Útfararræður

Guðsteinn Þengilsson + minningarorð

Hvað er lífið? Guðsteinn var í miðju hins opinbera lífs en þó var hann líka utan við. Hann var einbeittur, skýr og klár, en þó ekki algerlega séður. Hann var hreinskiptin en svo djúpur að ekki var séð til botns. Hann vildi norræn fræði en verteraði yfir í heilbrigðisvísindin, þráði greinilega fræðimennsku og grúsk, en helgaði líf sitt beinni hagnýtingu fræðanna. Útför Guðsteins Þengilssonar var gerð frá Neskirkju 9. desember 2004. Minningarorðin voru birt á síðu sem nú er niðurlögð og ég birti ræðuna að nýju hér að neðan. 

Sótti í bækur

Lítill Guðsteinn hjá ömmu á Þórðarstöðum, með bók í höndum. Hún hjálpaði hnokkanum upp í rúm, fingur fór eftir línunni, svo var lesið. Skrjáfandi blað, stafir, greinarmerki, eyður, línuskil, orð, orðasambönd, mislangar setningar. Hvað merkti þessi stafahrúga, hvernig var hægt að skilja þessa orðabendu? Orðin, fléttan og sagan öll komu til hans og fönguðu hug hans.

Svo mátti hann lesa upphátt fyrir fólkið sitt. Nýju bækur lestrarfélagsins rötuðu heim og svo fékk hann líka að lesa húslestrarbókina. Það skipti máli að lesa vel ekki síst þau orð. Alla tíð síðan las hann grannt. Hann hreifst af bókum, safnaði þeim, stráði um sig spekinni og deildi með sínu fólki ævintýrum þeirra. Eru ekki blaðsíður í góðri bók gæði fyrir lífið?

Þegar þau Guðsteinn og Jónína hófu búskap áttu þau lestrarstundir. Hún með eitthvað á prjónum eða barnaplögg í höndum og með eyrun opin. Hann með sögur herlæknisins, Gerplu, Þórberg eða ljóð Jóns Helgasonar og las fyrir konuna sína, það sem hreif hann. Hann kímdi og leiftraði.

Orð, bók og líf

Í síðustu bók Biblíunnar segir:

“Í hægri hendi hans, er í hásætinu sat, sá ég bók, skrifaða innan og utan, innsiglaða sjö innsiglum. Og ég sá sterkan engil, sem kallaði hárri röddu: ,,Hver er maklegur að ljúka upp bókinni og leysa innsigli hennar?” (Op. Jóh. 5.1-2)

Rit kristinna manna er bókasafn. Biblia er grískt orð í ft og þýðir einfaldlega bækur. Í því bókasafni er síðan rætt um alls konar bækur og mikilvægi þess að rita niður það sem máli skiptir. Þar er talað um lífsins bók og bók sannleika. Esekíel spámaður borðaði meira að segja bók, Jesús Kristur las upp úr bók til að tjá fólki hver hann væri og til hvers hann lifði. Jóhannes guðspjallamaður byrjaði með orð til að tjá veruleika lífsins, forsendur þess og tilgang. Orð voru við upphaf veraldar, engin ónytjuorð, heldur orð sköpunar og verðandi. Hebrear álitu Guð vera skáld lífsins, höfund allrar hugsunar og þar með veraldar. Og við enda Ritningarinnar er þessi bóknálgun enn til íhugunar. Í forsæti himins er innsigluð bók, en þá bók á að opna. Kallið hljómar hárri röddu: “Hver er maklegur að ljúka upp bókinni?” Hverju þjónar slík upplúkning? Eru orð, blaðsíða og bók til einhvers?

Uppruni og ættmenni

Guðsteinn Þengilsson fæddist á Akureyri 26. maí 1924. Foreldar hans voru Þengill Þórðarson, frá Höfða í Höfðahverfi, og Rósa Stefánsdóttir, frá Þórðarstöðum í Fnjóskadal. Foreldrarnir bjuggu ekki saman og Guðsteinn taldi líklegast, að foreldrum hans hafi verið meinað að eigast.[1] Guðsteinn var fyrst á Akureyri en síðan næstu sjö árin á Þórðarstöðum hjá móður sinni og í skjóli afa og ömmu.

Þegar Rósa giftist Hallgrími Sigfússyni, barnakennara og pósti, árið 1932, fór Guðsteinn með þeim yfir Fnjóskána og í Grjótárgerði í Fnjóskadal. Síðan voru þau eitt ár á prestsetrinu á Hálsi, en settust síðan að á kirkjustaðnum Illugastöðum í sömu sveit árið 1937. Hálfsystur Guðsteins, samfeðra, eru Guðrún og Ásta.

