Greinasafn fyrir flokkinn: Greinar og pistlar

113 pistlar SÁÞ eru inn á tru.is og aðgengilegt á slóðinni trú.is.

Greinar og pistlar

+ Helgi Sigurðsson +

Helgi var tákn um tímann. Hann stóð við búðarborðið, með allar veggklukkurnar að baki sér og varð sjálfur taktur eða tímapúls. Þau, sem fóru um Skólavörðustíginn, sáu hann og gott ef Helgi var ekki sem hin menska ásjóna tímans, laðandi, hlýlegur og viðmótsgóður. Og svo þegar úrin okkar töpuðu sínum slögum og duttu út úr tímanum fórum við til Helga með gripina. Og hann sagði stundum: „Komdu eftir klukkutíma.“ Helgi átti alltaf ráð, lagaði og hreinsaði gangverkið. Og margir klóruðu sér í höfðinu yfir lága verðinu hjá honum. Stundum var jafnvel erfitt að fá að borga og eins og úrsmiðnum væri beinlínis gerður greiði að komið væri með klukku og bilaðan pendúl til hans. Klukkurnar lifnuðu í höndum Helga og svo sagði hann sposkur skömmu áður en hann lokaði búðinni sinni: „Það getur enginn stöðvað tímann.“ Og nú er þessi vökumaður miðborgarinnar farinn, taktur Skólavörðustígsins er orðinn annar. Hvað gerði hann við mörg úr og hvað seldi hann margar klukkur? Hvað sá hann aumur á mörgum og efldi lífslöngun þeirra? Það veit enginn, en nú er hann að læra takt eilífðarinnar. Hann leiðir vonandi Eddu sína eða ræðir við son sinn, syndir á eilífðartíma í laugum himinsins og kannski skreppur hann á eitthvert skemmtiskak á gleðivíkum? Það stoppar enginn eilífðina. 

Upphaf, fjölskylda og nám

Helgi Hreiðar Sigurðsson fæddist í Reykjavík 5. febrúar árið 1934. Móðir hans var Júlía Ósk Guðnadóttir (30. júlí 1907 – 3. feb. 1996) og Sigurður Jónsson (24.12. 1901 – 19.2. 1975). Systkinin voru þrjú. Helgi var elstur. Sigurður Jónas fæddist 1939 og Jóhanna Guðný árið 1940. Nú eru þau öll látin og eilífðin hefur umfaðmað þeirra tíma.

Helgi bjó á barnsaldri og unglingsárum hér í nágrenni Skólavörðuholtsins, í Mjóuhlíð og á Leifsgötu. Austurbæjarskóli varð hans skóli. Sem unglingur fór hann í sveit á Seljaland undir Eyjafjöllum og synti í Seljavallalaug. Þegar hann hafði aldur til og fann meistara, sem vildi taka við honum, hófst merkileg vegferð Helga. Hann lærði hjá Jóhannesi Norfjörð HF og byrjaði úrsmíðanámið árið 1952 – í miðjum miðbænum, í Austurstræti 14, þar sem Kaffi París er núna. Helgi sagði síðar frá, að verkstæðið hafi verið á þriðju hæðinni, en búðin var á götuhæð. Hjá því stönduga fyrirtæki vann hann í fjögur ár, tvö voru námsár og síðan önnur tvö og þá var hann fullveðja úrsmiður. Eftir það stofnaði hann eigið verkstæði og var fyrst til húsa í Morgunblaðshúsinu í Aðalstræti. Þar var fjölskrúðugt mannlíf og húsið var vísir að fyrsta mollinu í Reykjavík. Síðan færði Helgi sig yfir á Vesturgötu 3 og árið 1967 upp á Skólavörðustíg, í Pfaffhúsið. Helgi varð margoft fyrir því að brotist var inn í verslun hans, en því tók hann sem hverju öðru hundsbiti og af æðruleysi. Hélt bara útsölu ef þýfið fannst. Helgi var áður en yfir lauk búinn að starfa á sjöunda áratug í sínu fagi og á Skólavörðustígnum í hálfa öld. Og nú kveðjum við hann í þessari kirkju sem blasti við Helga í hvert einasta sinn, sem hann kom til vinnu eða fór út fyrir dyr síns vinnustaðar. Þetta hlið himins var sjónarrönd Helga meirihluta lífs hans.

Lífið í miðborginni

„Við stoppum ekki tímann,“ sagði hann. Helgi varð eins og klettur í straumi tímans í miðbæjarlífinu. Og hann gætti að því, að tíminn yrði skemmtilegur, glaðlegur, vinsamlegur og til góðs. Helgi eignaðst vini í kaupmönnum og starfsfólkinu í Miðbænum. Hann mætti á Prikið í Bankastrætinu í byrjun dags og hitti Miðbæjarfélagana, fékk sér kaffi, rabbaði um pólitík eða stórmál samfélagsins, hló með vinum sínum og treysti böndin. Mannlífið var litríkt og Óli blaðasali kom við og kastaði kveðju á hópinn og kom út blöðum. Helgi var hlýr í samskiptum og kollegarnir, sem áttu í samkeppni um hylli og krónur kúnanna, voru vinir hans en ekki andstæðingar; Garðar Ólafsson, Magnús Baldvinsson, Carl A Bergmann og Kornelíus. Helgi lánaði þeim tæki og varahluti þegar þá vanhagaði um eitthvað og þeir lánuðu honum sömuleiðis. Já, Helgi var líka vinur Guðnýjar og Guðmundar á Mokka, Höskuldar á Barónsstígnum, Ófeigs og Hildar, Önnu Maríu og allra þeirra sem versluðu og sinntu þjónustustörfum í þessum hluta bæjarins. Þessir sömu vinir úr nágrenninu voru honum mikill stuðningur alla tíð og líka þegar vinnþrekið minnkaði í lokin. Þökk sé þeim öllum.

Fyrirmyndarborgari

Það var gaman að koma til Helga, hann var svo kumpánlegur og vinsamlegur og tók að sér listamenn og lífskúnstnera. Steingrímur Sigurðsson, Ketill Larsen og Stórval voru vinir Helga og sátu stundum lengi. En svo fóru hinir kaupmennirnir að fara, vinir hans líka, seldu fyrirtæki sín og létu frá sér starfsstöðvar sínar. En Helgi hélt áfram og varð eins og lifandi kennileiti og tákn um fyrri tíma en líka samhengi fortíðar og framtíðar. Svo var hann fyrirmyndarborgari – á svo mörgum sviðum. Þrautseigja Helga vakti athygli og hlýja hans var rómuð. Það var því eðlilegt að þegar Helgi varð áttræður og enn með eigin rekstur á Skólavörðustígnum, að vinir og fulltrúar Reykjavíkurborgar mættu fyrir framan verslun hans – honum að óvörum – til að færa honum blóm, heiðra hann og syngja fyrir hann.[i]Helgi átti stóran þátt í að gera Skólavörðustíginn að þeirri frábæru verslunargötu sem hún varð. Í lokin var hann orðinn óformlegur en óumdeildur heiðursborgari Reykjavíkur. En hann var ekkert á því að hætta. „Ég er ekki búinn að skrifa uppsagnarbréfið og er ekki viss að ég myndi taka við því. Það er enn gaman að fara í vinnuna á morgnanna“ sagði hann.

Sundgarpurinn

Helgi var ekki aðeins fulltrúi tímans heldur keppti við klukkuna líka. Helgi var einn mesti afreksmaður Íslands í sundi á tuttugustu öld. Hann lærði að synda í Sundhöllinni, sótti hana alla tíð og synti hraðar en aðrir. Helgi gekk í Sundfélagið Ægi nýfermdur unglingurinn og byrjaði að keppa 1950. Hann var nýorðinn 17 ára þegar hann setti fyrsta Íslandsmet sitt. Það var í 800 metra skriðsundi. Og metið setti hann 22. mars, sama dag og hann er jarðsettur, nú 68 árum síðar. Svo bætti hann sama ár Íslandsmetin í 1000 metrunum og 15000 metra skriðsundi. Næstu árin var Helgi skriðsundskóngur Íslands og setti met í millivegalengdum í skriðsundi. Alls setti Helgi tíu Íslandsmet, vann afreksmerki ÍSÍ og komst á verðlaunapall á Norðurlandamóti, enda einn af bestu sundmönnum Evrópu á þeim tíma. Helgi var ekki aðeins frægur fyrir tímana sína heldur líka fyrir hve fallega hann synti. Þessi fagursundmaður varð oftar sundkóngur Íslands en aðrir sundmenn. Helgi synti hraðast, fegurst og nú fer hann skriðið í eilífðarstraumi. Ég hef verið beðinn um að bera ykkur kveðju frá Sundfélaginu Ægi og frá Sundsambandi Íslands. 

