Greinasafn fyrir flokkinn: Greinar og pistlar

113 pistlar SÁÞ eru inn á tru.is og aðgengilegt á slóðinni trú.is.

Greinar og pistlar

Þegjum ekki

Þeir sem ekki læra af sögunni endurtaka mistök fortíðar. Og þau verða dýru verði keypt og hryllileg. Lýðræði er brothætt og nú ógnar forseti Bandaríkjanna því með því að sækja að stofnunum ríkisins og reyna valdmörk. Aðferðir Trump og MAGA minna mig æ meir á uppgang nazismans í Þýskalandi á fjórða áratug 20. aldar. Hitler og félagar gerðu út á reiði fólks og ólu á vantrausti í garð stofnana, skóla og leiðtoga samfélagsins. Þeir sundruðu samfélaginu með hatursáróðri, útlendingaandúð, mannfjandsamlegri flokkun fólks og róttækri þjóðernishyggju.

Trump og félagar í MAGA beita óþægilega líkum aðferðum. Þeir kynda undir óánægju, magna andstæður og hatur milli hópa, halda fram alls konar falsfréttum um svik og ásókn óvina. Ráðist er á fjölmiðla, sérfræðinga, menntastofnanir og réttarkerfi landsins. Stöðugt er grafið undan stofnunum og trausti, spennan er aukin sem mest má verða. Alið er á persónudýrkun af því tagi sem við þekkjum frá sértrúarhópum. Dæmin hræða. Trump-cult er í gerðinni. Einræðistilburðir og einræðissókn Trumps er augljós. Fólki er hótað, farið er fram hjá löglegum forystumönnum og þeir niðurlægðir. En þó er mikilvægur munur á Bandaríkjunum og Þýskalandi nazismans og drápshryllingsins. Bandaríkin eru enn lýðræðisríki. Það er ekki aðeins hlutverk vina okkar í Bandaríkjunum að standa vörð um lýðræðið vestan hafs. Við höfum líka rödd. Ég naut menntunar í einum besta háskóla Bandaríkjanna á sínum tíma. Mér er mjög annt um hefð ríkisins, sögu, menningu og fólk. Ég mótmæli og mun mótmæla, sniðgeng bandarískar vörur og tala við vini mína og legg það lið sem ég má. Ég hugsa til prestsins Martin Niemöller sem iðraðist mjög í fangabúðum nazista að hafa ekki staðið með þeim sem höfðu verið jaðarsettir og niðurlægðir: „Fyrst komu þeir og sóttu sósíalista, og ég sagði ekkert – því ég var ekki sósíalisti. Svo komu þeir og sóttu verkalýðsfólkið, og ég sagði ekkert – því ég var ekki verkamaður. Þá komu þeir og sóttu gyðingana, og ég sagði ekkert – því ég var ekki gyðingur. Loks komu þeir og sóttu mig – og þá var enginn eftir til að segja neitt.“ „Þegar valdsmenn sverta sannleikann og réttlætið, er þögnin samsekt.“ Þegjum ekki.

Hin drepnu gera enga uppreisn. 