Skólaganga

Guðsteinn naut skólagöngu á heimaslóð fram á unglingsár og undir styrkri og umhyggjusamri stjórn móður og kennarans, stjúpa hans. Guðsteinn gerði grín að eigin búmannsraunum og sagði að ekki hefði hann verið mörg ár við bústörfin á Illugastöðum, þegar farið var að hugsa um hvað væri hægt að gera við hann því hann hafi verið rati í búskapnum!

Presturinn á Hálsi, frænka og venslafólk ýttu á og Guðsteinn var sendur í tveggja ára fóstur til Akureyrar til móðursystur og manns hennar. Þar sem hann hafði aðeins lokið barnaprófi hjá stjúpanum settist hann fyrst í 2. bekk gagnfræðaskóla og tók svo gagnfræðapróf vorið 1944. Sama vorið freistaði Guðsteinn þess að taka inntökupróf í Menntaskólann á Akureyri. Vorið var því strembið, mikill lestur, puð en góð útkoma. Í þrjá vetur naut Guðsteinn menntaskólalífsins. Hann var orðinn tvítugur, þegar hann hóf það nám. Hafði næði til að hugsa pólitík, menningarmál, að lesa og lifa. Þetta var Guðsteini góður tími, í góðum skóla, kennarar miklir fræðarar og fyrirmyndir. Stúdent varð hann frá MA árið 1947.

Guðsteinn skrifaði sjálfur: “Nú var ég orðinn stúdent, en hvaða háskólagrein átti ég að nema? …Stúdentspróf veitir í sjálfu sér engin réttindi til eins eða neins. Loks komst ég að þeirri niðurstöðu, þrátt fyrir að ég hafði numið í stærðfræðideild menntaskóla, að innritast í norrænudeild.” En þegar hann skrifaði þessi orð fyrir skömmu hefur hann orðað bakþanka öldungsins og bætir við: “Helst hefði ég viljað stunda framhaldsnám í stærðfræði, stjörnufræði og stjarneðlisfræði, en það hefði ég þurft að gera við erlendan háskóla. Þangað átti ég engan kost að fara, a.m.k. sá ég enga leið til þess.”

Norræn fræði stundaði Guðsteinn í tvö ár. Þegar hann hafði lokið upp hinum innsigluðu ritum þeirra fræða leitaði hugurinn annað. Sjálfsagt hefur raunvísindaþráin líka seitt og afkomuvitundin. Guðsteinn söðlaði um og hóf nám í læknadeild skólans haustið 1949 og lauk læknaprófi vorið 1956. Það sumar fór hann norður og vann kandídatstímann á Fjórðungssjúkrahúsinu á Akureyri. Á árunum 1957-63 var hann héraðslæknir á Suðureyri við Súgandafjörð. Þá lá leiðin til Svíþjóðar og Guðsteinn starfaði á sjúkrahúsi í Uddevalla í tvö ár og svo kallaði Hannibal Valdimarsson fjölskylduna heim á Suðureyri á ný. Þar var hópurinn til 1968 er þau fluttu suður í Kópavog.

Guðsteinn var síðan heimilislæknir í Reykjavík og síðar á Heilsugæslustöð Kópavogs. Hann var um árabil einnig fangelsislæknir. Árið 1982 var Guðsteinn ráðinn yfirlæknir við dvalarheimilið Sunnuhlíð í Kópavogi og gegndi hann því starfi til ársins 1996.

Á árinu 1997 hóf Guðsteinn síðan störf sem sjálfboðaliði í Þjóðabókhlöðunni við flokkun gagna og innslátt bréfasafna. Yfirgripsmikil þekking hans á fræðum, fólki og samfélagi nýttist vel í þessi sjö ár sem hann þjónaði handritadeild Landsbókasafnsins. Mér hefur verið falið að bera fram þakkir deildarinnar fyrir allt hans góða starf. Guðsteinn var á leið í vinnuna þegar hann var bráðkvaddur hinn 1. desember síðastliðinn, á leið til vinnu í bókhlöðu þjóðar sinnar, á fullveldisdegi.