Edda Sigrún og fjölskyldan

Og svo varð glæsikonan Edda, sem varð á vegi Helga. Henni leist alls ekki á hann þegar hún sá hann fyrst því hann var svo óhreinn. En svo þegar hann hafði farið í bað og hún sá glæsimennið, hreinan og strokin, þá komu stjörnurnar í augu hennar og hann heillaðist af henni. Þau horfðu á hvort annað alla tíð, urðu par síðan – alla æfi – hvað sem á dundi og á dagana dreif. Og jafnvel í svefni leiddust þau og þegar eitthvert barna eða barnabarna sváfu uppí hjá þeim leiddust þau yfir barnið á milli. Og þegar veikindin skildu þau að síðustu árin sat Helgi hjá Eddu sinni og hélt í hönd hennar. Hann elskaði hana alla tíð og hún elskaði hann „Dassa sinn.“[ii]

Þau Edda Sigrún og Helgi bjuggu við barnalán og eignuðust fimm börn. Fjögur þeirra eru á lífi. Sigurður er elstur. Síðan kom Grétar í heiminn skömmu síðar, en Grétar lést á jólum árið 2016. Nokkra ára hlé varð á barneignum eftir fyrstu strákana en svo kom seinna hollið: Helgi Hafsteinn, Edda Júlía og Sigrún Gréta. Sigurður er læknir, Grétar var úrsmiður og starfaði lengi með föður sínum, Helgi Hafsteinn er læknir í Hollandi, Edda Júlía er kennari og Sigrún Gréta er lögildur fasteignasali. Út af þeim Eddu og Helga er nú orðinn mikill ættbogi.

Helgi og Edda voru afkastamikið dugnaðarfólk. Það gegnir reyndar furðu hve mikill kraftur var í húsa- og bygginga-málum þeirra. Þau Helgi byggðu í Rauðagerði með Sigurði og Júlíu, foreldrum Helga, og stuttu síðar í Stóragerði og ein byggðu þau 1973 stórt fjölskylduheimili í Hlyngerði. Þau tóku líka til hendinni við húsbyggingar eða húsaviðgerðir á Stokkseyri, við Skerjafjörð, á Seltjarnarnesi og í Garðabæ.

Minningarnar

Hvaða minningar áttu um Helga? Leyfðu þeim að synda flugsund inn í vitund þína. Manstu glettnina, kímnina, jákvæðnina og skyndibrosin, sem breiddust yfir andlit hans. Manstu kviku hreyfingarnar hans, hvernig hann smellti úrsmiðsauganu fyrir hægra augað, beygði sig yfir fíngert úrverkið og hve fimlega fingur hans sneru eða beittu smátólum úrameistarans? Manstu örsmá tannhjól eða varahluti, sem hann bjó til svo hægt væri að koma dýrmætum klukkum í gang að nýju? Manstu húmorinn hans? Og skylduræknina? Vissir þú hve natinn faðir hann var? Hann var óvenjulegur pabbi af sinni kynslóð, smurði nesti og kaffibrauð, skipti á rúmum og passaði ungana sína vel. Hann gekk í öll verk, nema eldamennsku!Svo var hann natinn afi.

Manstu félagsmálamanninn, í Úrsmiðafélaginu, sundhreyfingunni og Frímúrarareglunni? Manstu skíðamanninn og skíðastílinn hans? Manstu ljúfmennskuna, tillitssemi við nágranna og samkeppnisaðila? Manstu snyrtimennskuna? Eða glaðlyndið? Og hve flottur hann var? Í litríkum fötum, litríkur maður. Og myndin af honum við splunkunýjan Citroen Pallas, á leið til Íslands með Gullfossi, sýnir vel glæsileikann. Fulltrúar Reykjavíkurborgar töluðu gjarnan um Helga sem fyrirmynd annarra í umhverfisfegrun og að hann hreinsaði upp sígarettustubba og tyggjóklessur og gætti að umhverfi verslunar sinnar. Manstu hve umhyggjusamur Helgi var gagnvart þeim, sem voru við útkant mannlífsins? Manstu traustið, sem Helgi sýndi fólki? Og hve örlátur hann var? Og svo gladdist hann þegar hann gat gefið vinum sínum fisk þegar hann kom af sjó. Manstu fimi Helga? Og manstu hvað hann átti erfitt með að loka versluninni? Það var eiginlega bara tvennt, sem réttlætti að hann skellti í lás. Það voru útför ástvinar eða að hann væri að fara á sjó með Sigga. Á trillunni leið honum vel, en vildi þó alls ekki fara fyrr en síðdegis. Þá setti hann miða á útidyr búðarinnar: Er farinn á sjó! Það þótti Helga fullgild skýring á, að ekki var hægt að komast í klukkurnar. 

 

 

 

Lokin og nýtt upphaf

Og nú er hann á eilífðarstíminu. Nú smellir hann ekki glerauganu fyrir hægra augað framar. Hann leiðir ekki Eddu sína á þessari jörð, heldur einhvers staðar á himneskum Skólavörðustíg. En minningarnar um hann lifa. Brosið hans og hlýja lifir í menningu Íslands og minningu ástvina hans. Enginn stöðvar tímann – og ekki heldur dauðann þegar hann kemur. Nú hefur pendull Helga stöðvast. Hann selur okkur ekki framar Rhythm, Seiko, Citizen eða Orient og alls ekki Rolex. Líf Helga er fullnað, verkin hans líka. Klukkusmiðurinn besti á himnum hefur sagt: „Gott, þú góði trúi þjónn.“ Sekúndur Helga eru orðnar að tikki í tímahafi eilífðar. Við þökkum fyrir líf, tíma, stundir og verk Helga H. Sigurðssonar og biðjum Guð að geyma hann og blessa í himni sínum.

Guð geymi þig og blessi.

Amen.

Kistulagning og útför. Hallgrímskirkja, föstudaginn, 22. mars, 2019. Erfi í safnaðarsal kirkjunnar. Jarðsett í Garðakirkjugarði.

HELGI H. SIGURÐSSON Kt 050234-4799

Helgi H. Sigurðsson fæddist í Reykjavík 5. febrúar 1934. Hann lést á Hrafnistu í Reykjavík laugardaginn 16. mars 2019. Foreldrar Helga voru Sigurður Jónasson, ritsímavarðstjóri frá Seyðisfirði, f. 24.12.1901, d. 19.02.1975 og Júlía Ósk Guðnadóttir húsmóðir, f. 30.07.1907, d. 03.02.1996. Helgi ólst upp hjá foreldrum sínum og tveimur systkinum, lengst af í Mjóuhlíð 4 í Reykjavík. Bróðir Helga var Sigurður Jónas Sigurðsson f. 05.03.1939, d. 07.05.2017 og systir hans var Jóhanna Guðný Sigurðardóttir, f. 26.10.1940, d. 15.12.2013. Helgi kvæntist Eddu Sigrúnu Ólafsdóttur héraðsdómslögmanni 25. september 1955. Edda Sigrún lést 13. mars 2017. Helgi og Edda Sigrún eignuðust 5 börn: 1) Sigurður Helgason, læknir, fæddur 27. apríl 1955, giftur Rannveigu Halldórsdóttur fædd 19. júní 1955 og eiga þau þrjá syni, Halldór Hauk, Helga og Matthías Þór. 2) Grétar Helgason, úrsmiður f. 14.01.1958, d. 24.12.2016. Kona hans var Erla Jónsdóttir fædd 29. apríl 1958 og eignuðust þau fjögur börn, Lindu Rún, Hildi Eddu, Helgu Láru og Daníel. 3) Helgi Hafsteinn Helgason, læknir, fæddur 10. janúar 1969. Kona hans er Fjóla Grétarsdóttir fædd 19. mars 1968. Börn þeirra eru Ásta Karen, Haukur Steinn og Lilja Dögg. 4) Edda Júlía Helgadóttir, kennari, fædd 28. janúar 1970 og hún á 3 börn, Andra Má, Sigþór Árna og Teklu Ósk með fyrrum sambýlismanni Bjarna Jóhanni Árnasyni. 5) Sigrún Gréta Helgadóttir fasteignasali fædd 8. september 1971 og á hún dótturina Eddu Sigrúnu Jónsdóttur með fyrrum sambýlismanni Jóni Kristni Garðarssyni.

