guðfræði voru á árunum frá aldamótum og fram á þriðja áratug tuttugustu aldar. En þeir höfðu áhrif langt fram eftir öldinni. Jón Helgason varð biskup 1917 og dró sig þá að mestu í hlé úr eldlínu trúmálaumræðu til að splundra ekki þjóðkirkjunni. Haraldur Níelsson lést fyrir aldur fram árið 1928. Margir prestar töldu sig bæði nýguðfræðinga og sálarrannsóknarmenn. Hugmyndir Jóns og Haraldar urðu ólíkari því eldri sem þeir urðu en engu að síður má greina sameiginlega kjarnaþætti. Þeir voru báðir tvíhyggjumenn. Þeir skerptu andstæður eilífðar og heims. Þeir álitu báðir að Guð hefði blásið mönnum í brjóst guðlegum sáðkornum sem þeim væri ætlað að rækta með sér til ákveðins og fullkomins þroska. Þeir guðskjarnar sem Haraldur nefndi voru líf, kraftur, trú, ást, auðmýkt, fegurð og friður. Jón Helgason hirti ekki um að einkenna guðfræði sína eins klárlega eins og Haraldur. Í ritum hans má þó greina nokkra kjarna sem eru: trú, líf, hjarta, ást og kraftur. Að auki ræddi hann oft um gleði, frelsi og staðfestu.

Þeir lögðu áherslu á ákveðna gildaröðun. Efnisveruleika áttu menn að setja skör neðar en hin andlegu gildi. Hlutverk og köllun mannsins í heiminum töldu þeir fyrst og fremst fólgna í að leyfa hinum guðlegu sáðkornum að þroskast. Til að svo gæti orðið yrði að gæta þess að efnisþáttum væri ekki gert hærra undir höfði en þeim bæri. Annað leiddi til trúarlegrar bælingar og ruglings. Bæði Jón Helgason og Haraldur Níelsson töldu að hinir guðlegu kjarnar væru andlegir og óefnislegir og væru því óbreytanlegir og stöðugir. Hið efnislega í heimininum ætti að meðhöndla með hliðsjón af hinum guðlegu kjörnum. Af ritum Jóns Helgasonar og Haraldar Níelssonar má ráða að menn ættu að lúta tveimur lögmálum við að ná valdi á eða sigrast á efnisveruleikanum og taka þroska í trúarefnum. Þessi lögmál væru vöxtur og gildastigi. Við fæðingu væru menn sem fræið sem þyrfti að spíra og vaxa. Vöxtur yrði aðeins ef menn fetuðu sig upp eftir þrepum gildanna og til hæða andlegra gæða eilífðar.

Uppgjör – Guð meira en …

Í síðustu viku hoppuðum við yfir til Sigurbjarnar Einarssonar sem mætti nýguðfræðinni í tveimur myndum, annars vegar skandinavísk-þýskri nýguðfræði og svo sálarrannsóknakristni. Stríð hafa haft mikil áhrif á hugmyndir og þróun menningar í Evrópu síðustu aldir. Og báðar heimstyrjaldir tuttugustu aldar höfðu mikil áhrif á þróun guðfræði og trúarhugmyndir. Fyrri heimstyrkjöldin opinberaði einfeldnislega bjartsýni um framþróun mannsandans og sífelldar bætur menningarinnar. Hið siðfágaða og friðsamlega þjóðfélag upplýstra anda var tálsýn sem var opinberuð. Í tíðindaleysi vesturvígstöðvanna opnuðust mörg svarthol þjáningar og illsku. Margir hinna bjartsýnu guðfræðinga sem lifðu hrylling fyrri heimstyrjaldar lögðu af barnaskap um gæsku manna og stöðuga framþróun. Paul Tillich, Karl Barth og fleiri breyttu guðfræði millistríðsáranna. Í Hallgrímskirkju prédikaði t.d. sr. Sigurjón Þ. Árnason alla sunnudaga hugmyndir Karls Barth, endalok bjartsýnisguðfræðinnar og elsku Guðs. Áhrif guðfræði Barths og millistríðsáraguðfræðinnar lak því niður allar götur frá þessu holti. Sigurbjörn Einarsson varð svo holdgervingur breytinganna. Meginreglurnar um kjarna, vöxt og valdastiga féllu algerlega með heimstyrjöldum. Vandi kirkju og kristni var ekki lengur að reyna að tryggja að trúnni væri ekki ógnað af heimspeki, þekkingarfræði, vísindarannsóknum og tækniframförum. Guð var ekki lengur í mynd siðprúðs þjóðaleiðtoga. Trúin varð annað og meira en hreinsuð mynd hins „siðfágaða“ borgarsamfélags Evrópu sem var ábyrgt fyrir hryllilegum stríðum. Guð væri annað, dýpra og meira en mannakerfi svo flekkuð sem þau verða af hagsmunum og valdabrölti. Trúin beindist að nýju gagnvart djúpi og undri lífsins, burðarvirki vetrarbrautakerfa og frumfuna lífsins en væri líka í þágu fólks og kerfa í heiminum.

Með einföldun má segja að þrjú kirkjupólitísk kerfi hafi ríkt innan þjóðkirkjunnar á fyrri hluta tuttugustu aldar. Dramatískur réttrúnaður af Hallgríms- og Vídalínstaginu, spíritismi af Haraldar Níelssonar-taginu og einstaklingstrúarguðfræði Jóns Helgasonar og stórs hluta presta. Sigurbjörn bjó til nýja samsteypu úr þessu öllu og í ljós kom að sálarrannsóknir stóðust ekki mælingakröfur vísindanna og töpuðu vægi í akademíunni og samfélagi Íslendinga. Sálarrannsóknir urðu ekki að því tæki eða farvegi trúarinnar sem forvígismenn töldu í fyrstu. Fræðimaðurinn, rithöfundurinn, ljóðskáldið og ræðusnillingurinn Sigurbjörn Einarsson náði að samþætta, halda kirkjunni saman og dýpka skilning fólks á gildi guðsmyndar Passíusálma, hátign Vídalínspostillu, mikilvægi persónuinnlifunar nýguðfræði gegn áraun fræða, áfalla, samfélagsdeiglu tuttugustu aldar en líka heilagleika lífsins og hátign Guðs. Hin hreina innlifun í undur hins guðlega kemur vel fram í sálmum Sigurbjarnar.

Guðsreynsla

Og hvað svo? Hver er staðan nú? Óró hjartans breytist ekkert. Í auðlegð og innantómu lífi margra í neyslusamfélagi hins ríka hluta heims leitar fólk eftir reynslu handan hluta og yfirboðsmennsku. Fólk leitar að djúpri reynslu. Við búum almennt við offlæði upplýsinga og fánýtan fróðleik en flest eru fátæk hvað varðar djúpa og merkingarbæra og lífsmótandi reynslu. Reynsla mín í prestsstarfi margra áratuga er að fólk þrái djúpa lífsfyllingu og gildi fremur en upplýsingar, hluti eða neyslu. Þar er reyndar stórt og mikið verkefni fyrir kristni að bregðast við fólki sem leitar reynslu fremur en kerfis, fræðslu eða tækni. Almennur stofnanaflótti hefur brostið á víða á vesturlöndum. Ein útgáfa þess er að fólk segir sig úr stórum kirkjudeildum og leitar út fyrir hefðbundna ramma sér til andlegrar næringar. Almennt talað hefur hið trúarlega orðið innhverfara en áður var. Einstaklingarnir leggja áherslu á eigin þarfir, eigin skilning og kjósa kjörbúðarfyrirkomulag í trúarefnum líka – að búa til sína eigin trú skv. eigin þörfum. Áherslan er á innrými einstaklinga fremur en útrými hefða sem einstaklingar búa í. Á þessu eru ýmsar hliðar, t.d. að trúin verður líklega æ meir skilin sem afurð þarfa og óska einstaklingsins. Kirkjusamþykktir hafa nánast ekkert gildi og yfirlýsingar páfa ekki heldur – eru bara kliður í samfélagshávaðanum. Prédikun presta hefur takmörkuð áhrif nema eitthvað sé sagt sem snertir fólk vitsmunalega eða tilfinningalega. Trúnni er af mörgum mjög ákveðið ýtt úr almannarýminu. Tími sjálfdæmishyggjunnar er löngu kominn. En sjálfhverfing og persónuleg einstaklingshyggja hefur líka sín mörk. Veigamikill þáttur átrúnaðar og kristni líka er að veita einstaklingum reynslu, skilning, skynjunog lífsstefnu. Þetta er þeim mun mikilvægara í þeirri þróun hins tæknivædda hluta heimsins að æ fleiri lifa í takmörkuðum bergmálshelli eða hellum skoðanasystra og skoðanabræðra. Margir pólitískir lukkuriddarar hafa alið á tortryggni í garð þekkingar og fræða. Pútín og einræðismaskína hans telur sér fært að halda stórþjóð í ofurgreipum einfeldningslegrar sögutúlkunar og þröngrar hugmyndafræði til að tryggja sér vald og skrumskæla þekkingu og staðreyndir. Stórgildum mennskunar og manngildi þar meðtalið er fórnað á altari smásálanna. Gegn öllu slíku æpir djúpþrá manna eftir hinu djúpa, góða, fagra og varanlegra. Guð er frumljóð manna.