Jónína og börnin

Guðsteinn og Jónína Stefánsdóttir kynntust á Kleppi sældarsumarið 1952. Hún var komin í nokkrar ógöngur því sjúklingur hafði náð taki á hári hennar og tók fast í. Guðsteinn kom gangandi með sprautu, varð vitni að stimpingunum en stökk þó ekki til fyrr en sprautan var örugglega komin í var. Þá var hann tilbúin að leggja henni lið. Jónínu þótti maðurinn bæði ótrúlega skipulagður, varkár og skýr í viðbrögðum og vildi því kynnast manninum betur. Hún var þá hjúkrunarnemi og hann læknanemi. Þau urðu kunningjar, svo vinir og settu svo upp hringana 13. desember og gengu í hjónaband 3. febrúar 1954. Þau eru því búin að eigast í meira en fimmtíu ár.

Guðsteinn var hamingjumaður í einkalífi, átti í Jónínu vin, andlegan og faglegan sálufélaga og samstiga lífsförunaut. Þau eignuðust fimm börn. Þau eru eru Stefán (f. 1954); Rósa (f. 1956); Sigríður (f. 1962); Hallgrímur (f. 1965) og Karl Jóhann (f. 1966). Þau tóku tengdabörnum opnum örmum og fögnuðu og nutu barnabarnanna, en eitt þeirra er látið. Þessu fólki, tengdabörnum, venslafólki og ástvinum var Guðsteinn glaður og hollur vinur, fræðari og stuðningur.

Ræktunarreitir

Málsgreinar í lífsbók Guðsteins eru margar og fjölbreytilegar. Guðsteinn lærði ekki aðeins orð í Fnjóskadal heldur einnig að vinna. Hann lærði hin almennu sveitastörf en náði jafnvel að sinna því einstaka starfi að vera geitasmali. Og Guðsteinn varð skógarmaður, lærði að grisja og vakta Þórðarstaðaskóg. Hvað ungur nemur gamall temur. Félagi í Skógræktarfélagi Kópavogs varð hann á seinni árum og fylgdist með skógræktarmálum. Hann varð síðan ræktunarmaður á mörgum sviðum.

Hann beitti sér fyrir ræktun lýðs. Á fullorðinsárum varð hann brennheitur áhugamaður um bindindismál. Hann hafði séð og reynt böl ofneyslu áfengis og vildi leggja lífinu lið, ritaði margar greinar um bindindismál í blöð og tímarit og sat í Áfengisvarnaráði. Þá var hann félagi í Lionshreyfingunni um árabil.

Hann vildi fræða um læknisfræði og ritaði hina merku bók Læknisfræði í ritröð Menningarsjóðs um vísindi. Þá þýddi hann fræðslurit um unglingaástir, ritaði fræðslubókina “Læknirinn svarar” sem ætluð var almenningi, sem leitaði svara um sjúkdóma og lækningar. Þá ritaði hann fjölda greina um ýmis framfaramál og þjóðmál.

Guðsteinn var hallur undir sameignarhyggju, tók þátt í pólitík öll sín fullorðinsár. Í þeim efnum var hann óhvikull og rásfastur vinstri maður. Hann var félagi í Samtökum herstöðvaandstæðinga og hvatti aðra til þátttöku í þeim félagsskap. Hann gekk Keflavíkurgöngur og 1. maígöngur. Þau Jónína opnuðu heimili sitt fyrir boðbera vinstri stefnunnar vestur á Suðureyri, hýstu þá og fæddu.

Guðsteinn var í andstöðu við hvers kyns auðvald, hvort sem það var að hernaðarbrölti í Asíu eða bauð læknaferðir í skjóli lyfjafyrirtækja. Hann afþakkaði slíkt og veitti andóf og oftast ljúfmannlega. Þau hjónin luku sínum pólitísku afskiptum með því að skipa heiðurssæti á lista Vinstri grænna í sveitarstjórnarkosningum í Kópavogi.

Mannúð

Í Guðsteini átti mannúðin dyggan fulltrúa. Hann bar sjálfum sér fagurt vitni og varð mér eftirminnilegur fulltrúi sinnar stéttar í því hversu vel hann sinnti föngum þegar hann varð fangelsislæknir. Í tvö sumur, á átakatímum Geirfinnsmála, fylgdist ég með með hversu gott lag Guðsteinn hafði á föngunum í Síðumúlafangelsi. Hann virti manngildi þeirra, og vann meðvitað að því að koma þeim til hjálpar og manns. Það var ekki auðvelt, en fangarnir mátu hann mikils og töluðu vart betur um nokkurn mann en fangelsislækninn.

Einu sinni sagði Guðsteinn við mig eftir viðtal að það væri alveg ótrúlegt hvað hægt væri að læra mikið af föngunum. Þeir hefðu svo mikla þekkingu á hvernig ólík lyf virkuðu saman, að þeir veittu honum meiri þekkingu en hinar lærðustu fræðigreinar. Guðsteinn bar í sér slíka jákvæða fróðleiksfýsn, sem jafnan kom út í plús og varð öðrum til manndómshvatningar.