[i]Frásögn og myndbrot frá 2014 má sjá að baki þessari slóð: https://www.visir.is/g/2014140209440

[ii]Um Eddu Sigrúnu: https://www.sigurdurarni.is/efni/edda-sigrun-olafsdottir/

Greinar og pistlar

Vatn í veröldinni

Dagurinn er 22. mars, dagur vatnsins en líka afmælisdagur móður minnar. Hún þakkaði fyrir og blessaði vatnið og bar djúpa virðingu fyrir fegurð þess og hlutverki. Vatnið er æðakerfi lífsins og mennskunnar. 

Af hverju hefur þú svona mikinn áhuga á vatni? Vinir mínir hafa stundum spurt mig þeirrar spurningar. Mér hefur alltaf þótt vatn heillandi, hreyfingin, speglun vatns, gegnsæi, hringrás vatnsins. Þegar ég var strákur í Vesturbænum tók ég mig til og fékk gefins dekkjaslöngur hjá körlunum á Landleiðum þar sem nú eru Stúdentagarðarnir. Blés upp og batt saman og bjó til bát, sem ég síðan sigldi við Þormóðsstaðafjöruna. Og móðir mín var ekkert að skipta sér af þessu fyrr en systir mín datt í sjóinn – af slöngubátnum – og kom holdvot og köld heim. Í sveitinni gekk ég með bæjarlæknum til að skoða vatnsmagnið, hvernig hann nagaði bakkana, laumaði sér milli steina og kom síðan úr djúpinu og hló við sólu. Ég var heillaður af vorflóðum, hvernig snjórinn blotnaði og lyppaðist niður og bunurnar skoppuðu niður brekkurnar og föðmuðu aðrar og af varð mikill vatnadans. Mér fannst heillandi að fylgjast með hvernig Svarfaðardalsá flæddi yfir bakka og allur hinn mikli dalur varð vatnaveröld. Mér þóttu merkileg stíflumannvirkin, sem bændurnir í dalnum höfðu byggt til að geta veitt vatni yfir engi.

Í hjarta og sinni

Þegar ég var tíu ára vakti frændi minn mig snemma og sagði mér að nú ætti ég að drífa mig í fötin því værum að fara að veiða. Hann kunni tökin, kenndi mér að kasta og sjaldan hefur straumurinn orðið jafnsterkur í taugum mínum þegar stór bleikja kippti í og ég var nærri búinn að missa stöngina í hylinn. Svo varð ég veiðimaður. Hvergi leið mér betur en við straumvatn. Það laðaði, heillaði, og snart einhver djúp hið innra. Milli mín og vatnsins voru tengsl. Á menntaskólaárunum ákvað ég að ég ætlaði í líffræði og sérhæfa mig í vatnalíffræði. En eftir veikindi og lífsháska þegar ég var 19 ára sneri ég við blaðinu og í stað þess að læra allt um vatnið fór ég í guðfræðinám og lærði allt um vatn lífsins. En meðan blóðið hefur runnið um hjarta mér hefur vatnið farið þar um. Alla tíð hef ég heillast af vatni, hugsað um vatn, snert það, dáðst að því og leyft því að vera inntak, umhverfi, áhugaefni og dýrð. Vatnið hefur aldrei farið mér úr sinni en ég hef notið þess í öðrum skilningi en kannski hefði orðið í líffræði. Ég hef skírt fjölda barna. Ég hef útdeilt víni, sem er mestu leyti vatn, í altarisgöngum. Ég hef reynt að túlka hið lifandi vatn himins á jörðu í ræðu minni og starfi. Ég er af vatni, þjóna vatni, nýt vatns og leyfi vatninu að heilla og næra mig. Vatn er dýrmæti heimsins og ekkert lifir án vatns. Við erum öll vatnsfólk. Og erum af vatnsfólki komið. Afi minn var vatnspóstur í Reykjavík. „Þetta kemur allt með kalda vatninu,“ var sagt. Og það er mikilvægt og varðar í raun allan heiminn.

Vatnið og sagan

Vatn hefur verið lífgjafi en líka valdur að dauða í sögu okkar Íslendinga. Stórár eru á landi og flóð hafa orðið. Í eldgosum hafa mikil flóð myndast, t.d.  þegar gosið hefur í Mýrdalsjökli og Vatnajökli. Í Kötlugosi getur vatnsflóðið orðið með mestu fljótum heims. Íslendingar hafa sótt sjó og á fyrri öldum létu hlutfallslega fleiri látið lífið á hafi en í styrjöldum annarra þjóða.

Vatn er stórmál í Biblíunni og hvernig má annað vera þar sem þjóðirnar fyrir botni Miðjarðarhafs voru sífellt að glíma við þurrk og fá nægilegt vatn fyrir sig og búsmala sinn. Vatn hefur verið misnotað og mengað um allan heim. Víða er vatnsskortur og vatnsvernd er æ brýnna mál alls mannkyns. Mengun er víða gífurleg, sjór og vötn eru svo illa spillt, að fólk getur ekki farið út í vatn til að baða sig, hvað þá lotið niður og drukkið. Meira en einn milljarður manna hefur ekki aðgang að nægu og hreinu vatni. Ýmsum tegundum platna, skordýra og dýra er ógnað vegna vatnsmengunar, uppistöðulóna og námavinnslu.  Og hvað er prestur að skipta sér af vatnsmálum, sem mörgum þykja vera fyrst og fremst spurning um pólitík? Trúin hefur alltaf eitthvað að segja um stóru mál lífsins. Guðfræðin og þmt siðfræðin reyna að skoða mál skipulega og móta ígrundaða stefnu á forsendum kærleika og ástar sem kristnin kennir við Guð.

Við erum vatn

Þegar við fæðumst erum við að þremur fjórðu hlutum vatn – og við erum blaut það sem eftir lifir æfinnar. Ef við ofþornum deyjum við og hið sama gildir um flestar lífverur. Líf allra manna á öllum tímum og alls staðar er háð vatni. Ekkert annað kemur í stað vatns. Vatnið umlykur Jörðina, er í gufuhvolfinu, andrúmsloftinu. Það er regnið, sem bylur á okkur þegar rignir og snjórinn sem hvíttar tilveru okkar í frostatíð. Vatn flæðir í lækjum, ám, vötnum og neðanjarðar. Það er í hafinu, í jöklum á landi og í vötnum. Það gufar upp og dansar upp í andrúmsloftið, myndar ský og þar með hina stórkostlegu hringrás sem íklæðir Jörðina. Vatnið er ekki bara klæði Jarðarinnar, heldur líka undraefnið, blóðið og fjallamjólkin í æðakerfi heimsins sem nærir líf hinnaar bláu plánetu.

Vatn Jarðar 1,4 milljarðar rúmkílómetra

Samtals er vatn Jarðarinnar 1,4 milljarðar km3, í sjó, neðanjarðar, í öllu rennandi vatni heimsins, ís og jöklum og andrúmslofti. Vatnskerfi Jarðarinnar minnkar ekki eða stækkar því andrúmsloftið hindrar að vatn flæði út í geiminn. Nærri 97% vatns er saltvatn í sjó. Ferskvatn er tæplega 3%, um 35 milljón km3.[i]Megnið af ferskvatni er neðanjarðar eða frosið. Innan við 1% vatns jarðarinnar myndar hringrás vatns, um 11 milljón km3 eða nærri 0,77% vatns. Það er því fyrst og fremst rigning og snjókoma sem endurnýja og hreinsa vatnsbirgðir jarðarkúlunnar. Það eru því aðeins 34 þúsund rúmkílómetrar sem nýtast mönnum og lífi sem endurnýjanlegar birgðir vatns. Megnið af nýtanlegu ferskvatni heimsins er svonefnt grunnvatn og er í iðrum jarðar. Það eru grunnhlotin, sem ekki hreyfast mikið vegna þess að berg lokar þetta vatn inni eins og skálar eða poka neðanjarðar. Ofankoma bætist ofan á þessar vatnsbirgðir og yfirflóðið eru gjarnan í lindum. En til eru lokuð vatnskerfi, sem ekki bætist í vegna ofankomu. Þegar farið er að bora niður á þessa grunnvatnsgeyma og dælt upp úr þeim hefur víða verið gengið harkalega á birgðirnar. 