Greinar og pistlar

Bjössi og sjómennskan

Þegar ég ólst upp á Grímstaðaholtinu var á vorin mikið fjör við Þormóðsstaðafjöruna við Ægisíðu. Þar voru bátar grásleppukarlanna. Björn Guðjónsson var kóngurinn á svæðinu. Íbúar í Vesturbænum könnuðust við Bjössa og allir krakkar á Grímsstaðaholtinu þekktu hann. Við, smáfólkið, sóttum í fjölbreytilegt lífið við ströndina, skoðuðum kuðunga og iðandi fjörulífverur og veiddum fisk. Stundum synti torfa af stórufsa upp í fjöruna þar sem þurkhjallur Björns var. Það var gaman að veiða ufsann á stöng því hann var svo sprettharður. Trillukarlarnir skildu veiðihug barnanna og gáfu beitu. Þeir voru flestir vinsamlegir en Björn var þeirra fremstur. Hann var sækóngurinn í heimi okkar barnanna, glæsilegur eins og Hollywoodstjarna, hélt sig vel og var sómi stéttar sinnar. Báturinn hans var alltaf hreinn og kofinn hans sérlega snyrtilegur. Björn var mildur höfðingi í sinni verstöð. Hann var glettinn og elskulegur við yngri sem eldri og sannur mannvirðingarmaður. Skapfestan kom vel í ljós þegar á einhvern var hallað. Þá var Björn strax kominn við hlið þess sem að var sótt eða var minni máttar. Einu gilti hvort til hans komu börn, útigangsmenn eða þjóðhöfðingi. Allir nutu sömu ljúflyndisglettninnar, en hinir fátæku nutu hins vegar sérstakrar viðskiptavildar og verðið til þeirra var stundum talsvert neðan við þekkt kílóverð. Björn þekkti ekki aðeins umhyggjusiðfræði kristninnar, heldur iðkaði hana í lífinu og í samskiptum við fólk. Hann var „grand” í lífinu og stærstur í samskiptum. Hann var samherji í samfélagi.

Af því mér þótti Bjössi heillandi og traustins verður spurði ég hann ein sinni þegar ég var ellefu ára hvort ég mætti fara á sjó með honum. Hann tók spurningunni ljúflega en lofaði engu fyrr en foreldraleyfið væri veitt. Og pabbi og mamma treystu Birni Guðjónssyni og öllu hans fólki. Róðurinn með Bjössa var eftirminnilegur dýrðardagur. Góðmiðin við Staðarboða út af Álftanesi gáfu vel. Skipstjórinn var fumlaus. Meðan hann dró netin og skellti inn hrognkelsum og rauðmaga, fylgdist hann með skýjafari, blikum á lofti og lífi í sjó. Hann skýrði líka verkin fyrir hásetanum, talaði um sker og boða, benti mér á hnísu í sjónum og sagði frá þaraþyrsklingi, sem hann sá í djúpinu og hélt örfyrirlestur um hvernig þarinn skilaði kviðlit fiskjarins. Það var helgi í manninum og lotningarverð elska í starfi hans.

Á sjómannadegi hugsa ég gjarnan til sjómannanna sem ég þekki og hafa haft áhrif á fólk og mótað umhverfi sitt. Margir sjómenn hafa verið fyrirmyndir eins og Björn var mér. Sjómennirnir sem fólkið þeirra og fjölskyldur hefur verið lykilfólk í mótun velferðarsamfélags Íslands. Við minnumst líka þeirra sem farið hafa í hafið og íhugum afleiðingar fyrir ástvini þeirra og menningu þjóðarinnar. Við erum flest komin af fólki sem hefur sótt sjóinn. Báðir afar mínir voru sjómenn meðfram fjár- og kúabúskap. Fjölskylda konu minnar hafði lifibrauð af sjósókn. Sjómenn eru í flestum íslenskum fjölskyldum og höggvin hafa verið skörð í þær flestar. Algengt var fyrrum að þegar vermenn fóru á vertíð kvöddu þeir ástvini sína eins og þeir færu að heiman í síðasta sinn og ættu aldrei eftir að sjá þá aftur. Í stærstu sjóslysum aldanna fórust svo margir að hlutfallstollurinn var meiri en mannfall herþjóða í stríðum. Slagur Íslendinga var við haf og æðandi náttúruöfl. Í þeirri glímu varð til slitsterk trú og tenging við allt það mesta, besta og stærsta, Guð.