Hjálp Guð – kyrie eleison

Þegar fallbyssurnar drynja og hrygluhljóðin heyrast verður fólk meðvitaðra um engla og Guð. Í upphafi hins andstyggilega árásarstríðs Rússa í Úkraínu opnuðust allar sálargáttir þeirra sem ráðist var á. Hin trúlausu æptu upp í himininn og báðu um hjálp. Guð – hjálpaðu mér – hjálpaðu okkur. Þá var líka rifjað upp að í skotgröfunum væri enginn trúlaus – ekki heldur hin guðlausu. Að trúa og kalla á Guð í hræðilegum aðstæðum er ekki brotthvarf frá viti, greind, skynsemi eða heilbrigði. Þegar allt hrynur, allt fellur saman í svarthol hryllingsins hamast guðsþörfin og hendist eiginlega fram. Sálin æpir á skapara sinn og vin. Í neyslusamfélögum vestursins hefur tilgangsleysi aukist og sálaróró magnast. Lofstslagsvá, mengun náttúrunnar og skelfilegur ránskapur manna víða um heim hafa lyft upp áleitnum spurningum um framtíð. Erum við menn að klára auðlindir, möguleika og loka tíma okkar sem tegundar? Í mengunarfári heimsins skelfast æ fleiri einhvers konar heimsendi og þá magnast þörfin fyrir dýpri rök, dýpri festu og eitthvað varanlegra en myrðandi þjóðarleiðtoga og einu gildir hvort þeir eru í Rússlandi eða einhverju öðru landi. Enginn hörgull er á sjálfhverfu og illa innrættu fólki sem sækir í völd en mikill hörgull er á getu til að vinna með mál, mengun, pólitík og tækni. Í krísununum vakna eiginlega þau óp sem hljóma í öllum messum kirkjunnar: Kyrie eleison – Guð miskunna þú okkur, Guð hjálpa okkur.

Elskhuginn og guðsmynd elskunnar

Það merkilega er að íslensk kristni hefur alla tíð búið við ógn og eyðandi krafta. Trúarhefð okkar í alls konar túlkunum er fjársjóður til að ganga í og nýta. Við þurfum ekki lengur að velja á milli Hallgríms og Vídalíns, eða trúarhugmynda eftirsiðbótartímans og nýgufræði. Eða milli sálarrannsókna og Sigurbjarnar eða tuttugustu aldar guðfræði og samtíma okkar. Svarendur Hallgrímskirkju, kirkjufólkið í þessari kirkju, tjáir ágætlega með svörum sínum að það hefur trú á krafti Guðs og velur sér guðsmyndirnar sjálft. Guðsmyndir eru tjáning einstaklinga og hópa og lifa aðeins ef þær túlka upplifun, tjá reynslu og megna að tengja við hrollkaldan veruleika stríða, áfalla, sorgar og dauða en líka bros barna, unaðar, gleði, nautnar, hláturs og fagnaðar. Trú er á innleið því við menn höfum klúðrað svo herfilega. Sigurbjörn taldi að trúin á mannin hefði mistekist. Mín útgáfa er að Guð sé elskhugi heimsins. Það er mín guðsmynd af hinum elskandi sem hættir ekki að elska þrátt fyrir svik manna. Sú mynd sem ég hef dregið upp er kraftguðfræði í samræmi við hugmyndir ykkar margra. Guð sem máttur er skapar en yfirgefur ekki heiminn eins og myndin af Guði sem klukkusmið á sautjándu og átjándu öld. Það var myndin af Guði sem hefði skapað en síðan dregið sig í hlé. Sá Guð sem ég þekki er mátturinn sem hríslast í lífríkinu, í fegurð menningarinnar og þmt listar, í tilfinningum, í ástaratlotum upp í rúmi, hin sívirka dásamlega nánd sem ekki tekur frelsið frá fólki eða lífi heldur varpar stöðugt upp möguleikum og valkostum til að velja hið góða. Í þeim efnum hef ég lært margt af A.N. Whitehead og ferliguðfræðinni. Á sunnudaginn var ræddi ég um hið illa og guðstrú og þið getið flett upp þeirri guðsmynd sem ég túlkaði í því samhengi og að Guð er ekki valdur að böli heimsins og ber enga ábyrgð á Pútín eða einelti í skólanum heldur er nálægur öllum til að skapa forsendur gæða, efla frið og réttlæti, auka unað og magna gæði. Eskhugalíking Guðs á sér síðan systurlíkingar í líkingum af vini, móður, syni og dóttur. Líkingar af anda og krafti ríma við þær birtingarmyndir elskunnar. Myndlíkingar til að túlka Guð, menn og veröldina fæðast en deyja líka í rás tímans. Mikilvægt er að í túlkun trúar sé trúin rýnd og aðferðir sem nýtast á hverjum tíma séu notaðar af alúð og grandskoðun. Tvíhyggja nýguðfræðinnnar var t.d. vond nálgun sem ekki gekk upp. Nútímaguðfræði og prédikun kallar á heildstæðari nálgun. Krafthyggja Hallgrímskirkjufólks er í slíkum anda hægt er að fara enn lengra og túlka veröldina sem líkama Guðs. Á því máli eru margar hliðar og í guðfræðisögunni hefur verið gerður greinarmunur á panteisma – að allt sé guðlegt – og panenteisma – að Guð sé í öllu en sé ekki allt. Í þeirri nálgun felst að allt sé í Guði. Guðsmynd elskunnar hef ég túlkað í prédikunum og hugvekjum, eins og mörg ykkar þekkið. Ég vona einnig að ég hafi möguleika á að teikna þá mynd með enn skýrara móti í verkum næstu ára ef elskhuginn yrkir mitt líf áfram, hvíslar skemmtilegheitum í sálardjúpin og gefur mátt.

Talað um Guð. Hallgrímskirkja. Þriðjudagsfundur 28. febrúar 2023.

Meðfylgjandi mynd tók ég í Árnessýslu í desember 2021, stóð austan í Ingólfsfjalli, nærri útfalli Sogs úr Álftavatni og beindi linsu upp og mót norð-austri. Gróðurhúsalýsingin í Laugarási og Reykholti – jafnvel Flúðum sést neðst á myndinni. Ég bjó í Árnessýslu í mörg ár en sá aldrei svona stórkostlegan dansleik á þeim árum. 

Greinar og pistlar

Sigurbjörn Einarsson og Guð

Ég naut þeirra forréttinda og blessunar að kynnast Sigurbirni Einarssyni meðan ég enn var barn. Þegar Sigurbjörn var kosinn biskup árið 1959 fluttist hann og fjölskylda hans í húsið nr. 15 við Tómasarhaga og ég bjó í húsinu nr. 16. Samgangurinn var talsverður. Fyrir nokkrum árum barst mér saga úr fjölskyldu Sigurbjarnar um fyrstu samskipti okkar á frumbýlingsárunum við Tómasarhaga. Sigurbjörn gekk alla tíð mikið og einu sinni var hann á heimleið. Ég var við götukantinn að vinna við stífluframkvæmdir og fleyta bátum á milli lóna á holóttum Tómasarhaganum. Þegar Sigurbjörn kom að mér stoppaði hann. Mér varð starsýnt á hann og þótti maðurinn áhugaverður. Ég spurði kotroskinn: Hvað heitir þú? Hann svaraði: „Ég heiti Sigurbjörn og stundum kallaður biskup. En hvað heitir þú?“ Og svarið var: „Ég heiti Sigudur Ádni og stundum kallaður Litli.“

Sagan hefur örugglega verið snikkuð til en hún lifði í fjölskyldu Sigurbjarnar og hefur væntanlega verið skemmtiefni í þeirri glöðu fjölskyldu. Magnea Þorkelsdóttir, kona Sigurbjarnar, var góð við okkur krakkana og bauð okkur stundum inn og ég man eftir að mér þótti mikil furða að sjá froska í skál í stofunni. Okkur þótti áhugavert að fylgjast með lífinu á nr. 15 og sáum stundum Sigurbjörn taka strákastrolluna með sér í göngutúr. Sögur um þessar lærisveinaferðir og kennsluferðir Sigurbjarnar á göngu lifðu í hverfinu. Nágranni okkar við Lynghaga sagði mér fyrir nokkrum árum að Sigurbjörn hafi skipst á að tala við þá. Einn hefði verið með pabbanum fremst og svo hefði hann sent þann fremsta aftar og annar tekið við. Feðgar á lærdómsferð og það var Jesúaðferðin sem hann notaði.

Magnea og Sigurbjörn voru góðir grannar og komu í fermingarveisluna mína og gáfu mér Biblíu sem ég hef notað svo vel að kjölurinn er farinn en bókin er mér kær. Við Sigurbjörn voru í góðum tengslum alla tíð og hann fylgdist náið með námi mínu og bað mig um doktorsritgerðina mína þegar hún var til enda áhugasamur um guðfræði alla tíð. Ég byrjaði prestsskap í Ásaprestakalli, vestan við Kirkjubæjarklaustur, og kynntist Skaftfellingum og náttúrudýrmætum Íslands, Skaftafellssýslum. Þegar ég hitti Sigurbjörn á þessum árum spurði hann mig gjarnan um vini sína fyrir austan og sérstaklega í Meðallandinu. Svo fór ég til starfa í Skálholti og stýrði Skálholtsskóla og beitti mér fyrir að heimavistarskólanum yrði breytt í miðstöð menningar og fræða. Meðal þess sem sem ég vildi prófa í hinum nýja Skálholtsskóla voru kyrrðardagar. Ég hafði sannfærst um að staðurinn, húsakynni og helgi sögunnar væru ákjósanleg umgjörð sálarferða til dýpta. Ég treysti engum betur en Sigurbirni til sjá um íhuganir. Hann var með mér á fyrstu kyrrðardögunum árið 1986 og síðan árin þar á eftir. Kyrrðardagar slógu í gegn og hafa verið haldnir þar eystra í nær fjóra áratugi. Samvinna og verkaskipting okkar Sigurbjarnar var skýr og klár. Ég gætti rammans en líka hans og tryggði honum næði. Það var gott að þjóna Sigurbirni og gaman að dekra við hann. Við Litli og biskup áttu vel saman.