Vatnsskortur

Íslendingar búa yfirleitt ekki við vatnsskort en hins vegar getur komið fyrir, vegna sérstakra aðstæðna eða áfalla, að vatn spillist.[ii]En vansskortur er verulegur og ógnvænlegur víða um heim. Þegar hver maður fær til nota minna en eitt þúsund rúmmetra á ári er um vatnsskort að ræða.[iii]Vatnsstreita ríkir á þeim svæðum þar sem vatnsnotkun er umfram 25% hinna endurnýjanlegu vatnsbirgða.[iv]Veigamikil ástæða vatnskreppu er mannfjölgun. Á hverju ári fjölgar mannkyni um 80 milljónir. Vatnsnotkun jókst alla tuttugustu öldina tvöfalt á við fjölgun fólks. Ástæðan var stóraukin iðnaður, orkuöflun og óhófleg vatnsnotkun og jafnvel sóun í hinum ríku hlutum jarðarkringlunnar. Á næstu áratugum má búast við, að mannfjölgun verði mest í suð-austur Asíu og Aríku sunnan Sahara. Mannfjöldinn leitar í borgirnar og þær munu jafnvel tvöfaldast frá 2020 til 2030.[v]Þessi mikla mannföldaaukning mun ganga á vatnsbirgðir og ef heldur svo fram sem horfir verður gengið freklega á grunnvatnsbirgðir sem ekki ná að endurnýjast. Ef vatn þverr mun fólk deyja eða halda út í óvissuna og gríðarlegir mannflutningar verða inn á vatnsríkari svæði veraldar,t.d. Evrópu og Ameríku. Um 2 milljarðar fólks býr við vatnsskort eða um fjórðungur mannkyns. Í Norður Afríku og Vestur Asíu býr um 60% íbúa við vatnsskort og búast má við miklum áföllum og fjöldadauða á þessum svæðum þegar að sverfur.[vi]Með loftslagsbreytingum hefur ástand vatnsmála sums staðar versnað mjög. Sjúkdómar hafa breiðst út og barnadauði hefur aukist. Fráveitumál eru víða í ólestri og menga vatnsból, ár og læki um víða veröld.

Grunnvatn

Megnið af ferskvatnsbirgðum heimsins er grunnvatn, sem er um sextíu sinnum meira en yfirborðsvatn.[vii]Grunnvatn rennur um jarðveg og gljúpt berg og myndar gjarnan risastór stöðuvötn og yfirborðsvatn rennur í og fyllir upp ef grunnvatn rennur einhvers staðar úr. Þessi stóru vatnsgímöld eru kölluð grunnvatnshlot. Sum þeirra eru lokuð af neðanjarðar og njóta engrar eða lítillar aðveitu að ofan. Grunnvatn er oftast ósýnilegt en yfirborðsvatn sést. Ef grunnvatn flæðir er það á hægri hreyfingu en yfirborðsvatn flæðir hratt. Um helmingur ofankomu fer í læki, ár og fljót, en helmingur ofankomu gufar upp á jörðinni. Þegar grunnvatnsgeymar fyllast flæðir vatn út í lindum, uppsprettum. En þegar dælt er úr grunnvatni er hætta á að dælt sé meira en sem nemur áfyllingu ofankomu. Hættan er að vatnstakan breyti því jafnvægi sem náttúra á viðkomandi svæði hefur skapað og lifríkið skaddist. Plöntur og lífverur sem sem aðlagast hafa eða þarfnast flóðanna geta orðið fyrir skaða af flóðaleysinu.

[i]Ef vatn Jarðarinnar væri rétthrndur ferningur myndi hver hlið vera um 1120 km á lengd.

[ii]Samanber vandi vatnsveitu Ísafjarðar 2017 og gerlamengun í vatni Gvendarbrunna 2018 og 2017.

[iii]Shiva 2002.

[iv]Palanappian and Gleick 2009, 1) og heimasíða Sameinuðu þjóðanna.

[v]UNESCO Water Newsletter NO249 2011.

[vi]https://sustainabledevelopment.un.org/sdg6

[vii]Barlow og Clarke 2002.

Greinar og pistlar

Að ræna maka sinn

Ég hef orðið vitni að þjófnaði, líka ráni þar sem ofbeldi var beitt. Og svo þekki ég marga, sem hefur verið stolið frá. Minning um stuld, rosalegan þjófnað, hefur sótt á mig síðustu daga og hún kemur úr minningasafni námsára minna í Bandaríkjunum.

Kínversk hjón byrjuðu á sama tíma og ég í doktorsnámi við Vanderbilt-háskóla í Tennesse. Ég veitti þeim enga sérstaka athygli í fyrstu. En svo voru þau í einu námskeiði með mér. Þá reyndi ég að ræða við þau og komst að því að þau komu frá Hong Kong. Bæði höfðu lokið BA-prófi í heimaborg sinni. Þar kynntust þau og þar ætluðu að vera þegar doktorsnáminu lyki í Ameríku. Karlinn var skráður á sama fræðasvið og ég; trúfræði, trúarheimspeki og hugmyndasögu. Ég reyndi ítrekað að ræða við hann, en hann virtist forðast samtöl. Ég hélt að hann væri bara feiminn og óframfærinn. Kona hans var hins vegar í Nýja-testamentisfræðum og strax á fyrstu vikunum furðaði ég mig á, að hún sótti tíma með bónda sínum en þaut svo í eigin tíma á milli. Karlinn hlustaði í tímum en skrifaði ekkert niður og talaði aldrei ótilneyddur. Konan var hins vegar þeim mun iðnari, skrifaði glósur af miklum móð, hlustaði með öllum líkamanum en sagði fátt.  Aldrei sóttu þau fundi utan tíma né komu í samkvæmi nemenda. Þetta kínverska par var mér og félögum mínum fullkomin ráðgáta.

Svo leið tíminn. Kínverski karlinn hikstaði eitthvað í verkefnaskilum og kennararnir höfðu áhyggjur af honum, en frú hans skilaði öllu og stóð sig vel. Svo kom langur og lýjandi prófatími, en þá varð sprenging. Einn daginn hentist sú kínverska inn í skóla og inn á skrifstofu eins kennarans. Hún var í miklu uppnámi, bólgin af gráti og sagði: „Ég get ekki meira. Ég er búin. Ég er að fara yfirum.“ Sagan kom svo í bútum og milli ekkasoga, táraflóða og angistarhljóða. Eiginmaður hennar var af yfirstéttarfólki kominn. Hann var vanur þjónustu og óvanur að leggja hart að sér. En eiginkonan var hins vegar vön að vinna og hafði alltaf komið sér áfram vegna eigin verðleika. Hún var klára stelpan í hópnum og hann féll fyrir snilli hennar og getu. Og svo þegar þau fóru að tengjast fannst henni sjálfsagt að hjálpa honum með námið því hann var raunverulega hjálpar þurfi. Vegna þjónustu hennar fór honum að ganga skár í háskólanum í Hong Kong og kláraði prófin. Þau gengu í hjónaband áður en þau fóru til Ameríku. Þegar þangað var komið gekk karlinum illa að aðlagast. Hún varð að vinna flest verk. Honum fannst, að þar sem hún væri konan hans yrði hún að aðstoða hann. Hún varð því ekki aðeins rúmfélagi, kokkur, þvottakona, sendill, kennari og sálfræðingur heldur ritarinn hans líka. Hann ætlaðist til að hún kláraði það, sem hann kom ekki í verk. Hún varð að sækja tíma með honum til að tryggja að hann skildi og skrifa svo ritgerðir fyrir hann líka. Doktorsnám er full vinna en að klára tvöfalt doktorsnám sem þræll er ógerningur. Karlinn varð fúll, beitti konuna ofbeldi og hún brotnaði niður.

Kennararnir, námsráðgjafarnir og starfslið skólans vann úr þessu skelfilega máli, virti sögu konunnar og ræddi við mann hennar. Þeim var báðum veitt aðstoð. Konan gat ekki búið við harðræðið og þráði frelsi. Hún komst að þeirri niðurstöðu að leiðir yrðu að skilja. Hann myndi aldrei sætta sig við uppreisn hennar og að hún „niðurlægði“ hann. Hún skildi því við karlinn. Honum var vísað úr skóla og sneri heim til Hong Kong með skömm. Hann hafði stolið frá konu sinni frelsi, gleði, lífshamingju, sjálfsvirðingu, ást og stofnaði til nauðungar og þrældóms hennar. Að lokum gat hún ekki meira og vildi ekki lengur láta stela af sér, ræna sig. Að skilja við manninn var eina leið konunnar úr þrældóminum.