Trú og sjór tengjast. Aðalrými kirkna eru kölluð kirkjuskip. Og svo eru í ýmsum kirkjum skip sem svífa yfir höfðum fólks, oftast trébátar, annað hvort smækkaðar útgáfur af árabátum eða seglskipum. Skipin eru oftast fagrir gripir og völundarsmíð. Fallegar skútur, skonnortur og sú tegund skipa sem þekkt voru á fyrri öldum, en ég hef aldrei rekist á kafbát í kirkju, ekki smækkaða útgáfu af herskipi, togara eða fraktara. Þrátt fyrir alla sjómennsku Íslendinga eru skip þó ekki eins algeng í kirkjum okkar eins og víða erlendis. Guðjón Samúelsson skoðaði vel Grundvigskirkjuna áður en hann teiknaði Hallgrímskirkju og í hinu einfalda og stílhreina rými þess hrífandi guðshúss er fagurt skip svífandi. Þessi skip í kirkjum heimsins eru ekki sett upp á sjómannadögum. Þau eru þarna allt árið. Þau eru tákn. Og minna ekki aðeins á að Guð gefur fæðu og það sem við þörfnumst til lífsgæða. Þau minna líka á að Jesús var veiðimaður og lærisveinar hans líka. “Legg þú út á djúpið, og leggið net yðar til fiskjar”, sagði Jesús. Veiðisögurnar af Jesú varða að tryggja líf, bæta það og efla. Veiðiskapur þeirra var í þágu manna, veiða menn til lífsbjargar og lífsgæða. Veiðskapur guðsríkisins.

Í dag er sjómannadagur – merkilegur dagur sem minnir okkur á upphaf okkar Íslendinga, lífsbaráttu fólksins okkar og þjóðar. En sjómenn allra alda hafa ekki aðeins veitt fisk til næringar heldur líka verið ábyrgir björgunarmenn, þjónar samfélags síns. Björn Guðjónsson dró ekki aðeins fisk úr sjó heldur var líka öflugur félagi í samtökum smábátaeigenda. Hann lagði ekki aðeins fisk við dyr þeirra sem höfðu lítið milli handa og í búri. Hlutverk hans var stórt, að þjóna öðrum og gegna kalli mennskunnar. Hann var sem tákn samstöðu, samheldni og samvinnu. Björn bjargaði fólki og var eiginlega heil björgunarsveit í sjálfum sér, alltaf á vakt og til reiðu. Þegar hann sá, að ungmenni voru að leika sér á Hrakhólmum, sem eru sker við Álftanes, fór hann stóran krók til að tryggja að þau flæddi ekki á skerjum. Hann bjargaði þeim og kom þeim á þurrt. Krakkarnir á Grímsstaðaholti fleyttu kössum og flekum á flot og svo tók útfallið þessi fley og krakkana með. Oft bjargaði Björn börnum af flekum á floti, sem stefndu til hafs.

Sjómenn róa helst ekki á sjómannadegi. Skipin eru í höfn og sjómenn gleðjast í landi. Á slíkum dögum vitjaði Björn Guðjónsson ekki heldur neta sinna utan einu sinni. Hann var ekki í rónni þegar hann vaknaði, fann kallið hið innra, ræsti út son sinn sem ekkert skildi í karlinum. En í þetta sinn skyldi róið. Ekki höfðu þeir lengi farið þegar þeir komu að skútu á hvolfi. Kaldir menn voru á kili og í bráðri lífshættu. Þeir feðgar björguðu þeim um borð í trilluna og komu í hlýju og til lífs. Lengra fóru þeir Björn og sonur hans ekki þennan daginn. Erindi þeirra var lokið þann daginn því fólki var bjargað. Veiðskapur guðsríkisins, samherjar lífsins. Engra neta var vitjað þennan dag, en sá sem heyrir kallið þvert á kerfi og reglur veit hvenær á að fara út þrátt fyrir hefðbundin mótrök. Þannig er besta sjómennskan.

Minning á sjómannadegi.