Upphafið

Sigurbjörn fór til náms í Svíþjóð eftir að hafa lokið prófi hér heima. Hann varð prestur í Breiðabólstaðarprestakalli á Skógaströnd árið 1938 og var þar í um tvö ár og var síðan í þjónustu Hallgrímskirkjusafnaðar frá upphafi árs 1941. Hann stundaði háskólakennslu meðfram preststörfum á árunum 1942-44 og eingöngu þaðan í frá þar til hann varð biskup árið 1959. Þegar vestur við Breiðafjörð uppgötvaði söfnuðurinn að Sigurbjörn var afburða prédikari. Ritsnilli hans varð öllum ljós með birtingu bóka og greina frá Skógastrandarárunum. Ég bendi á ritsmíðina „Við orf og altari“ frá 1939 sem er einn af kjarnatextum tuttugustu aldar íslenskuskrifa. Eftir að Sigurbjörn kom til Reykjavíkur komu margir í guðsþjónustur Hallgrímssafnaðar til að hlýða á hann. Sem háskólakennari kom Sigurbjörn við í fleiri predikunarstólum en áður. Hann efldist sem alhliða fræðari og hafði, þrátt fyrir ónæðisstundirnar allar, einnig næði til að kafa enn dýpra en honum hefði verið mögulegt sem bæjarpresti í miklum önnum í sístækkandi og ólgandi borg. Fyrirlesarinn, útvarpspredikarinn og háskólamaðurinn náði margra eyrum en sem biskup var honum tekið með opnum örmum af meirihluta þjóðarinnar. Þá varð hann ekki síst kunnur sem afburða kennimaður. Sem slíkur breytti hann kirkjunni eða alla vega viðhorfi til kirkjunnar. Síðan hefur Sigurbjörn verið viðmið um hvernig biskup ætti að vera. Ég hitt Harald Ólafsson mannfræðiprófessor og alþingsmann fyrir nokkrum dögum. Hann sagði mér hvað það hefði verið gaman og hrífandi að sækja tíma hjá Sigurbirni. Þeir Jökull Jakobsson, síðar rithöfundur, hefðu verið með stjörnur í augum þegar þeir komu út úr tímum hjá honum – „slík var mælskan og snilldin“ – sagði Haraldur.

Hvernig predikað
Sigurbjörn Einarsson kvaddi Hallgrímssöfnuð með ræðu í Dómkirkjunni 7. janúar 1945. Hann leit til baka og sagði: „Vinir. Ég kveð yður í dag. Þetta er ekki staður né stund fyrir tilfinningamál, og ég vil ekki tala um tilfinningar mínar, það er ekki meðfæri mitt á þessari stundu. En Guði, góðum Guði vil ég þakka fyrir liðin fjögur ár. Hann hefur eins og fyrr gjört langt fram yfir allt það, sem ég hef kunnað að biðja. … Ég get engu um framtíðina spáð. En það veit ég, að ég á ekki eftir að eignast dýrmætari stundir en ég hef átt sem prestur Hallgrímssafnaðar.“

Hvernig var svo boðskapur þessa kennimanns, sem kvaddi söfnuð sinn svo vel og elskulega? Hvernig voru predikanir hans? Ræðuháttur, stílbrögð og málfar þeirra eru merkilegt skoðunarefni. Kirkjan hefur valið ákveðna texta til skoðunar í hverri guðsþjónustu sem prestar fylgja oftast. Þeir leggja alla jafnan út af guðspjalli dagsins og er sömu textarnir til umfjöllunar í flestum guðsþjónustum þess helgidags í kirkjum landsins. Hægt er að útleggja frá versi til hins næsta allt til enda sem er Biblíuskýring viðkomandi texta. Þá er hægt að halda trúfræðifyrirlestur í samræmi við eitthvert atriði textans eða siðfræði í sama stíl. Aðrir endursegja textann og leggja hann út með því að skapa ljóðræna stemmingu eða segja smásögu. Enn aðrir gera textann að tilefni til samtals við samtíðina og boða sína stefnu eða einhverra annarra. Þegar verst lætur verður guðspjallstextinn að einhvers konar stökkbretti sem ræðumaðurinn stingur sér frá og kemur aldrei til baka úr sundferð sinni eða svamli um mismikilvæg málefni stundar eða sögu. En hvað einkennir predikun Sigurbjarnar Einarssonar? Eitthvað af þessu? Eiginlega ekki. Predikunarháttur hans er næst textaútleggingu en fyrst og fremst með tematísku móti. Einkennandi fyrir predikanir hans er að hann dregur út eitt meginstef eða stefjabúnt úr textanum sem hann gerir að aðalefni. Hann leyfir sér aldrei ótrúmennsku við guðspjallið eða Biblíutextann heldur lyftir stefinu eða meginefni með því að draga inn í ræðu sína önnur atriði viðkomandi texta svo það verður skýrara og meitlaðra eftir því sem á predikunina líður. Málefni hverrar predikunar eru mörg og hann leyfir sér að ræða samtíð sína, dægurmál, siðferðileg úrlausnarefni, höfuðkenningar kristninnar o.s.frv. en aldrei þó þannig að rammi textans sé sprengdur eða týndur. Svo öflugur kennimaður sem Sigurbjörn var hefði hann auðveldlega getað hafið sig til flugs frá texta, farið mikinn í einhvers konar andlegu heimsskautaflugi. En svo var ekki. Hinar tematísku predikanir voru ekki tilraunir með þanþol trúar eða tilheyrenda. Þær eru Biblíulegar. Þegar margt er sagt og mikinn farið sem er fremur einkenni en undantekning á þessum ræðum þá er talað úr heimi trúarinnar, glímunnar við Guð, úr spekisafni og lífsreynslu eða kannski betur sagt guðsreynslu Ritningarinnar. En ef það var hinn biblíulegi heimur sem Sigurbjörn jós af með fögnuði þá var viðmælandinn nútímafólk með beyglur sínar og vanda, á hraðaflótta undan sjálfu sér, skynsemi sinni, samvisku, réttlætiskröfum, á flótta frá Guði sem allt hefur lagt í sölur fyrir gallagrip, manninn. Sigurbjörn færði hinn biblíulega heim til samtals við samtíma sinn, hélt samræðunni öflugri og árangursríkri vegna þess hversu vel hann fótaði sig í báðum heimum og kannski helst vegna þess hversu vel hann var heima í hinni miklu veröld Biblíunnar og hversu djúpt hann skynjaði litróf og list hennar. Hann hafði reynt sannleik þeirrar trúar og hann fylgdi Jesú Kristi eftir, uppfyllingu hennar. Því urðu hinar tematísku predikanir svo trúverðugar og fluttar af sannfæringu þess sem hafði verið höndlaður og meinti sjálfur allt sem sagt var.

Mál og myndir
Það sem kitlar málunnendur og gefur ræðunum bæði lit og mátt eru nýyrði, hnittni, meitlaðar setningar, hlý og kærleiksríksrík írónía og frumsamið eða endurnýjað málsháttamálfar sem gerði prédikanirnar læsilegar: „En ekki myndi neistinn sjást, ef enginn væri eldur.“ Á öðrum stað segir: „Þú getur verið þjófur í leyndum hugans, þótt þú sért vítalaus að lögum. Þú ert ekki barn guðsríkis, þótt þú sért boðlegur samfélagsþegn.“

Kænska, útsjónarsemi og slyngi eru ekki uppfinning nútíma. Stjórnmál þá og nú eru hin sömu og Sigurbjörn dró saman: „Pólitíkusar nútímans eru allt eins slóttugir og foringjalið Gyðinga forðum. Óvinurinn lærir svo sem af reynslunni.“ Í predikun um kraftaverkið í Kana segir: „Hjónabönd geta ekki síður bilað sakir óhófs en skorts.“ Og í anda allt annarra Kana segir hann: „Í Hollywood er sagt, að allt geti komið fyrir – nema eitt: Þar er aldrei haldið silfurbrúðkaup.“ Í umfjöllun um afstöðu til Jesú út af ellefta kafla Lúkasarguðspjalls afmarkar Sigurbjörn þrjá hópa í afstöðunni til Jesú: Í fyrsta lagi talar hann um hugsunarleysingja, í öðru lagi eru til andlegir lausingjar og í þriðja lagi eru hatursmenn Jesú. Ræðan er nærgöngul. Spurningarnar þyrlast upp: Hver er ég, hver ert þú? Ertu hugsunarlaus, lausamaður í andlegum efnum, á sífeldum hnotskóg eftir einhverju furðulegu og óvenjulegu eða ertu hatursmaður Jesú? Í þessari ræðu segir Sigurbjörn fyrir munn eins hóps manna:

„Kristindómurinn er að vísu góður, en ekki nógu góður, ekki eins og hann ætti að vera. Það þarf að breyta honum. Mannkyninu er þó alltaf að fara fram. Það veit þó væntanlega eitthvað meira í dag um líf og dauða, um Guð og mann, en þessi 2000 ára gamli „meistari“ frá Nazaret og fákunnandi fylgismenn hans. Vér vitum þó líklega eitthvað meira um synd og sekt, um ábyrgð og alla aðstöðu mannsins í alheimi nú en t.d. Marteinn Lúther, sem er dáinn fyrir 400 árum. Oss sem þekkjum Darwin og Edison og Einstein, hlustum á útvarp og ökum í bílum og höfum fundið upp penicillin, oss hæfir blátt áfram ekki, að Guð virði oss svo lítils að bjóða upp á sama veg til hjálpræðis og mönnum, sem kunnu ekki einu sinni að bursta tennurnar.“

En Sigurbjörn veit að: „Keipóttur og illa artaður krakki fær aldrei það, sem hann vill, hvað oft, sem honum er fengið það, sem hann heimtar.“ Sigurbjörn minnir á, að mannshjartað er svipað nú og fyrr: „ … í gleði sinni, í synd og sælu, í ást og hatri. Móðirinn lætur eins að barni sínu, elskhuganum er líkt innanbrjósts og fyrir öldum, morðinginn, þjófurinn, sælkerinn, svíðingurinn, kúgarinn og hórkarlinn áþekkir innvortis. Við fæðumst ekki með hátíðlegri hætti en fáfróðir forfeður, og á banasænginni erum við væntanlega í sömu sporum og þeir. Bílar, tækni og tannburstar breyta engu um hver við erum.“ Þetta dregur Sigurbjörn allt upp og ræðan skilst.