Þú skalt ekki stela. Sjöunda boðorðið er ekki bara um peninga og eignarrétt. Andi orðanna varðar manngildi og lífsgæði, sem eru mikilvægari en peningar eða efnisgæði. Jesús túlkaði boðorðin með vísan til hins mikilvægasta. Það eru Guð og menn eins og sést í tvíþætta kærleiksboðinu. Gyðingar hafa um aldir vitað og kennt að fólk skiptir meira máli en fjármunir. Við megum læra af og ættum að útvíkka túlkun okkar á sjöunda boðorðinu. Við megum ekki stela fólki, ekki stela af fólki né heldur ræna það. 

 

Greinar og pistlar

Jakob Jónsson – prestur, skáld, fræðimaður

Þegar ég kom til starfa í Hallgrímskirkju var mér þörf á stól og skrifborði. Ég fór um kirkjuna til að leita að húsgögnum, sem ekki væru notuð, kíkti í allar vistarverur þessa mikla húss sem er eins ævintýralegt og Hogwart-skóli. Leitin varð að lokum tenging við sr. Jakob.  Í háloftum turnsins sá ég fagurt, bogið tekkskrifborð, sem höfðaði eða talaði sterkt til mín, en ég vissi ekki af hverju. En ég skildi það þegar mér var sagt að þetta væri skrifborðið hans sr. Jakobs. Þá mundi ég. Ég hafði séð það heima hjá honum og tengdi við hann hið innra. Borðið hafði verið gefið til kirkjunnar skömmu áður en ég kom til starfa. Og nú er fagra, danska skrifborðið hans á skrifstofunni minni, vekur athygli þeirra sem koma. Og það verður samtalstilefni um persónuna, rithöfundinn, fræðimanninnn og kennimanninn Jakob Jónsson. Ég hugsa um hann oft, um þanka hans, áhyggjur, hugsjónir og líka prédikun þegar ég sest niður við borðið og hamra á tölvuna.

Jakob Jónsson var stórveldi í kirkjulífi Íslands og risi í menningarlífinu á tuttugustu öld. Hann var embættismaður, vísindamaður, skáld, félagsmálamaður, menningarmaður og prestur. Í uppvextinum heyrði ég foreldra mína tala um hann. Á heimili mínu var hlustað á sr. Jakob þegar hann messaði í útvarpinu og greinar hans í dagblöðunum voru lesnar. Og ættmenni Jakobs komu víða við sögu: Eysteinn, bróðir hans, var áberandi í pólitíkinni, röddin hans Jökuls var seiðandi í útvarpinu og bækur hans voru lesnar. Svava var áberandi í menningarlífi og stjórnmálum og Þór stjórnaði veðrinu. Og þegar eitthvert þeirra – eða annarra ættmenna og afkomenda Jakobs kom við sögu – var Jakob gjarnan nefndur einnig. Ég man að faðir minn talaði meira um sr. Jakob en móðir mín.

Kom þetta úr mér?

Árið 1983 fór ég að safna efni í doktorsritgerð mína sem er um minni í trúarhefð Íslendinga. Og þar sem hluti ritgerðarinnar fjallar um tuttugustu aldar guðfræði vildi ég gjarnan hitta sem flesta sem höfðu komið að máli. Ég hitti dr. Jakob einhverju sinni á fundi og hann var áhugasamur um verkefni mitt. Ég hreifst af fjörinu, kíminni greindinni og getunni til greiningar. Við ákváðum að hittast og ég fór heim til hans og mér þótti merkilegt að hlusta á þennnan merka skáldprest túlka menningarstrauma og kirkulíf aldarinnar. Þar sem ég bjó á þessum tíma austur í Skaftártungu tók sr. Jakob upp á því að senda mér bréf. Þau voru lífleg, greinandi og skemmtileg. Ég spurði hann um guðfræði hans. Jakob vitnaði í ritverk Carlo Collodi sem heitir á frummálinu Pinocchio sem við þekkjum sem teiknimyndahetjuna Gosa. Í bréfi Jakobs frá 9. janúar 1984 segir hann: „Ræður mínar eru ákaflega misjafnar að gæðum, að sjálfsögðu, og við endurlestur segir maður stundum við sjálfan sig eins og Pinochio í Pleasure Island: „Did that come out of me?“ Og hvað var það sem kom út úr honum, hvað hugsaði hann og skrifaði, sagði og prédikaði?

Uppvöxtur, gildi og andi

Jakob var tuttugustu aldar maður.[i]Hann fæddist í upphafi aldar og bar í sjálfum sér hugsjónir og menningarbylgjur aldarinnar – spannaði öldina. Hann fæddist á Hofi í Álftafirði um miðjan vetur árið 1904. Hann sleit barnsskóm eystra, fór til náms fyrir sunnan, starfaði erlendis og síðan í Reykjavík. Hann var Austfirðingur með útsýn, síðan Íslendingur og svo heimsborgari. Hann lést um sumar, eystra, á heimahögunum á þjóðhátíðardeginum 17. júní árið 1989.

Hans Jakob Jónsson var sonur prestshjónanna Sigríðar Hansdóttur Beck og Jóns Finnssonar. Það er heillandi að lesa lýsingar Jakobs um móður hans og fólkið hennar. Það var söngelskt og litríkt fólk. Í æfisögunni segir Jakob frá uppeldi og trúarmótun sinni, hvernig áhrifin frá báðum foreldrum fléttuðust saman í vitund hans og hvenig hann vann sjálfur úr. Hann segir fagurlega frá uppeldisaðferðum móður sinnar og ljóst er að hún, eins og faðirinn, hefur lagt Jakobi í brjóst ábyrgðartilfinningu og mannvirðingu, gilti einu hverrar stöðu það var. Og í prédikunum sést vel hve næmur Jakob var á gildi kvenna. Hann ræddi fagurlega um konur, um Maríu móður Jesú og svo var mesta leikverk hans um konuna, sem Hallgrímur elskaði, Tyrkja Guddu.

Um föður sinn segir Jakob, að hann hafi verið maður mannúðar og frelsisástar. Og Jakob taldi – og örugglega ekki úr lausu lofti gripið – að á sinni tíð hafi Jón sennilega verið með lærðustu sagnfræðingum þjóðarinnar. Sonurinnn tók í arf frá föðurnum menningaropnun og vitund um hið djúpa samhengi sögunnar. Jón kenndi syni sínum að skoða fólk, meta aðstæður og ummæli Jóns brendist í vitund sonarins: Faðir hans sagði einhvern tima: „Ég met menn eftir því hvernig þeir tala um andstæðinga sína.“ Veganestið að heiman var því kjarnmikið og giftudrjúgt.

Af minningum Jakobs má ráða að hann var næmur, tilfinningaríkur og opinn. Hann talar oft um djúpa skynjun og reynslu og hafði alla ævi áhuga á ofurreynslu. Einu sinni var hann í messu í Beruneskirkju og upplifði eitthvað annað og meira en skynveruleikann. Í fermingarathöfninni skynjaði hann djúp tengsl við alla sem voru í kirkjunni. Og hann skrifaði í Játningum (1948): „Ég fann, að hið sama „líf“ eða „andi“ sem var í sjálfum mér, var allt í einu öllu … Meðvitund mín gerði hvorttveggja í senn, að verða að engu og verða allt.“ Síðar sagði hann þessa dulræna skynjun ekki hafa fullnægt sér, nema af því að hún fékk sína skýringu í skynjun opinberunar Guðs í Kristi (s 19).[ii]Lífstúlkun og guðfræði Jakobs var alla tíð Kristsmiðlæg.

Ad astra

Þegar heimanáminu fyrir austan lauk fór Jakob suður og hóf nám í MR og lauk stúdentsprófi 1924. Jakob var fjölhæfur og jafnvígur á greinar fræðanna og hefði allt eins getað lagt fyrir sig raungreinar sem mannvísindi. Ólafur Daníelsson, kennari hans, spurði hann hvað hann ætlaði að læra í framhaldi stúdentsprófsins. „Guðfræði“ svaraði Jakob en komst síðar að því að dr. Ólafur hefði fremur viljað að hann legði fyrir sig stærðfræði. (s 37) Jakob var margra vídda, var vísindaþenkjandi tilfinningamaður og því opin fyrir fleiru en efnistúlkunum einum. Þegar ég les bækur Jakobs sýnist mér ljóst, að hann hafi orðið fyrir áhrifum úr ólíkum áttum. Veraldir fræðanna voru margar á fyrri hluta tuttugustu aldar og mörk voru teygjanleg og hreyfanleg milli greina og milli hins tæka og ótæka. Og ég minni á, að margir glímdu við mörk skynsemi í kjölfar upplýsingarinnar, hvernig væri hægt að halda saman hinu andlega, siðlega, vísindalega, efnislega, listræna og mennska í tilverunni. Jakob lærði að sjá hið smáa í samhengi hins stóra og sótti í heildarsýn sem gat tekið til hins smáa án þess að riðla öllu.