 

Greinar og pistlar

Kristni, islam og gyðingdómur

Þetta ryðgaða fat sá ég á vegg í hinni gömlu borg Akko, sunnan landamæra Líbanon og Ísraels. Enginn friður verður – hvorki í landinu helga, Úkraínu eða öðrum sýslum, nema fólk af ólíkri menningu virði hvert annað og hefðir hvers annars. Kristni, islam og gyðingdómur geta lifað saman – en ekki þegar bókstafshyggja fer offari. Fundamentalisma kallaði dr. Einar Sigurbjörnsson hnyttilega grunnhyggju. Grunnhyggjan er grunnhyggin, sér ekki vel, hugsar skammt, slítur upp litríkan og fjölbreytilegan blómgróður mannlífsins, ryður frá sér öllum sem eru í vegi og traðkar niður þau sem hugsa og lifa öðru vísi. Kristinn síonismi kann ekki góðri lukku að stýra, frekar en íslömsk eða gyðingleg grunnhyggja. Friður sé með okkur.

Greinar og pistlar

Manngildið og ástarhaf

Mörg börn heimsins hafa legið á bakinu, horft upp í himininn, dáðst að stjörnumergðinni og rekið upp undrunaróp þegar loftsteinn strikar næturhimininn. Og þegar bætt er við tölum eða vitund um stærð vetrarbrautarinnar og geimsins sjálfs, verður jarðarkúlan lítil — og manneskjan, sem liggur á bakinu og leyfir sér að „synda“ á yfirborði þessa afgrunns, verður sem smásteinn í fjöru.

Matthías Johannessen líkti í einu ljóða sinna mannverunni við sandkorn á ströndinni og bætti við að kærleikur Guðs væri sem hafið. Við erum óteljandi börn lífsins á strönd tímans — mannabörn sem leikum og lifum í flæðarmáli. Og það er undursamleg von og trú að við séum ekki leiksoppar rænulauss öldugangs, án tilgangs, heldur umvafin lífi, í kærleiksfangi.

Annað skáld, mun eldra — höfundur 8. Davíðssálms Biblíunnar — vísar líka til hinnar sammannlegu reynslu að horfa upp í himininn, undrast og velta fyrir sér smæð mannsins:

Þegar ég horfi á himininn, verk handa þinna, tunglið og stjörnurnar, er þú hefir skapað,

hvað er þá maðurinn þess, að þú minnist hans,

og mannsins barn, að þú vitjir þess?

Þú lést hann verða litlu minni en Guð,

með sæmd og heiðri krýndir þú hann.

Hvað er maðurinn? Hvað ert þú?

Öll erum við dýrmæt. Hin kristna nálgun og afstaða er að hver einasta mannvera sé undursamleg og stórkostleg. Jesús Kristur hvetur alla menn til að meta eigið líf, og umgangast aðra sem djásn og vini Guðs. Og þannig megum við íhuga hið merkilega líf fólks — að Guð minnist allra, Guð varðveitir alla.

Þakkarandvarp sálmaskáldsins fyrir þúsundum ára var, og má enn hljóma þegar börn — eða við öll — íhugum dýptir og hæðir, stjörnur, sandkorn, tungl og sólir:

Guð, hversu dýrlegt er nafn þitt um alla jörðina!

Greinar og pistlar

Húsið hans Heinrich Böll og Claire Keegan

Ég reyndi að ímynda mér hvernig húsið hafi verið sem Heinrich Böll og fjölskylda höfðu til umráða á Írlandi eftir seinni heimsstyrjöld. Sumarið 1974 fór ég með félögum mínum akandi suður Noreg, allt Þýskaland, til Austurríkis, Ítalíu og Sviss. Svo skildi ég við þá og fór yfir landmærin og til Staufen, bæjar skammt frá Freiburg. Þar lærði ég þýsku í Goethe Institut með fólki úr öllum heimshornum. Þar voru m.a. öflgir og áhugaverðir Kóreubúar sem vildu kynna sér þýska sögu og menningu. Þeir töldu sig geta lært af Þjóðverjum hvernig ætti að búa við klofning eigin þjóðar. Ítalirnir skemmtu sér, Japanirnir voru iðnir og sendiherra Írlands í Þýskalandi var ötulastur við námið. Ég lagðist þessar vikur yfir þýskar bókmenntir og las í yndislegu sumarveðri m.a. írsku dagbók Heinrich Böll, notaði orðabók, glósaði og ræddi við ambassadorinn elskulega um Írland. Að læra þýsku með því að lesa Böll er meðmælanlegt. Og reyndist mér vel. 