Andstæðuhlýja
Andstæður sem þessar hér að fram og stundum í bland við íróníu -sem aldrei verður köld í ræðu Sigurbjarnar – koma oft fyrir. Í ræðu á sunnudegi milli nýárs og þrettánda segir og með vísun til flótta hræddra foreldra með nýfæddan Jesú:

„Almættið á flótta fyrir ámátlegum leppkóngi, hin himneska alvizka í felum fyrir fólslegu ráðabruggi hans, hinn eilífi kærleikur hrakinn í útlegð af kórónuðum, sálsjúkum fanti! Unaðsraddir engla boða fæðingu guðlegs ríkiserfingja, hirðar og vitringar hylla hann, en rétt í sömu andrá er þessi himneski prins kominn á asna lengst út í eyðimörk og enginn fjöldi himneskra hersveita kringum hann eins og á jólannótt, aðeins einn engill er nefndur og hann laumast til Jósefs í draumi með flóttafyrirmælin.“

Með vísan til að Jesús nam staðar á hraðferð sinni til Jersúsalem, staldraði við til að sinna blindum og vesælum manni við veginn, spyr Sigurbjörn okkur, hvort við höfum tíma til að tala við Guð:

„Til að mynda á morgnana, áður en dagsverkið byrjar? Fimm mínútur frammi fyrir augliti hans, – það er líklega of mikið fyrir flesta af þesari vinnusömu kynslóð. En flestir hafa tíma til þess að lesa blaðið sitt eða blöðin. Eða á kvöldin? Verður ekki lítill tími aflögu til þess að minnast hans? Þó að oftast sé einhver tími fyrir útvarpið. Og það er með mestu herkjum að manni tekt að skjótast í messu og eyða í það einni klukkustund á viku. Raunar er það allt of mikil tímasóun í slíku fyrir lang-langflesta á þessari tímalausu öld, – eða réttara sagt eilífðarlausu. Og svo er allt þetta þindarlausa kapphlaup við tímann vitatilgangslaust, því að það endar á einn veg fyrir oss öllum, tíminn nær þér og mér og vér gefumst upp og hann fleygir oss fram af brotinu, ofan í hylinn mikla og sökkvir oss og heldur síðan áfram, áfram, eins og vér hefðum aldrei verið til, en dropafall þess lífs, sem vér lifðum, bergmálar inn í eilífðina á eftir oss þeirri spurningu, hvaða stundum vér vörðum til þess að treysta sambandið við Hann, sem minntist tímans blindu barna og lagði sjálfan sig í sölur til þess að þau fengju sjón, eilífan bata, eilíft líf.“

Er hægt að nýta sér andstæður með öllu skýrara móti í þágu hins góða málsstaðar? Í útleggingu Sigurbjarnar um rangláta ráðsmanninn segir hvernig ráðsmaðurinn braut fjármálaheilann, hratt og skjótrátt gagnvart hugsanlegri uppsögn:

„Auðvitað varð hann að lifa áfram fínu lífi eins og áður. Ekki gat hann farið að stunda púlsvinnu, fínn og feitur eins og hann var orðinn. – Ugglaust torveldara að koma við vinnusvikum þá en nú. – Og að biðja ölmusu – ekki var það gott, hann að ganga í flokk skítugra róna, sem þvældust um Hafnarstræti þeirrar borgar og lugu sér út peninga út á eymd sína! Nei, hann mátti ekki fara í hundana, ekki hrapa ofan í sauðsvartan, siggbarinn heiðarleik, eða fara á vonarvöl framan í öllum. Hvað myndi konan segja, og ónefnda, dýra vinkonan, og spilafélagarnir.“

Sálgæslupredikun
Einkennandi stílbragð predikana Sigurbjörns er notkun „ég“ og „þú“ fornafnanna. Saga Jesú er ekki forn saga sem einhverjir urðu vitni að í týndri tíð. Sú saga er um þig. Saga baráttu Guðs er ekki almenn saga alheimsins eða smáþjóðar í fyrndri fjarlægð. Hún er saga þín. Dæmi úr heimi Biblíunnar, sagnir af kraftaverki, af ótrúlegum atburðum, af stjórnmálum eða vandkvæðum eru allt í einu innanhúsmál þitt, varða samskipti þín við maka þinn, börn, vinnufélaga, stöðu þína, leyndustu hugsanir þínar, fýsnir, best földu leyndarmál þín og grafin gull hjarta þíns. Predikun Sigurbjarnar verður svo áleitin vegna þessarar aðferðar hans að beina tali allt í einu í farveg einkasamtals. Og það gengur upp vegna þess að predikarinn var trúverðurgur. Hann hafði ljóslega glímt við málið. Hann var sannfærður um að þessi saga varði þig í þínu ástandi og sé lausn á vandkvæðum þínum. Vegna þess hversu innlifaður Sigurbjörn var bæði biblíulegum heimi og stöðu nútímamannsins varð þessi persónulega aðferð svo sterk. Ræðan hætti að vera hlutlæg, utan manns, ópersónulegt viðfangsefni, eitthvað sem menn geta metið og vegið í rólegheitum. Hún varð knýjandi, einkalegt eða persónulegt trúnaðarmál sem verður að taka afstöðu til, bregðast við sem manneskja en ekki út frá hlutverki, málstað, þjóðerni, pólitík eða einhverri hyggju. Ræður Sigurbjarnar urðu því sálgæsla í söfnuði og predikarinn staðgengill Guðs en ekki einhver upplesari almennra tíðinda eða trúarlegra veðurfrétta um miðja nótt. Þessar ræður sverja sig til hins lútherska arfs. Lúther taldi manninn í heiminum ekki eiga neinn hlutlausan sjónarhól sem fólki væri gefinn til að skoða gnægtabúr andans og velja úr. Ræða Guðs væri persónulegt tiltal sem bregðast yrði við með innsta inni mannsins.

Þaulhugsaður vefur
Því má bæta við varðandi samsetningu predikana Sigurbjarnar að þær eru ekki óskipulegt samtal. Þær eru vel unnar. Ég heyrði tilheyrendur Sigurbjarnar tala um að ræður hans væru góðar af því að hann hefði haft svo mikla hæfileika. Manninum Sigurbirni Einarssyni var vissulega margt gefið en það hristir enginn mikla predikun fram úr erminni fremur en að gott tónverk hrapi fyrirhafnarlaust á blað, snilldarmálverk máli sig sjálft eða organisti leiki Bachstykki svona annars hugar. Ég var nærri Sigurbirni í ræðugerðarham á kyrrðardögum í mörg ár og veit því hversu mikið hann lagði á sig fyrir jafnvel lítinn bút í ræðu, hversu djúpt hann kafaði, að hann reyndi þanþol eigin líkama og sálar til að magna innsæi og grandskoða mál sem hann braut til mergjar. Stefjum raðaði hann og endurraðaði, vinsaði úr og valdi. Svo var vinnunni, íhugun, samningu og endurvinnslu lokið með ítrekuðum yfirlestri eða yfirferð sem skilaði oft blaðalausri, persónulegri ræðu, sem virtist útlátalítil þó hún væri hittin og áleitin. Þegar ræður Sigurbjarnar eru vandlega lesnar sést flókinn vefur og smekkvís stefjavinnsla.

Guð og flóttamaður
Tvö meginstef eru í predikun Sigurbjarnar Einarssonar fyrr og síðar. Það er Guð annars vegar og maðurinn hins vegar. Sá maður er á flótta undan sjálfum sér, skynsemi sinni, samvisku, köllun og þar með einnig Guði. Í predikun um týnda soninn kemur skýrt fram að báðir synirnir voru týndir og á flótta. Annar var heima en fjarlægur föðurnum samt. Hinn var týndur í útlöndum. Sigurbjörn dró þessa flóttamenn saman í samfelluna þú og ég. Manngildið er algert af því Guð er svo altækur, natinn og marksækinn í elsku sinni. Í þessum texta tjáir Sigurbjörn vel guðsmynd sína og guðsafstöðu:

„Er Guð þá ekki sæll, hinn ríki, voldugi konungur alheimsins? Nei, ekki á meðan þú ert ekki sæll, ekki á meðan hann vantar þig, ekki á meðan hann, Guð þinn og Faðir, er þér ekki annað en nafn, óljós grunur, reikul þrá – á meðan er Guð hryggur, hryggur yfir þér. Það er fylgzt með þér úr himnunum. Mennina skiptir svo litlu, hvernig leið þín liggur, hver afdrif þín verða, hvernig líf þitt fer. Það skiptir Guð svo miklu. Því að Guð elskar. Hann er hirðirinn, sem finnst hann missa allt, ef hann missir einn. Hann er Faðirinn, sem aldrei getur gleymt barninu, sem fór burt. Hann getur skapað milljónir sólna í stað einnar, sem slokknar. Gæti hann ekki skapað þúsundir engla í stað eins manns, eins vesalings, eins syndara, sem villist, hrapar, tapast, ferst? Hvað er ein manneskja? Fljót eru spor hennar að hverfa, hvar sem hún gekk, fljót er hún að gleymast. Það er enda orðið lítið handarvik að afmá milljónir á andartaki. Og heimurinn gengur sinn gang eftir sem áður. Vér erum sem skuggar, er líða yfir veginn, sem fis er fýkur fyrir skjáinn. Einu færra eða fleira, hverju skiptir það: Það skiptir Guð. Ég, skugginn, fisið, skúmið, minna en ekki neitt í mergð milljónanna, margfaldlega minna en ekki neitt í geimi stjarnanna, fyrir fáum árum ekki til, eftir fáein ár gleymdur, eins og ég hefði aldrei verið til – það er grátið yfir mér í himnunum, ef ég týnist, það er glaðst yfir mér í himunum er ég finnst. Það er svo margt óskiljanlegt í Biblíunni, segja menn, og því er svo erfitt að trúa. Hér er það, sem mér finnst óskiljanlegast í Biblíunni, lengst frá því að vera skiljanlegt af öllu, sem ég hef kynnzt. Og að geta orðið viss um þetta, það er ekki skilningsatriði, heldur það blessað undur Guðs, sem heitir trú. Sá, sem hefur fengið hugboð um, hvað í því undri felst af náð, er ekki framar að gera sig merkilegan á kostnað Biblíunnar og kirkjunnar. Hann er þakklátari en svo fyrir að mega vita, að hið undursamlegasta er satt, að Guð er slíkur, sem Jesús Kristur birti hann, í orði og lífi og dauða, að Jesús Kristur er slíkur, sem kirkjan hefur vitnað um hann í lærdómum sínum og boðskap.“

Þetta ræðubrot – og hægt væri að veiða upp úr predikunum Sigurbjarnar líka og samhljóma texta – segir mikið um tvennuna manninn og Guð. Síðar í sömu predikun segir og dregið er saman:

„Jesús ætlaði öllum að sjá sjálfa sig sömu augum og hann sá þá. Hann sagðist vera kominn til þess að leita hins týnda og frelsa það. Hverra leitaði hann ekki? Hann leitaði allra, vildi frelsa alla. Allir voru týndir í augum hans, frávilltir. Vér sjáum mannkynið í mynd hinna tveggja bræðra. Guð er Faðirinn, vér börnin hans.“ „Sagan um glataða soninn birtir ekki sannleik sinn til fulls nema í skugga krossins. Þar sérðu gleggst, að sagan er einnig um þig. Og þú lofar Guð fyrir fullkomna soninn, sem gjörðist bróðir glataðra og fórnaði sér til þess að hjálpa þér heim.“

Gefast upp – ávinna allt
Ræður Sigurbjarnar eru öflugir kastarar sem beint er að hvers konar hrófatildrum sem við komum okkur upp í blekkingaræði. Sem sálfræði eru predikanirnar vel til þess fallnar til að láta renna af mönnum, rífa af okkur spjarir, opinbera sjálfumgleði okkar, hroka og hversu kengbogin við erum í sjálf okkur eins og Lúther orðaði það. Við erum engu minni fíklar en hinir sjúkustu í bullandi afneitun ef við viðurkennum ekki uppruna okkar í Guði, ef við viðurkennum ekki vanmátt okkar gagnvart hinum mestu og stærstu spurningum um sjálf okkur og heiminn, ef við þiggjum ekki lausnina og göngum leiðina. Þessu lýsir Sigurbjörn með umhyggju, nærfærni en ákveðni, vegna þess að viðmiðið er skýrt, ljóst og altækt. Guð biður menn að hætta að flýja staðreyndir, hætta að elta mýrarljós, hætta að rugla, hætta að reyna í eigin mætti og biður menn að stoppa, viðurkenna og þá jafnframt ávinna allt, líf, hamingju, tilgang, sanna mennsku – trúa á Guð. Þar með er mannlýsing Sigurbjarnar ekki sálfræði, rétt fíkilsfræði, túlkunarfræði, meðferðaraðferð eða heimspekikenning heldur kristindómur, djúpsæ trúarboðun, persónuleg játning um hvað reyndist honum, já milljónum fyrr og síðar, lausn alls vanda, tjáning þess að Guð er, Guð elskar, Guð leitar manna og hættir ekki, gefst ekki upp og svíkur aldrei. Saga Jesú er staðfesting þessa á allan hátt, í orði, verki, í öllum litum og tilbrigðum. Sigurbjörn dró sjálfur saman boðskap sinn í páskapredikun:

„Í upprisu Krists gerist það, að lífið í eiginlegustu, í fyllstu merkingu orðsins, Guðs eigið líf, ryður sér nýjan farveg inn í sköpunina, vinnur og auglýsir úrslitasigur sinn á þeim lífsspjöllum, þeirri eitrun lífsins, sem heitir synd, og markar örugglega stefnuna að því markmiði að útrýma öllum dauða úr tilverunni. Jesús segir ekki aðeins: Ég er upprisinn, heldur: Ég er upprisan. Hann segir ekki aðeins: Ég lifi. Hann segir: Ég er lífið. Hann leiðir ekki aðeins í ljós framhaldslíf handan líkamsdauðans, hann er sjálfur hið eina sanna líf og allt er komið undir því, bæði þessa heims og annars, að eiga hlutdeild í lífi hans. Það eitt er annað en skuggi, það eitt er himnesk, guðleg eilífð.“ (147)

Hin falska trú á manninn
Þetta er undiraldan, hafdjúpið í kennimennsku Sigurbjarnar. Hann óx og þroskaðist á tímum bjartsýni. Hann fór ungur utan og skildi skipbrot evrópskrar menningar í fyrri heimstyrjöldinni sem skolaði í land raunsæi heimspekinga, rithöfunda, sálfræðinga og guðfræðinga. Á Íslandi voru margir seinir til – kannski vegna sjálfstæðisbaráttu, bættra kjara og uppbyggingar og trúðu bláeygt á mátt og möguleika mannsins. Þetta kallaði Sigurbjörn „trúna á manninn“ og sveið mörgum prestum og velunnurum menningarinnar þessi nefning og boðskapur Sigurbjarnar. Þau gerðu sér ekki grein fyrir hvað valurinn við Verdun var óskaplegur og áfdráttarlaus dómur yfir menningu og einfeldni og hversu önnur heimsstyrjöldin var jafnvel óhjákvæmilegt framhald þess hildarleiks. Skarpskyggni Sigurbjarnar og rótfesta djúpt í heimi íslenskra trúarbókmennta gerði honum fært að endurflytja hinn klassíska kristna boðskap með mætti. Ástæða er einnig til að benda á hinar röklegu forsendur og menningargreiningu hans sem liggja einnig til grundvallar.

Jesúmyndin

Í prédikun Sigurbjarnar er ljóst að hann var náinn Jesú Kristi. Jesús var ekki aðeins björgunaraðili heldur leiðtogi, fyrirmynd og besti vinur hans. Tjáning Sigurbjarnar um Jesú Krist er djúp og fer langt að baki því sem hann myndi tjá um mennska veru. Jesúvitund og Jesúinnlifun Sigurbjarnar varðar guðlega nánd. Jesúmyndin tjáir guðsmynd hans. Jesús var honum hinn mildi, góði, agaði, einbeitti og fullkomni. Við vitum að þó Sigurbjörn væri gagnrýninn og skarpur greinandi gerði hann ekki uppreisn gegn klassískri guðfræðitúlkun. Hann hefði svarað einfaldri spurningu um guðfræði sína að hún rímaði við hefðbundna þrenningarkenningu kristninnar. En við sjáum svo í prédikunum og líka sálmum hina persónulegu tjáningu á sambandinu við Guð sem veitir okkur tilfinningu fyrir skynjun og túlkun prédikarans og skáldsins. Jesúmyndin er hin nána vinarmynd. Sigurbjörn vildi líkjast leiðtoga sínum, vera ásjóna hans, tjá veru hans og siðferði, afstöðu og mannvinsemd. Í mínum tengslum við Sigurbjörn lánaðist mér að sjá í honum Jesúmynd hans og þar með líka guðsmynd hans sem var í góðu samræmi við kirkjuræðurnar. Svo eru sálmar hans líka afar góð dæmi um afstöðu og tjáningu hans á þeirri mynd Guðs sem var uppteiknuð í hans sál.

Sigurbjarnarsálmar

Í hinni nýju sálmabók þjóðkirkjunnar eru hvorki meira né minna en 96 sálmar eftir Sigurbjörn af 811 sálmum – þe. tæplega 12% sálma bókarinnar. Sigurbjörn er orðinn sálmarisi Íslendinga. Sálmar Helga Hálfdánarsonar og Hallgríms Péturssonar eru mun færri í þessari Sigurbjarnarsálmabók. Skoðið þessa undursamlegu, persónulegu og litríku sálma hans. Sálmabókarhlutinn á kirkjan.is er góður til að fletta upp og lesa. Sálmarnir tjá hlýja guðsmynd elskunnar, Guðs sem gætir allra og blessar, en gengur ekki að neinum með offorsi heldur af umhyggjusamlegri virðingu. Í þeirri guðsmynd getum við líka séð Sigurbjörn sjálfan eða notað hann sem ásjónu. Hann notar náttúrutjáningar smekklega og með áhrifaríku móti. Ljós og hiti eru honum eðlilegar guðstjáningar og árstíðir notar hann gjarnan sem líkingar um sálarlíf og umbreytingar í lífi manna. Vetur er tákn hins þungbæra en svo umbreytist allt í lífskrafti vors og undri sumars. Vorstemming kemur t.d. fram í útfararsálminum Þótt líkaminn falli að foldu. Sigurbjörn var sálmaskáld ljóssins, dagrenningar, aftureldingar. Hann var prédikari upprisu og lífs þar sem hann talar og yrkir um að lífið batni, spíri, verði, fagni. Þegar ég fór að lesa prédikanir Sigurbjarnar að nýju og sálma hans nú í þessari yfirferð varð mér ljóst að öll þrætubókarlist er horfin í sálmum hans. Þeir eru ástartjáningar til Guðs annars vegar og hins vegar til heimsins sem guðselskan nærir og blessar. Sigurbjörn tjáir að allt væri honum tómt og dimmt ef Guð væri ekki. Í sálmunum er tjáð djúp trúarinnar og að ljós Guðs lýsir og er inntakið í möguleikum lífs, vaxtar og hamingju. Nokkrar sálmastiklur tjá þetta:

Ó, sól míns lífs, ég lofa þig

sem lífgar, frelsar, blessar mig

með guðdómsgeislum þínum.

Guðs míns kærleiks kraftur,

kom þú og ver mín sól.

 

Kom, himnesk sumarsól,

kom, sunna heilags anda,

…

sem endurfæðir allt

við efsta sólarlag.

…

Leiftra þú, sól, þér heilsar hvítasunna,

heilaga lindin alls sem birtu færir,

hann sem hvern geisla alheims á og nærir,

eilífur faðir ljóssins, skín á þig,

andar nú sinni elsku yfir þig.

Þorkell Sigurbjörnsson gerði dásamlegt lag við þennan stórkostlega hvítasunnusálm. Aðrir sálmar tjá birtunæmni Sigurbjarnar.

Þú, mikli Guð, ert með oss á jörðu,

miskunn þín nær en geisli á kinn.

Eins og vér finnum andvara morguns,

eins skynjar hjartað kærleik þinn.

 

Djúp er þín lind sem lífgar og nærir,

lófinn þinn stór, vort eilífa hlé.

Gjör þú oss, Kristur, Guðs sonur góði,

greinar á þínu lífsins tré.