Guðfræðisamhengið

En hvernig var þá guðfræðilegur prófíll Jakobs Jónssonar? Eitt er heimasamhengi uppeldis og foreldra. Annað eru eigindir og hæfni einstaklings og svo það þriðja eru hugðarefni og menningarlegt eða fræðasamhengi ,sem menn hrífast af og lifa í. Þegar Jakob Jónsson fór suður í skóla voru átök í íslensku samfélagi um margt, stefnu íslenskrar þjóðar og menningar og líka var ágreiningur um eðli og stefnu kristninnar og mörk trúar. Samfélag Íslendinga var að losna úr festum fortíðar, menningarlegrar og efnahagslegrar einhæfni. Nýguðfræðin sló í gegn en átti sér tvær víddir á Íslandi, annars vegar þá almennu guðfræðilegu frjálshyggju sem kom fram í Þýskalandi í lok 19. aldar og teygði sig langt inn í tuttugustu öldina. Hins vegar voru sálarrannsóknir, sem var ekki hindurvitnatrú heldur meðvituð fræðatilraun til að styðja hið óskilvitlega skilvitlegum rökum. Hin nýja guðfræði heillaði unga manninn Jakob Jónsson. Og Jakob var hrifnari af Haraldi Níelssyni en Jóni Helgasyni, sem voru leiðtogar sitt hvors hóps þeirrar bylgju, sem nefnd var nýguðfræði. Jakob sagði, að Haraldur væri mesti prédikari sem hann hafði hlustað á um sína daga (s 42). Jakob var eins og bestu menn sálarrannsókna í því að álíta ekki spíritisma trúaratriði heldur aðferð, tæki og vísindalegt verklag á sannleiksvegi hinna mestu gæða og himnesks sannleika. Jakob lauk guðfræðinámi á umbrotatíma. Og með félögum sínum vitjaði Jakob deyjandi Haraldar Níelssonar og meistarinn fól þeim að taka við keflinu og boða hinn frjálsa kristindóm (s 43). Ungu mennirnir voru ekki aðeins opnir fyrir vísindum, trúarlegum sönnunum, heldur líka pólitískum þörfum samfélagsins. Og guðfræðingarnir ætluðu ekki á láta sitt eftir liggja. Jakbob var einn af Straumamönnunum. Hann stofnaði til tímarits með Páli Þorleifssyni, Lúdvíg Guðmundssyni og Einari Magnússyni sem allir urðu mikilvirkir í samfélagi okkar Íslendinga. En eitthvað hefur gengið á – því Jón, faðir Jakobs, var smeykur um að ungu guðfræðingarnir færu offari. Hann bað son sinn að gæta sín í skrifum, nefndi sérstaklega að Jakob ætti ekki abbast upp á Sigurbjörn Ástvald Gíslason, forystumann í Dómkirkjunni, KFUM og stofnanda elliheimilisins Grundar. Hann ætti það ekki skilið. Og Jakob ætti að gæta sín líka á að mógða ekki biskupinn eða aðra kirkjunnar menn (s 45). Ég staldraði við þessa bón Jóns Finnssonar: Þekkti hann kapp sonarins? Var hann að lýsa eigin varfærni? Var hann búinn að lesa tákn tímanna?

Hinn guðfræðilegi prófíll

Þegar skoðuð er guðfræði Jakobs Jónssonar koma ýmis einkenni í ljós. Og þau varða áherslu á innra líf, hið persónulega í lífi einstaklinga. Og hvað merkir það í þessu fræðilega og menningarlega samhengi hans?

Jakob forðast alla tíð frumspeki og trúarheimspekilega þanka um Guð. Hann skilgreindi trú með samfélagslega tengjandi og hagnýtum hætti. Trú taldi hann að ætti að skila gildum og gæðum út í þjóðfélag manna og efla mannfélagið. Hann áleit hvers kyns rétttrúnað fremur „rangtrú“ eða „skakktrú“ fremur en sanna trú (s 48). Rannsóknir á Biblíunni áttu hug hans umfram það að raða hugmyndum trúfræðinnar í hyllukerfi réttrar trúar. Hann var – eins og meiri hluti nýguðfræðinga fyrri hluta tuttugust aldar – fremur með hugann reynslu en trúarlegt bókhald. Jakob hafði meiri áhuga á reynslu fólks en ópersónulegum staðreyndum. Sem sé líf persónunnar umfram sértæka þekkingarmola. Reynsla fólks og hans sjálfs beintengdi hann við Jesú Krist guðspjallanna fremur en við hugsun eða kenningakerfi miðaldanna. Og tenging Guðs við mannheim kom fram í persónu Jesú, sem gæti fremur tengst upplifunum einstaklinga en síður í einhverjum kenningasmíðum síðari tíma manna.[iii]Guðfræðilegur prófíll Jakobs var því nýguðfræilegur og annar en þeirra sem voru uppteknir af að verja einhverja rétta línu eða uppáhaldskenningar. Og við getum kallað þetta nýkantíska guðfræðinálgun, sem er í anda þess sem margir guðfræðingar aðhylltust á fyrri hluta tuttugustu aldar.

Prédikunargerð

Þegar farið er yfir ritverk og embættisverk Jakobs Jónssonar sést berlega hve mikill fagmaður hann var. Hann lagði reyndar mikið upp úr gæðum í öllu sem gert var, hvort sem er í kennslu fermingarungmenna, hjónaviðtölum, prédikun, sálgæslu og útförum. Hann hafði skoðun á sniði, gerð, tilgangi og atferli prestanna í öllum verkum. Jakob var proffi.

Jakob lærði að undirbúa ræður í foreldrahúsum. Hann fylgdist með og vissi hvernig faðir hans undirbjó sig og flutti síðan mál sitt í kirkjunum. Í guðfræðideildinni var það Sigurður Sívertssen sem leiðbeindi guðfræðinemum við ræðugerðina. Jakob segir frá því að hann lenti í brasi við Jón Helgason, biskup, þegar hann skilaði ræðu til dóms, væntanlega prófræðu. Biskup var ósáttur við eitthvað í ræðunni og vildi fá unga manninn til að strika út það, sem honum þótti miður. Sigurður bar biskupsboðskapinn til Jakobs, en honum var ekki í hug að beygja sig, vildi ekki fella niður hinn umdeilda hluta við flutning. Og hann fékk að kenna á biskupsstefnunni og fékk hraksmánarlega lágt fyrir. En Sigurður Sívertssen tjáði hinum unga prédikara, að þó hann hefði ekki breytt prédikuninni hefði hann sýnt manndóm í að fylgja sannfæringu sinni. Það þótti bæði Jakobi og Sigurði meira virði en einkunnagjöfin. Og Jakob mat mikils kennara sinn en síður biskupinn.

Blaðalaus en skipulagður

Þór Jakobsson skrifaði skemmtilega grein um föður sinn, heimilislíf Jakobs, Þóru og barnanna og birti hana í tímaritinu Skildi.[iv]Þar kemur fram að Jakob skrifaði gjarnan eða undirbjó ræður sínar á laugardagskvöldum. Margar ræður flutti Jakob blaðalaust. Jakob tilgreinir sjálfur, að þegar hann var prestur á Norðfirði á árunum 1929-35 hafi hann byrjað að prédika blaðalaust við og við. Einu sinni samdi Jakob ræðu og var komin með hana í kirkju – en tilfinningamanninum þótti hún svo köld að hann skildi hana eftir á altarinu – eins og hann sagði – til þess að freistaðist ekki að grípa í hana ef honum fataðist andlega flugið. Jakob lærði að leyfa sér að fljóta á öldu andagiftarinnar. Hann vissi að hann gat leyft frelsi, stemningu og innblæstri að opna, vinna úr og miðla túlkun og viðbrögðum til áheyrenda sinna (s 59). Jakob var tilfinningaríkur og nýtti gáfuna í þágu prédikunar. Og auðvitað var beint augnsamband til góðs, vakti með tilheyrendum ilfinningu fyrir að við þá væri talað beint en ekki prédikað yfir þeim og óháð viðbrögðum. Ræður Jakobs urðu því nær gagnvirku samtali en einræðu. Og prédikarinn var svo hugaður að leyfa sér flugið líka í útvarpsmessum. Einu sinni var kvartað yfir ræðu Jakobs í útvarpinu. Hringt var í Helga Hjörvar til að fá handritið að ræðunni, væntanlega til að gera mál úr. En Helgi svaraði snarlega að útvarp væri til að hlusta á það en ekki lesa það. Ræðan var ekki til skrifuð.