Hvernig var ströndin hans Böll í Cooagh-þorpi á eyjunni Achill? Var honum nauðsyn að flýja stríðshrjáð Þýskaland? Ég vissi vel að Böll hafði verið neyddur í þýska herinn en líka að honum var illa við Hitler og nazismann og gerði upp við ástæður, samhengi og inntak stríðs og ofbeldis. Wo warst du Adam er önnur eftirminnileg bók Böll sem ég las á sínum tíma. Dagbók Böll frá Írlandi kemur mér í huga núna þegar einræðisöfl sækja að og vegið er að vestrænu og bandarísku lýðræði. Bókin er ekki venjuleg dagbók heldur fremur hugleiðingar sem spruttu upp í huga flóttamannsins frá hryllingi stríðs og leitaði athvarfs í fátæktartilveru yndislegs fólks á Atlanshafsströnd Írlands.

Ég hreifst af rithöfundinum Claire Keegan þegar ég las bækur hennar Smámunir sem þessir og Fóstur. Í fyrrasumar skutumst við Jón Kristján, sonur minn, til Dublin. Við komum við bókabúð í miðbænum og ég spurði bóksalann hver væri besti höfundur Írlands nú. Hún svaraði brosandi og án hiks: „Það er Claire Keegan. Hún er frábær.“ Svo gaf forlagið Bjartur fyrir skömmu út fína þýðingu Helgu Soffíu Einarsdóttur á þremur smásögum hennar undir heitinu Seint og um síðir. Vinkona okkar kom færandi hendi og gaf konu minni bókina. Svo þegar hún var búin að lesa vildi hún alls ekki skýra frá innihaldinu og sagði glettnislega að ég yrði sjálfur að lesa. Þegar hún bregst svo við eru bækurnar góðar og ástæða fyrir mig að lesa líka. Ég plægði – eða hentist öllu heldur – í gegnum þessar þrjár mögnuðu frásagnir, sem eru engar smásögur heldur allar margvídda stórsögur. Og þá kom Böll upp úr kafinu og þar varð samsláttur kraftanna í mínum huga. 

Keegan segir í miðjusögunni, Langur og kvalafullur dauðdagi, frá komu og veru rithöfundar í Böll-húsinu í Achill, konu sem hafði fengið húsið lánað til að vinna við lestur og skriftir. Tilfinningum er lýst og líðan í aðstæðum, rými, umhverfi og tengslum við náttúrukrafta, m.a.s. hænu og ref sem og Chekov.

Claire Keegan skrifar af  næmni um yfirgang, ofbeldi og illsku í ýmsum myndum í sögum sínum. Þessar þrjár sögur í nýju bókinni eru rosalegar. Og í Böll-hús-sögunni verður rithöfundurinn fyrir aðsókn þýsks háskólamanns og síðan ofbeldi hans. Hann smættar konuna, veður yfir mörk hennar, msinotar gæsku hennar, gerir lítið úr getu hennar og yfirskyggir fegurð húss, sögu og svæðis með heift sinni og einsýnni veraldarsýn. Hann er sem afturganga nazismans eða birtingur nútíma fasisma og MAGA? Er hann tákn um aðvífandi ofbeldis í túlkun Claire Keegan? Ég held að svo sé – tákn um vaxandi illsku. Allt í einu kom Böll-húsið til mín og með allt öðrum hætti en ég átti von á.