Hið djúpa borið fram
Ég sat á rakarastofunni um daginn og vinur minn vissi að ég væri að fara að tala um Sigurbjörn. „Veistu“ sagði hann. „Ég les oft ræðu eftir Sigurbjörn á kvöldin til að fá næringu fyrir svefinn.“ Sigurbjarnarræður eru því ekki dottnar út heldur hafa í sér klassíska dýpt sem þolir áraun tímans. „Sigurbjarnarpredikanirnar munu fylgja mér allt lífið,“ sagði annar vinur minn. „Af hverju?“ spurði ég. „Vegna þess, að þær snerta tilfinningarnar“ svaraði hann og bætti við: „Ég hlustaði einu sinni á Sigurbjörn hugleiða það sem mér fannst heldur óyndislegt, rigningu. Þegar hann var búinn að ræða um rigninguna og benda á fjölmörg atriði sem ég hafði aldrei hugsað um hef ég ávallt síðan litið rigninguna velþóknunaraugum. Rigning er ekki rigning lengur, heldur margræður og trúarlegur veruleiki sem tjáir mér talsvert um Guð.“

Talað um Guð. Hallgrímskirkja 21. febrúar 2023.

Meðfylgjandi mynd SÁÞ af Sigurbirni Einarssyni. Sá litli er Jón Kristján og sat við hlið Sigurbjarnar og rannsakaði sessunaut sinn og kunni því vel þegar hönd hans var lögð mildilega á höfuð sveinsins.

TIL BAKA

 
Prédikanir

Ég trúi ekki heldur á þann Guð

Hvar var Guð í jarðskjálftunum í Tyrklandi og Sýrlandi? Hvar er Guð í þessu andstyggilega árásarstríði Rússa í Úkraínu? Hvar er Guð þegar þér líður illa og verður fyrir olbeldi? Er Guð ábyrgur fyrir þessum ósköpum? Er Guð ekki almáttugur? Er Guð jafnvel vondur?

Að tjá Guði sterkar tilfinningar og æpa reiðilega til Guðs hafa menn allra alda iðkað. Leikarinn Stephen Fry var einu sinni spurður í sjónvarpsviðtali hvað hann myndi segja ef hann dæi og hitti Guð? Fry sagði að hann myndi spyrja hvernig Guð dirfðist að skapa heim sem í væri svo mikil þjáning sem menn bæru enga ábyrgð á. Í framhaldinu velti Fry upp af hverju hann ætti að virða illan, heimskan guð sem skapaði veröld sem væri svo full af óréttlæti og þjáningu? Niðurstaða Fry var að Guð væri sturlaðaður og sjálfselskur. Það var hiti í þessum ummælum og sársauki, nánast Jobsbókarfuni. Stephen var allt í einu í nýju hlutverki, nýrri senu við Gullna hliðið og hellti úr reiðiskálum sínum yfir Guð. Hugrakkur maður sem mótmælir illum einræðisherra. Hvernig lyki slíkri senu og svar Guðs væri áhugavert. En er það Guð sem Fry á orðastað við? Er Guð svona illur?

Hverjum að kenna?

Þegar við verðum fyrir böli, sjúkdómum og hryllilegri reynslu möglum við. Hver ber sökina? Oft kennir fólk Guði um. Hvar er Guð þegar dauðinn slær? Er bölið Guði að kenna? Er Guð að leika sér að heiminum? Er það Guð sem ýtir á snjóflóðið sem steypist yfir byggð manna og fjöldi fólks ferst? Er það Guð sem sendir brotsjó yfir skip og allir farast? Er það Guð sem býr til krabbameinsfrumur í fólki svo það deyr? Ef það er Guð sem gerir þetta þá hefur Stephen Fry ekki aðeins rétt til að hrauna yfir Guð heldur líka rétt til að kalla Guð illan. Slíkur Guð er hvorki góður né tilbeiðsluverður.

Í tvo áratugi hef ég spurt yfir þúsund fermingarungmenni í Reykjavík spurningarinnar um hverjum bölið sé að kenna. Eru sjúkdómarnir og hryllilegir atburði sök Guðs? Stephen Fry telur að svo sé en fermingarbörn í Reykjavík mun síður. Það er kraftur í ákæru hans en ég held að hann misskilji guðsmynd kristininnar. Af hverju? Ein af meginástæðunum er misskilningur á valdi. Margir telja að guðsmynd kristninnar sé gegnsýrð valdi. Vissulega hafa valdasæknir menn allra alda séð í Guði máttarvald og túlkað það vald sem einræðisvald sem allir ættu að hlýða skilyrðislaust. Og vísa til postulegu trúarjátningarinnar þar sem játuð er trú á almáttugan Guð. En hvað þýðir almætti? Fólk sem reynir að skilgreina tilveruna fremur ómúsíkalskt misskilur svona orð og heldur að almætti merki einfaldlega að nota vald til að ráða öllu, alltaf, alls staðar og í öllum málum. En almætti Guðs er annarar merkingar. Almætti Guðs er ekki skilgreining á hver Guð er heldur á afstöðu trúmannsins til Guðs. Trúarjátning er ekki lagatexti, vísindaformúla heldur tjáning á djúpu og persónulegu sambandi. Trúarjátning er ástarjátning. Í bænum trúmanna og söng safnaðar Guðs í helgihaldi er trú játuð með tjáningu, rétt eins og ástfangið fólk hvíslar ástarorð í eyru ástvinar. Ef þú hefur einhvern tíma elskað og notið ástar veistu hve dásamlegt er þegar ástvinir baða hvern annan með gífuryrðum elskunnar. Almætti er ekki um mátt heldur ást.

Fólk er gjarnan upptekið af valdi – hinu ytra toppavaldi. Það er annað vald en vald elskunnar. Fólk sækist í að stjórna, verða hluti af yfirvaldi, fjármálavaldi og stjórnvaldi. Í guðspjalli dagsins kemur fram að lærisveinar Jesú voru uppteknir af því hver þeirra hefði náð lengst, hver þeirra væri á toppnum. Þeir töluðu um þetta sín í millum og voru í samkeppni um vald. Þá notaði Jesús tækifæri til að kenna þeim eðli hins guðlega valds. Vald í heimi Jesú er ekki að vera á toppnum og láta þjóna sér. Jesús tilkynnti sínu liði að eðli valds væri að þjóna öðrum. Hann léti ekki þjóna sér heldur gengi í þjónustustörfin. Það ættu þeir líka að gera. Þar með umbreytti Jesús öllu, endurskilgreindi allt, sneri öllu á hvolf og breytti heiminum. Trú er ekki það að ná völdum heldur að lifa í tengslum við ástvinin Guð. Vald Guðs er ekki í þágu stjórnar heldur persónulegra tengsla og næringar lífs. Almáttugur Guð er Guð elskunnar. Ef við játumst svo róttækri hugsun förum við að skilja erindi, orð og gerðir Jesú Krists og guðsafstöðu hans. Sagan af Jesú er ekki fólgin í valdi heldur barni. Guð í Jesú Kristi er ekki sigursæll stríðsguð heldur hæddur, hjálparlaus Guð, deyjandi á krossi. Það er ekki mikið “almætti” þar – eða hvað?

Hvaða valdi viltu fylgja, æðstu strumpum veraldar eða valdi þjónustunnar. Viltu vera mestur, æðstur, bestur og stærstur eða viltu beygja huga og hné frammi fyrir hinu mjúka og sveigjanlega áhrifavaldi elskunnar? Ef svo – ja, þá ertu farinn að taka þátt í að umbylta valdastigunum veraldar.  Ég held að í ljósi slíks skilnings getum við nálgast reiðilestur Stephen Fry með jákvæðum hætti. Hann er á móti ofurvaldi Guðs. Hann mótmælir hinum alráðandi valdsguði. Og er það svo hræðilegt? Nei, það er skiljanlegt og eðlilegt. Og kannski kemur á óvart að Fry, þú og allir mótmælendur ofurvalds og böls eiga sér líka marga fulltrúa í Biblíunni. Job sem sagt er frá í Jobsbók og aðrir höfundar sálma biblíunnar hafa möglað og mótmælt allsráðandi Guði og molað þar með úr slíkri guðsmynd. Stephen Fry trúir ekki á valdagírugan Guð og getur ekki trúað á hann. Ég trúi ekki á slíkan Guð heldur. Jesús var ekki í neinu sambandi við slíkan Guð. Hann er ekki til, var ekki til og verður aldrei til nema í hugum þeirra sem sækja í vald og hafa eigingjarna þörf fyrir slíkan valdsguð.

Myndin af Guði

Guðsmyndir manna eru gjarnan tjáning á þrá og því klisjur. Guð er gjarnan samsafn drauma og óttaefna mennskunnar. Guð er frumljóð manna. En þegar við skiljum manngerðar klisjur getum við betur skilið að Guð er ekki með stýripinna eða putta á efnaferlum, snjóflóðum eða krabbameinum veraldar. Guð er ekki harðstjóri einhverra hungurleika mannanna. Valdsæknir henda upp á himininn eigin ímynd í bólginni yfirstærð til að geta síðan réttlætt eigið vald, eigin grimmd eða eigin hrylling. Slíkur Guð er ekki Guð kristninnar. Og gagnrýnendur slíkra grunnra klisjuhugmynda hafa rétt fyrir sér. Þannig Guð væri hræðilegur.

Guð kristninnar ýtir ekki af stað snjóflóðum eða lætur börn deyja og fólk missa ástvini. Ég vil ekki trúa á hann. Ég trúi ekki að slíkur Guð sé til. Slíkur Guð væri fáránlegur. Sá Guð sem ég þekki er bæði mennskur og guðlegur og hefur reynslu af lífi og þjáningu heimsins. Guð sem Jesús Kristur tengir okkur við er ekki hátt upp hafið vald sem bara skiptir sér af í stuði eða reiðikasti. Guð er lífgjafinn sjálfur og er jafn nálægur í gleði og í böli. Í hryllilegum aðstæðum hvíslar Guð í eyra þér: „Ég er með þér, nærri þér.“ Fólk sem missir börn sín en heldur áfram að trúa á Guð lifir fremur í ástartengslum við Guð en valdauðmýkt. Einkenni heilbrigðs guðssambands er frelsi. Í slíku trúarsambandi er Guð ekki lengur sá sem skipar eða veldur heldur hefur áhrif og er nærri. Í stað þess að stýra fólki eins og leikbrúðum er Guð nærri í öllu lífsferli manna og í náttúrunni líka. Guð sullar ekki sjálfur efnum, heldur skapar kjöraðstæður og laðar til farsældar.