Það er merkilegt að skoða ræðuskipulag Jakobs. Ég var að skoða hið dásamlega safn Jakobs Jónssonar í handritadeild Þjóðarbókhlöðunnar. Jakob og fjölskyldan hafa haldið vel saman ræðusafninu. Jakob hefur verið skipulagður í undirbúningi prédikana sinna. Hann einfaldlega bjó til nákvæmt yfirlit sem hann gat síðan fylgt. Hann var búinn að semja ræðurnar í huga og vissi hvernig og hvað hann ætlaði að segja. Kirkjuræðurnar voru með skýrri grind, en svo leyfði hann sér að leggja inn anda, tilfinningu, samtal, ljósgeisla augnabliksins, kátínu samfélagsins. Og því urðu prédikanir Jakobs svo góðar, skipulagðar, en líka spontan, leiftrandi andríkar.

Guðsþjónusturnar geta verið eins og aðrar mannlegar samkomur. Ímislegt kemur upp á. Skemmtileg saga er til af því, að Jakob brást við augnabliksmálunum. Hann þorði að vera, hvíla í stundinni og bregðast við. Einu sinni var Jakob að messa í Vatnabyggð. Jökull, sonur hans, var með honum og þeir feðgar voru í fjórðu guðsþjónustu dagsins. Og til að leggja ekki frekara messufarg á ungsveininn fékk Jökul að vera utan dyra við leik. Það var heitt úti. Þegar Jakob var í miðri prédikun kom drengurinn inn, stilltur og prúður, laumaði sér til föður síns og spurði lágt: „Pabbi ertu ekki bráðum að vera búinn.“ Og pabbinn spurði lagróma hvað væri að. Og drengurinn svaraði: „Ég þarf að fá að drekka.“ Honum var þá einfaldlega svo heitt að hann þurfti að drekka. “Ertu ekki bráum að verða búinn“ (s 86). Það þekkjum við prestarnir, en ástæðurnar geta verið margar og ófyrirséðar, í kirkjum sem utan. Jakob þorði að vera.

Málsnið

Ekki þarf lengi að lesa í ritverkum Jakobs Jónssonar til að sjá hve lipur penni hann var. Hann skrifar litríkan, myndrænan og leiftrandi texta. Mál sitt kryddaði hann gjarnan með dæmum og stutt er í gáskann og sögurnar kættu. T.d. af sr. Jóhanni Þorkelssyni, sem var veikur en batnaði og var á leið til skips. Og klerkur var spurður hvort hann væri að leið til útlanda: „Já„ sagði hann. … „Sumir vinir mínir voru raunar farnir að búast við að ég væri að fara til himnaríkis, en ég verð víst að kannast við, að mig langaði meira til Kaupmannahafnar.“

Jakob bar alla tíð djúpa virðingu fyrir tilheyrendum sínum, vildi ná sambandi, taldi mikilvægt að tengja við forsendur og viðhorf þeirra sem nutu prédikunarinnar. Prédikanir Jakobs voru því áheyrilegar. Hann sagði það sem fyrir honum var sannast og réttast á hverjum stað og hverri stundu. Og tilheyrendurnir voru fólkið sem sótti í kirkjuna, vildi fræðslu. Af því Jakob var afburðafræðari fékk fólk fræðslu, ekki síst í málum Nýja testamentisins. Og það var ekki bara siðfræði, skipulag þjóðfélagsins eða persónulegir fordómar prestsins sem það tók með sér frá kirkju eða heyrði í útvarpinu.

Einu sinni kom sr. Árni Þórarinsson eftir útvarpsmessu og á tröppurnar hjá Jakobi, sem var á leið út til prestsverka og gat því ekki boðið gamla manninum inn. Og gamli maðurinn sagði við Jakob. „Ég kom bara til að þakka þér fyrir prédikunina í útvarpinu í morgun. Það var afbragðs ræða – afbragðs ræða. Ég hélt fyrst, að það ætlaði að verða eins og vant er – tómur mórall.“ En þó Jakob talaði um samfélagsmál var honum hið eiginlega erindi ekki það sem sett var á disk og upp í munn, heldur mun fremur hin dýpri gæði, það sem nærði sál manna og andann. Honum var í mun að benda fólki á guðleg nánd sem hann sjálfur taldi sig hafa orðið fyrir. En þeirri nánd er ekki miðlað með fyrirskipunum í símskeytastíl, lögmálsprédikun. Frá upphafi reyndi Jakob að miðla jákvæðum mannskilningi, ábyrgð og manngæsku. Hann leitaði jafnan hins jákvæða, þess sem er hinn eiginlegi stofn kristninnar frá upphafi, erindis um fögnuð frá Guði.

Sjálfstæður

Jakob kom til starfa fyrstur presta í Hallgrímskirkju í ársbyrjun 1941 og starfaði lengur en nokkur annar prestur við þessa kirkju. Fyrstu árin voru annir gífurlegar í nýjum söfnuði, í stríði, aðstöðuleysi og gríðarlegum breytingum. En svo lauk heimsstyrjöld, festa komst á störf og líf og Jakob fylgdist með því sem gerðist í heimi menningar og fræða, líka guðfræðinni. Fyrra stríð hafði mikil áhrif á guðfræðina og hið seinna líka. Jakob skrifaði: „Mér krossbrá þegar ég kynntist guðfræðingum í Evrópu eftir stríðið.“ Allt var breytt. Andstæðurnar voru orðnar meiri og aðarar en á Íslandi. Játningartrúnaður var eitt, nýjar línur í biblíuvísindum, bókmenntarannsóknir ritningar og kerygmaáhersla. Jakob taldi engar játningar ofar Biblíunni sjálfur og stunda ætti sem mestar biblíurannsóknir.

En gamlar víglínur voru horfnar og Jakobi fannst hann vera orðinn einn á báti með sín áhugamál. Einfari er orð sem hann notaði um sjálfan sig. Honum fannst hann ekki eiga samleið með félaginu sem var með útlenska titilinn – og á við félag játningartrúrra presta – né í hinum hópnum. Hann skrifaði mér í bréfi við lífslok sín að erindi hans hafi alltaf verið tvenns konar. Annars vegar að fá trúað fólk til að sækja messur og hins vegar að fá prestana til að lesa guðfræði! Gott markmið. Hann, lífsreyndur, brýnir til frumleika og þors í hugsun. Við eigum að þora – segir hann. „Það getur verið óþægileg tilfinning í bráð að fara hvergi …. inn í einhverja sérstaka klíku, en þegar litið er til baka, er ég því feginn að hafa fremur kosið einmanaleikann.“

Og á þessum síðari árum fékk skáldið tíma til að yrkja og skrifa leikbókmenntir. Fræðimaðurinn fékk líka næði. Og doktorsritgerð Jakobs um kímni og skop í Nýja testamentinu var frumlegt framlag til biblíufræðanna. Jakob opnaði æðar, sem aðrir hafa síðan skoðað. Einn af hagyrðingunum þakkaði Jakobi fræðimanni fyrir með vísu sem margir þekkja: Hún er svo í ævisögu Jakobs.

Oft oss Jakob kæta kunni,

Því klerkurinn góðri skemmtun ann

og brandarana í Biblíunni

betur en aðrir þekkti hann.

Jakob skrifaði líka merka bók um Hallgrím Pétursson. Áður en Jakob gaf hana út hafði í fræðaheiminum einkum verið rætt um Passíusálmana út frá lífsreynslu Hallgríms – eins og rekja þyrfti einstaka þætti út frá sjúkleik eða áföllum. Arne Möller og Magnús Jónsson höfðu einkum farið þá leið í skrifum sínum. En Jakob opnaði nýjar æðar með því að skoða Passíusálmana bókmenntalega. Þegar ég á sínum tíma rannsakaði Passíusálamana hafði ég mikið gagn af skrifum Jakobs. Aðferðin er vissulega barn síns tíma en nálgunin var frumleg og opnaði.