Verum á verði gagnvart illskunni – hvaðan sem hún kemur. Og lesum Seint og um síðir. Böll fékk Nóbelinn og ég held að Claire Keegan sé á biðlista þar líka. En aðalmálið er að lifa vel, iðja og biðja: … frelsa oss frá illu. 

THE HOUSE OF HEINRICH BÖLL AND CLAIRE KEEGAN
I tried to imagine the house that Heinrich Böll and his family had at their disposal in Ireland after World War II. In the summer of 1974 I drove with my friends from Oslo, through all of Germany, to Austria, Italy and Switzerland. Then we departed and I crossed the German border and went to Staufen, a small town not far from Freiburg . There I was in a Goethe Institut with people from all over the world learning German. I remember vividly the interesting group of South-Koreans who wanted to understand German history and culture. They thought they could learn from the Germans how to cope with the division of their own nation. The Italians had fun, the Japanese were industrious and Ireland’s ambassador to Germany was the most industrious in his studies. I was interested in getting to know German  literature. I knew it would help me learn German and I bought and read Heinrich Böll’s Irisches Tagebuch – the Irish diary. I did use a dictionary, took notes, repeated the words and learned bits and pieces of the language but I was fascinated by Böll and talked to the ambassador fondly about Ireland and Böll’s description. He was diplomatically impressed. 

What was Böll’s house like in the Cooagh-village on Achill? Was he forced to flee war-torn Germany? I knew that Böll had been drafted into the German army, but also that he disliked Hitler and Nazism and had to come to terms with the reasons, context and content of war and violence. Wo warst du Adam is also memorable book on evil and it’s concrete manifestations. Böll’s books come to mind now when authoritarian forces are advancing and Western and American democracy is being weighed down. They are meditations and reflections that soothed a troubled refugee from the horrors of war and being calmed in the culture of wonderful people on the Atlantic coast of Ireland.

I was thrilled by the author Claire Keegan when I read her books Small Things Like These and Foster. Last summer, my son Jón Kristján and I, went to Dublin. We entered a bookstore in the city-center and I did ask the bookseller who was the best author in Ireland right now. She replied with a smile and without hesitation: „It’s Claire Keegan. She’s fantastic.“ Then the Icelandic publisher Bjartur recently published Helga Soffía Einarsdóttir’s fine translation of three of Keegan’s short-stories with the title Seint og um síðir. A friend came to our house and gave the book to my wife. So when she was done reading, she refrained from describing or explaining the content of the stories. With a blink in her eyes she said I had to read them myself. I did. They are amazing stories, not short stories at all but multi-dimensional giants with immense power. Two of them told from the perspective of women and one from the perspective of a cheap guy. 

And then Heinrich Böll reappeared and in my mind and there was a fusion of forces. In the second story of the three, The Long and Agonizing Death, Keegan tells of the arrival and dwelling of a writer in the Böll-cottage in Achill, a woman who had borrowed the house to write and read. Keegan writes about the feelings of the hero in approaching the cottage, entering it, being there, the space, surroundings and relationships with natural forces, a hen and a fox included, as well as with a Chekov-story – all of this is described.

Claire Keegan is a master in writing about aggression, violence and evil and their appearances and disclosure in various forms. In the Böll-cottage-story, the resident writer is exposed to the visit of a German academician and then to his violence. He belittles the woman, the writer, oversteps her boundaries, abuses her goodness, belittles her abilities and overshadows the beauty of the house and the region with his fury and one-sided view of the world. He is like a ghost or sign of the rebirth of fascism – Nazism? Is he a symbol of the onslaught of violence? I think Claire Keegan interpretates latent and growing evil. 

All of a sudden, the Böll-cottage came to me and in a completely different way from what I expected. Reading Böll and Keegan we are urged to be alert – be on guard against evil – wherever it comes from and in whatever form or people. Let’s read slowly and attentively. Böll got the Nobel-price and I think Claire Keegan is on the waiting-room for it too.