Guð vill ekki vera ofurstjóri heimsins heldur elskhugi veraldar. Guð beitir þig ekki ofstjórn og þaðan af síður ofbeldi, heldur er þér andlegt fang til hjálpar. Guð kristninnar er Guð frelsis og nándar. Jesús segir: „En ég hef beðið fyrir þér að trú þín þrjóti ekki.“

Amen.

Meðfylgjandi mynd sáþ – góðviðrisdagur við Skerjafjörð

A few words on the sense of the sermon. Where is God in wars, avalanches, earthquakes, disasters and tragedies. Is God responsible? Is that the meaning of almighty? Those accusing God for being cruel are right if almighty means causing everything. But the so-called attributes of God are not philosophical definitions of God but rather statements of love and utterings of veneration. God‘s way of dealing with the world is not to exercise power but rather to love. I don‘t believe in a cruel despot. That type of a tricky god is not worthy of trust or faith. The God Jesus Christ revealed is a caring and loving being not causing evil but supportning humans and life fighting evil. God is not the tyrant of the world but rather the lover of the world.

  1. sunnudagur í föstu.

Lexía: 1Mós 4.3-7

Einhverju sinni færði Kain Drottni fórn af ávexti jarðarinnar. Abel færði einnig fórn af frumburðum hjarðar sinnar og feiti þeirra. Drottinn gaf gaum að Abel og fórn hans en leit ekki við Kain og fórn hans. Þá reiddist Kain mjög og varð þungur á brún. Drottinn sagði við Kain: „Hví reiðist þú og ert þungur á brún? Er ekki svo að þú getur verið upplitsdjarfur ef þú gerir rétt, en gerir þú rangt þá liggur syndin við dyrnar? Hún girnist þig en þú getur sigrast á henni.“

Pistill: Jak 1.12-16

Sæll er sá maður sem stenst freistingu og reynist hæfur. Guð mun veita honum kórónu lífsins sem hann hefur heitið þeim er elska hann. Enginn má segja er hann verður fyrir freistingu: „Guð freistar mín.“ Hið illa getur eigi freistað Guðs og sjálfur freistar hann einskis manns. Það er eigin girnd sem freistar sérhvers manns og dregur hann og tælir. Þegar girndin síðan er orðin þunguð elur hún synd og þegar syndin er orðin fullþroskuð leiðir hún til dauða.
Villist ekki, elskuð systkin.

Guðspjall: Lúk 22.24-34

Og þeir fóru að metast um hver þeirra væri talinn mestur. En Jesús sagði við þá: „Konungar þjóða drottna yfir þeim og valdhafar þeirra kallast velgjörðamenn. En eigi sé yður svo farið heldur sé hinn mesti yðar á meðal sem væri hann yngstur og foringinn sem þjónn. Því hvort er sá meiri sem situr til borðs eða hinn sem þjónar? Er það ekki sá sem situr til borðs? Samt er ég meðal yðar eins og þjónninn.
En það eruð þér sem hafið staðið með mér í freistingum mínum. Og yður fæ ég ríki í hendur, eins og faðir minn hefur fengið mér, að þér megið eta og drekka við borð mitt í ríki mínu, sitja í hásætum og dæma tólf ættkvíslir Ísraels.
Símon, Símon, Satan krafðist að fá að sælda yður eins og hveiti svo að hismið kæmi í ljós. En ég hef beðið fyrir þér að trú þín þrjóti ekki. Og styrk þú trúsystkin þín þegar þú ert snúinn við.“ En Símon sagði við hann: „Drottinn, ég er reiðubúinn að fylgja þér bæði í fangelsi og dauða.“ Jesús mælti: „Ég segi þér, Pétur: Áður en hani galar í dag munt þú þrisvar hafa neitað því að þú þekkir mig.“

 

Útfararræður

Guðlaugur Stefánsson – minningarorð

Guðlaugur kom hjólandi að Ísaksskóla. Þar beið dótturdóttir hans í ofvæni eftir afa. Hann sveigði upp að skólanum, steig af hjólinu og tók á móti stúlkunni fagnandi. Henni fannst afi vera eins og frelsari sem bjargaði henni úr skólanum. Það eru fleiri slíkir en á hvítum hestum. Svo kom Guðlaugur mjúkum poka fyrir á bögglaberanum til að sæti dömunnar yrði sem þægilegast. Svo kom hún sér fyrir og þau fóru af stað. Þetta var þeirra ferð og gæðastund. Það var gaman þegar afi kom, að halda í hann og líða svo um heiminn, horfa á hús, bíla og mannlíf og vita að kaka biði heima hjá ömmu og afa. Svo sást fjölskyldutréð, hlynurinn í garðinum við Fjölnisveg og þá voru þau komin á leiðarenda. Engir hjálmar – en aldrei duttu þau eða lentu í áföllum. Þetta voru hamingjuferðir. Guðlaugur var traustsins verður, gætinn, glöggur og glaður. Svo þegar afastúlkan hugsar til baka þá voru þessar reisur þeirra góðar ævintýraferðir.

Þetta er ein af mörgum sögum sem ég hef heyrt um valmennið Guðlaug, um ferðirnar hans í þágu fólks og lífs, lífsreisur hans með Lilju, börnum hans, afkomendum og ástvinum. Guðlaugur þjónaði líka nemendum sínum og menntun og menningu þeirra sem hann bar ábyrgð á, hvort sem það var fyrir austan, hér syðra eða í þeim hópum og greinum sem hann tengdist.

Upphaf

Upphaf Guðlaugs var í Eyjum en svo fór hann austur barn að aldri. Hann var sumarmaður, fæddist í Vestmannaeyjum 12. júlí árið 1936, elstur í systkinahópnum. Foreldrar hans voru hjónin Stefán Pétur Pétursson og Halla B. Guðlaugsdóttir. Þau eignuðust þrjár systur eftir að skrákurinn fæddist. Elst systranna er Halla Valgerður sem kom í heiminn 1937, ári á eftir Guðlaugi. Þar á eftir fæddist systir árið 1942 en hún lést aðeins fjögurra mánaða gömul. Hvaða skuggar settust að í heimilislífinu og hvernig var unnið úr sorginni? Það vitum við ekki en mynd af henni í kistunni var til á heimilinu – en ekki um hana rætt. Svo kom gleðigjafin Stefanía árið 1947.

Guðlaugur sótti skóla í Neskaupstað. Lífið í bænum var fjörmikið. Sundlaugin var tekin í notkun 1943 og varð miðstöð yngri sem eldri bæjarbúa, gleðigjafi og sundiðkendum heilsubót. Guðlaugur varð snemma afburða sundmaður. Þeir félagarnir í Skyttunum þremur kepptu í sundi. Alla tíða þótti Guðlaugi gaman að synda og hann sótti í vatnið. Síðustu árin sóttu þau Lilja í sundlaugina í Laugardal. Guðlaugur varð snemma fjölhæfur íþróttamaður og keppti á unglingsárum í frjálsum íþróttum og einkum hlaupum. Alla tíð sinnti hann heilsurækt sinni dyggilega. Hann var líka valinn til forystu í félagsmálum og var um tíma formaður íþróttafélagsins Þróttar í Neskaupstað. Eftir hann liggja m.a. ritsmíðar á þess vegum og um íþróttir.

Stefán, faðir Guðlaugs, var vélstjóri og sjómaður. Vegna sjósóknar var hann löngum fjarri heimili. Halla, móðir hans, var dugmikil líka og eina vertíðina var hún í Sandgerði og sonur hennar var þar með henni. Guðlaugur lærði því snemma að bjarga sér, sjá um sig og sína. Hann varð sjálfbjarga og sjálfstæður.

Framhaldsskóli og nám

Guðlaugur tók stefnuna á hinn nýja Menntaskóla á Laugarvatni. Þá tóku við mótunar- og menntaár. Hann las ekki aðeins bækur, lærði fyrir tíma og glósaði danska og þýska texta heldur straujaði skyrturnar sínar og festi lausar tölur. Hann hafði gaman af námi og lífi, var góður námsmaður, kom sér vel, lagði gott til allra og var góð fyrirmynd samnemenda sinna. Stúdentshúfan fór á kollinn hans vorið 1956. Hann var hæfileikaríkur, gat margt, íhugaði möguleika og stefnu og í honum bjó líka útþrá. Þýskan togaði og hann fór til náms í þýsk-dönsku borginni Kiel. Svo athugull og skipulagður sem Guðlaugur var sá hann hve illa borgin hafði verið leikin af skelfingum seinni heimsstyrjaldar. Veran í Kiel varð til að Guðlaugur markaði sér fræðasvið. Hann valdi þýsku og dönsku, lauk kennaraprófi frá stúdentadeild Kennaraskólans árið 1960 og síðan BA-prófi þremur árum síðar eða 1963. Svo varð kennslan meginstarfi Guðlaugs þaðan í frá. Skólastjórinn í Vogaskóla hafði samband við hann og bað hann að koma til starfa sem hann gerði og kenndi þar í áratug eða til 1972. Svo var Menntaskólinn við Tjörnina stofnaður sem hleypti miklu lífi í miðborgina. Þangað fóru dugmikilir kennarar til starfa og Guðlaugur var einn þeirra. Hann kenndi þýsku í MT og fór síðan með kollegum sínum inn í Sund þegar MT varð að MS, Menntaskólanum við Sund. Guðlaugur kenndi einnig þýsku í MS til starfsloka árið 2006. Öllum kom Guðlaugur til nokkurs þroska. Hann var öflugur og hæfur skólamaður, góður félagsmálamaður og var því eftirsóttur til ýmissa starfa. Guðlaugur var flokksstjóri Vinnnuskólans í Reykjavík í mörg sumur og kenndi að auki um tíma í Námsflokkum Reykjavíkur.

Lilja og heimilið

Svo var það ástin og fjölskyldan. Guðlaugur og Lilja Jóhanna Gunnarsdóttir elskuðu hvort annað. Ást þeirra lifði öll árin þeirra. Þau gengu í hjónaband í Háskólakapellunni laugardaginn 16. júní 1962. Það er við hæfi að minna á að þann dag sem þau sögðu já við hvort annað var efst á vinsældalistanum í Bandaríkjunum hið dásamlega lag um ástina – I can‘t stop loving you í flutningi Ray Charles. Jáin þeirra voru staðföst og til framtíðar og þau hættu aldrei að elska. 