Afburðamaður Jakob Jónsson, embættismaður, skáld, fræðimaður, prestur, skapandi brautryðjandi. Þökk sé honum öll störf hans í þágu Hallgrímssafnaðar og kirkju Íslands.

Fyrirlestur SÁÞ í Norðursal Hallgrímskirkju um dr. Jakob Jónsson, 3. mars, 2019. Í röð fyrirlestra um prédikun og kenningu presta Hallgrímskirkju frá 1941 – 2015. Hvernig mæltist prestinum? 

Myndin yfir greininni er af yfirliti ræðu Jakobs Jónssonar sem hann flutti á biblíudeginum 8. febrúar, 1942. 2. sd. í níuviknaföstu. Þetta yfirlit gefur innsýn í hvernig hann skipulagði ræður sínar og þær sem virtust vera blaðalausar voru skipulagðar. 

[i]Hans Jakob Jónsson, fæddist á Hofi í Álftafirði í Suður-Múlasýslu 20.1. árið 1904. Foreldrar hans voru Jón Finnsson, prestur í Álftafirði og á Djúpavogi, og Sigríður Hansína Hansdóttir Beck.Kona Jakobs var Þóra Einarsdóttir. Börn þeirra: Guðrún Sigríður, hjúkrunarfræðingur og Íransfræðingur; Svava, bókmenntafræðingur, rithöfundur og alþm.; Jökull, rithöfundur; Þór, veðurfræðingur og Jón Einar, lögmaður. Jakob varð stúdent frá MR 1924. Hann lauk embættisprófi í guðfræði við Háskóla Íslands árið 1928, var við framhaldsnám í sálfræði við Winnipeg-háskóla 1934-35, stundaði nám í kennimannlegri guðfræði og nýjatestamentisfræðum við Háskólann í Lundi 1959-60 og lauk lícentíatsprófi í guðfræði við háskólann í Lundi 1961 og varði doktorsritgerð við Háskóla Íslands 1965.Jakob var aðstoðarprestur hjá föður sínum á Djúpavogi 1928, sóknarprestur í Norðfjarðarprestakalli 1929-35, prestur í Kanada 1935-40 og í Hallgrímskirkjuprestakalli 1941-1974. Hann var skólastjóri við gagnfræðaskólann í Neskaupstað 1931-34, stundakennari við Gagnfræðaskóla Reykvíkinga 1941-42 og MR 1944-50. Hann var formaður Prestafélags Íslands í áratug og gegndi margvíslegum öðrum trúnaðarstörfum. Jakob skrifaði fjölda rita um guðfræði og skrifaði einnig leikrit. Jakob lést á Djúpavogi 17. Júní árið 1989.

[ii]Jakob Jónsson, Frá sólarupprás til sólarlags, Minningabrot, Skuggsjá, Bókabúð Ólivers Steins, Hafnarfjörður, 1981. Hér er vísað til blaðsíðutals þeirrar bókar og þegar vísað er í síður í þessum lestri er vísað til þeirar bókar.

[iii]Sjá helstu þætti nýguðfræði í samantekt Alfred Ernest Garvie í bók  James C. Livingston, Modern Christian Thought: From the Enlightenment to Vatican II,(New York: Macmillan Publishing C., Inc., London: Collier Macmillan Publishers, 1971), 246.

[iv]Þór Jakobsson, Um föður minn, sr. Jakob Jónsson, dr. theol. (1904-1989) nokkrar svipmyndir, Skjöldur ; 2007; 16 (6) = (66): bls. 18-23.

 

Greinar og pistlar

Jesús í lit

Hver er mynd þín af Jesú? Hvaða mynd hefur verið dregin upp í huga þér af Jesú Kristi? Er hún dapurleg eða gleðileg? Í bernsku minni þótti mér kristindómurinn skrítinn á föstunni. Það var eins og trúin væri í bakkgír. Af hverju þessi dapurlegi stíll, dempandi og jafnvel kæfandi drungi?

Jesúsaga föstunnar er ekki beinlínis til að efla trú okkar á mannkynið. Góðmenni framselt í hendur níðinga. Jesús á leið frá heimahögum og undir hramm spillts valds. Vald fer oft illa með hið fagra og góða, einlægni og ást. “…krossfestur, dáinn og grafinn. Steig niður til heljar.” Sorgleg frásögn með gott upphaf en nístandi framhald.

Og svo hafa Passíusálmarnir hljómað eða verið lesnir, sálmar sem segja passíu – píslarsögu Jesú. Sálmarnir færðu yfirskilvitlegan drunga – að mér fannst fyrrum – yfir trúarlífið, mannlíf og kirkjuhúsin. Og ég spurði: Getur sorgarerindi verið fagnaðarerindi? Eru Passíusálmarnir bara um pínu og hvaða gleðifrétt er það?

Þjáningin

Þjáning hittir alla menn – þig líka. Enginn flýr sorgina. Þroskað fólk glímir við endanleika sinn og annarra. “Kenn oss að telja daga vora að vér megum öðlast viturt hjarta” segir í Davíðssálmum. Er trú og kristni einkum meðal gegn dauðaógn eða er trú eitthvað annað og jafnvel stórum meira?

Á föstunni fléttast saga Hallgríms og í kirkjulífið og hluta þjóðlífsins. Við höfum líklega oftúlkað Hallgrím sem píslarmann. Hann málaði harmsögur heims og fólks svo vel að líðandi Íslendingar hafa um aldir fundið til samsemdar boðbera Guðs og sjálfs sín. Sjónum hefur gjarnan verið beint að dapurlegum þáttum í lífi Hallgríms sjálfs. Hann lenti visslega í klandri og klúðraði ýmsu. Hann sá á eftir börnum sínum og annarra í gröfina sem ekki ætti að leggja á nokkuð foreldri. Svo varð hann fyrir þeim skelfilega sjúkdómi að rotna lifandi.

Hallgrímur í lit

En hvað um hitt? Er sorgarsvipur og svört hempa allt sem einkennir Hallgrím, trú og kirkju? Nei, hann var í lit. Hallgrímur var skemmtilegur, eldhugi, fjölmenntaður, líklega góður pabbi og líflegur maður. Píslarmaðurinn var líka elskhugi og eftirlæti allra, sem kynntust honum. Hallgrímur var allur í plús – sjarmerandi góðmenni, hrífandi stórmenni, gjósandi listamaður.

Og hvað svo? Passíusálmarnir fimmtíu lýsa síðustu dögum Jesú. Myndin af Jesú er af himinkonungi sem er allt annað en upphafinn. Hann er himinkonungur, en kemur til að þjóna án allrar upphafningar. Það er ástin en ekki dauðinn sem er hvati og frumvaldur í lífsskoðun Passíusálmana. Jesús gekk inn í hlutverk menna til leysa þá frá vonleysi, þjáningu, lífsharmi. Áherslan er ekki á þjáningu heldur á hvað og hver megni að leysa vanda mannanna. Og það er elskandi Guð, sem kemur og fer á undan fólki um lífsdalinn. Jesú er ekki lýst sem hinum örugga konungi að baki víglínu, heldur hetjunnar, sem mætir, er og fórnar sér til að sigur vinnist. Hann hlýðir, fer fram í staðfastri auðmýkt og víkur sér ekki undan baráttu og þjáningu. Hann er ekki ofurkóngurinn heldur lífsþjónninn.

Að baki myrkrinu er ljós, að baki depurðinni er gleði. Sagan er ekki um pínu heldur um lífgjöf. Passíusálmar eru ekki sjálfspíslarsálmar heldur ástarsaga – margþætt og lífstrú saga um afstöðu Guðs og raunhæfar aðgerðir. Í orðahafi sálmanna heyrist grunnstefið:

Guð elskar, Jesús elskar, Guð elskar – alla menn – þig.

Jesús er ástmögur sem tjáir að lífið er gott, lífið er elskulegt, að Guð er alltaf nærri þér – og að eftir dauða kemur líf.

Kristin trú? Er hún þér slíkt fagnaðarerindi að þú finnir gleðina ólmast innan í þér? Eða tjáir þú og upplifir trúna með einhverju öðrum og hófstilltari hætti?

Þú mátt skipta út svörtu myndinni af Hallgrími og sjá hann í lit. Hver er mynd þín af Jesú? Er hún í sauðalitunum eða laðandi litum? Klisjumyndum af svart-hvítum Jesú má henda. Og svo er það þín eigin mynd af trú. Er kominn tími til að uppfæra? Ástarsagan er sögð og lifuð vegna þín.