Guðlaugur og Lilja sáust fyrst í Lídó á fullveldisdeginum 1. desember 1961 og Lilju varð starsýnt á hinn vörpulega unga mann. Svo hittust þau á Garðsballi og fóru að dansa. Þau tóku falleg spor á gólfinu, fundu taktinn og dönsuðu sig til ástar sem lifði í sex áratugi. Þau hættu aldrei – stoppuðu aldrei – að elska hvort annað. Þau hófu búskapinn í fjölskylduhúsinu á Fjölnisvegi 15 og bjuggu þar alla tíð og nutu samvistanna við tengslafólkið í húsinu. Svo byggðu þau við húsið og bættu aðstöðu fyrir íbúana.

Stefán fæddist í nóvember 1962 og Jórunn Sjöfn kom í heiminn í febrúar árið 1967 og Halla Sif tólf árum síðar – í ágúst 1979. Þau fengu því öll rými, elsku og næði til þroska. Dóttir Jórunnar er Lilja Rut og hún á soninn Benedikt Búa með Eiríki Inga Lárussyni. Synir Höllu eru Daníel Snær; Anton Örn og Tómas Ari og þeir eru synir Jesús Rodríguez.

Húsið í skjóli fjölskylduhlynsins var hús ástar og vaxtarreitur kærleikans. Guðlaugur bar virðingu fyrir Lilju sinni, treysti dómgreind hennar, tók tillit til þarfa hennar og afstöðu og mat ráð hennar. Þau voru samrýmd og samstiga í lífinu. Sambúð þeirra var gæfusöm og hamingjurík.

Minningarnar

Hvernig manstu Guðlaug? Hvað var það sem hann sagði við þig sem sat í minni þér? Hver er skemmtilegasta minning þín um hann? Hvað kenndi hann þér? Manstu hve vel hann skrifaði og hve skrautskriftin hans var glæsileg? Nemendur og kollegar hans hafa sagt frá hve öflugur skólamaður og stöndugur kennari Guðlaugur var. Mannvirðing var honum í blóð borin. Hann var hlýr, orðvar, dagfarsprúður og kurteis í samskiptum við nemendur sína og samverkafólk, hvatti til dáða án nokkurs hávaða og kom hugmyndum sínum og skoðunum á framfæri með hlýju og lagni. Með því lagi þokaði hann málum fram.

Guðlaugur var vinnusamur. Honum var það gefið þegar í uppvexti frá foreldrum og samfélagi. Hann lærði af föður sínum smíðar og viðgerðir. Hann var laginn til verka og var sjálfbjarga um fleira en tölur og við straubretti. Heima dittaði hann að og smíðaði – jafnvel innréttingar. Nemendur gátu verið vissir um að Guðlaugur byggi til glósuhefti til að létta þeim vinnu í glímunni við þýskuna. Í sólbaði féll honum jafnvel ekki verk úr hendi heldur notaði yndisstundirnar til gefandi verka. Garðurinn naut hans ríkulega og ber alúð íbúanna vitni og atorku Guðlaugs sem þótti gott beita sér í útiverkunum við slátt, verk og snjómokstur.

Guðlaugur hafði auga fyrir umhverfi sínu. Hann fékk áhuga á ljósmyndun og tók mikið af myndum sem skrásettu og varðveita sögu hans og fjölskyldu. Svo hafði hann áhuga á tónlist og ekki síst jazz og hlustaði á Benny Goodman, Ellu Fitzgerald eða Lois Armstrong. Fegurðarskynið náði líka til handanna því hann var einnig drátthagur og ljómandi teiknari. 

Guðlaugur var alla tíð áhugasamur um útivist og íþróttir. Hann sótti íþróttaviðburði hvort sem það var nú leikur Eusebio og Benfica við Val eða skákmót Spasskys og Fishers. Hann var alla tíð léttur á fæti og gekk gjarnan á fjöll með vinum sínum um helgar. Þeir félagar voru vel heima á Vífilfelli, Helgafelli og í Jósepsdal. Þau Lilja gengu líka gjarnan saman í Öskjuhlíðina, á Mosfell eða eitthvað annað sér til heilsubótar og gleði. Guðlaugur hafði lært í bernsku að heilbrigð sál býr í hraustum líkama. Hann hafði alla tíð þörf fyrir loft í lungu og góðan félagsskap. Svo hvatti hann börn sín til heilsuræktar og fór með fjölskylduna á skíði og í sund.

Guðlaugur var reglumaður í öllu. Lágt vetrarsólskinið opinberaði ekki ryk á heimili þeirra Lilju. Hann sótti gjarnan ryksuguna ef þörf var á og sá til að allt væri í röð og reglu. Guðlaugur var opin og aðlagaðist þörfum hvers tíma. Hann tók tillit til annarra í fjölskylduhúsinu. Og þegar aðstæður breyttust var hann fús að sinna nýjum hlutverkum. Hann var ekki gamaldags húsbóndi sem var fastur í farinu heldur brást við með skapandi hætti. Þegar börnin komu í heiminn eldaði hann og axlaði líka ábyrgð á heimilisrekstrinum. Þegar Lilja þurfti að nota bílinn tók hann bara hjólið og fór í sína vinnu. Reglumaðurinn var opinn, sveigjanlegur, tillitsamur og aðlagaðist. Í vinnu vann hann með fólki og þoldi vel breytingar og þróun skólanna sem hann þjónaði. Guðlaugur var í mörgu á undan sinni samtíð. Pólitísk stefnumál var hann til í ræða og breyta um skoðun ef hann heyrði góð rök. Kynhlutverk og venjur voru eitthvað sem Guðlaugur einfaldlega vann með í þágu konu sinnar, fólksins síns og annarra. Við erum ekki eyland heldur í tengslum. Hlutverk okkar mega vera fljótandi og breytast til að tryggja gott líf, vöxt og gjöfula menningu. Guðlaugur er fyrirmynd okkur hinum.

Inn í eilífðina

En nú er Guðlaugur farinn inn í heiðríkjuna. Líf hans var góð guðsþjónusta. Hann skildi eftir þekkingu, visku og elsku í sál og lífi fólksins síns. Það verða ekki fleiri helgarkaffi eða samverur með honum en minningarnar um hann lifa. Handaverkin hans sjást í og við Fjölnisveg 15. Guðlaugur skrifar ekki framar á fjölda útskriftarskírteina MS en falleg rithönd hans sést í Biblíum barna hans. Hann mokar ekki framar skafla af stéttinni og engin handryksuga fer framar á loft til að hreinsa upp confetti-snifsin á gamlárskvöldi! Hann fer ekki framar í sund eða smellir mjúkum poka á bögglabera. Við vitum ekki hvort það verða einhver DBS-reiðhjól á eilífðarbrautunum en engin far- eða ferðabönn verða. Guðlaugur horfir ekki framar hlýlega á Lilju sína, börnin eða fjölskyldu. Nú er hann farinn inn í ljósríki himinsins. Öll stríð eru að baki og hann fær að hvíla í skugga einhvers himnesks fjölskylduhlyns – og blessa Lilju, börnin sín, ástvini og félaga.

Þökk fyrir líf Guðlaugs. Guð blessi hann og geymi – og líkni ykkur ástvinum.

Lagt út af kærleiksóði Páls í 1. Korintubréfi 13 og leiðarlýsingu Jesú í Jóhannesarguðspjalli 14. Kistulagt í kapellunni Fossvogi 21. febrúar. Útför Hallgrímskirkju 24. febrúar kl. 15. Bálför. Jarðsett í Fossvogi 9. mars. Erfi í Þingholti á Hótel Holt. Útfararstofa kirkjugarðanna. Óskar Einarsson, tónlistarstjóri. 

Mataruppskriftir

Pönnusteikt rauðspretta / eða lúða

Ég elda þessar vikur rauðsprettu, lúðu eða kola á föstudögum. Sem sé pizzan á útleið og fiskur á innleið. Ljómandi skipti og allir kátir. 

Fyrir 4

800 g rauðspretta (roðflett) eða lúða eða koli
2 egg
2 dl hveiti
Salt, pipar og ofurlítið estragon eftir smekk
140 gr smjör

1 dl hvítvín
2 msk safi úr sítrónu
4 hvítlaukslauf kramin
3 dl rjómi
2 msk kapers
30 ólífur eða eftir smekk
Fersk steinselja

Kartöflur
1/2 kg kartöflur
2 msk ólífuolía

2 hvítlaukslauf kramin
Salt, pipar og ½ tsk kúmen

1 dl Parmesanostur

Aspargus

2 hvítlaukslauf kramin. 1 búnt aspargus. Snyrt og síðan gufusoðin í nokkrar mínútur. Síðan steikt í smjöri og hvítlauk á pönnu. Saltað og piprað.

Salat

Grænt með og má gjarnan gefa grænu salatinu uppfrískum með einhverju litríku með t.d. með granateplum og bláberjum

Aðferð

Skerið kartöflur fremur smátt. Blandið saman ólífuolíu, hvítlauk og kryddi og hellið yfir kartöflurnar. Veltið til að kryddölgurinn þeki þokkalega. Setjið í eldfast fat og bakið í ofni við 200°C í 20 mínútur eða þar til kartöflurnar eru fullbakaðar. Á meðan þær eru í ofninum er fiskurinn matreiddur.

Skerið fiskinn í bita og kryddið og veltið úr hveiti. Pískið egg í skál og veltið bitunum upp úr eggi og að lokum aftur upp úr hveiti.

Bræðið smjör á pönnu og steikið fiskinn í smjörinu í 3-4 mínútur á hvorri hlið eða þar til gyllt húð er mynduð á fiskinum.

Bætið ólífum, kapers, hvítvíni, safa úr sítrónu og hvítlauknum út í. Leyfið að malla í 1 mínútu. Bæta síðanrjóma út í. Leyfið að malla í nokkrar mínútur.

Parmesan ostur yfir kartöflurnar og steinselja yfir fiskinn.

Aspargusinn eldaður um leið og fiskurinn er steiktur.

Sanserre með. Pinot Grigio eða Sauvignon Blanc ganga líka ágætlega.

Þökkum Drottni því hann er góður og miskunn hans varir að eilífu.