Safnari gæðanna

Guðsteinn safnaði mörgu, ekki aðeins bókum. Hann skrifaði niður vísur, sem kannski hafa orðið honum farvegur tilfinninga og jafnframt skemmtunar. Hann kunni ókjör slíkra og um flest undir himninum. Hann gat því orðið vísnavinum til gleði í ólíkum aðstæðum með smellnu vísukorni. Hann skemmti börnum og frændum með þrautum. Hann hafði auðvitað góða þekkingu á ýmsum þáttum þjóðmenningar og skemmti sér yfir óheppilegum málsháttavillum. Hann kvakaði yfir ef einhverjum varð á að segja þjóf koma úr heiðskíru lofti.

Lífsbókin

“Í hægri hendi hans …sá ég bók, skrifaða innan og utan, innsiglaða… ,,Hver er maklegur að ljúka upp bókinni og leysa innsigli hennar?”

Hvað er lífið? Hvað er innsiglað og hvað er opinbert? Guðsteinn var í miðju hins opinbera lífs en þó var hann líka utan við. Hann var einbeittur, skýr og klár, en þó ekki algerlega séður. Hann var hreinskiptin en svo djúpur að ekki var séð til botns. Hann var stilltur sjentilmaður, þægilegur og skemmtilegur, en þó var eitthvað meira. Hann var félagslyndur en naut sín fremur í smáum hóp en stórum. Hann vildi norræn fræði en verteraði yfir í heilbrigðisvísindin, þráði greinilega fræðimennsku og grúsk, en helgaði líf sitt beinni hagnýtingu fræðanna.

Hver dýptin?

Hver var þessi maður? Engin ævi er opinber, enginn verður séður algerlega. Guðsteinn var fjölhæfur hæfileikamaður, sem ræktaði vel sinn reit, sitt fólk, sjálfan sig, embætti og frændgarð. En hann verður ekki séður, við getum aðeins leitt líkum að ýmsu í lífi hans og íhugað. Hversu miklu skipti, að þrátt fyrir gott atlæti fór hann á mis við föður á mikilvægum mótunarárum? Af hverju þessi fjölþætti og margþætti fræðaáhugi? Af hverju sótti Guðsteinn bókasöfnun svo fast?

Auðvitað varð hann alfræðingur, eins og fjölmenntaður endurreisnarmaður. En hann skildi líka manna best takmörk þekkingar. Hann las sína Biblíu ungur, las um trúarbrögð alla ævi, vissi vel um bóktengingu Gyðingdóms, kristni og Islam og hvað þröng bókfesta getur orðið skelfilegt tæki í höndum einsýnna kreddumanna, sem telja sig eina geta upp lokið lífsbókinni. Með slíkum átti hann enga samleið.

Hverju skiluðu allar bækurnar Guðsteini? Visku, vökulum huga, útsýn. Hann var vökumaður þjóðar og einstaklinga, knúinn mannúð. Nú hefur hann lokið að fletta blöðum í sínum bókum. Nú hefur lífsbók hans verið flett í hinsta sinn og lokað. En Guðsteinn gerði sér grein fyrir að ekki var allt séð eða skilið. Fræðileg eðlisfræði og þróun í stjarnfræði kitlaði hann löngum. Hvað þýddi það, ef rauntilveran átti sér aðrar víddir, hliðstæður? Hann gerði sér alveg grein fyrir hvað þessi vísindi opnuðu margar fræðaæðar um eðli heims og manns og jafnframt flengdu upp kosmólógískum og þar með trúarheimspekilegum spurningum.

Lífsbókin. Hver er maklegur að opna? Lokið lífi. Var lífið hans Guðsteins við lok, eða er það kannski eins og hvert annað undursamlegt upphaf, eins og byrjun á spennubók sem tekur öllum fram, sem hann las á sínum tíma? Getur verið að nú megi hann fá að njóta dýpri skilnings, meiri útsýnar því sá sem var hið mikla orð, samhengi bókanna til forna, hafi verið verðugur að opna hið stórkostlega bókasafn himinsins, þar sem allar víddir eru tengdar, allar bækur samþættast, þar sem öll flokkun gengur upp í himnesku Deweykerfi, þar sem fangar og frjálsir lifa saman í sameign og bræðralagi, þar sem enginn hefur af neinum neitt og allir gefa öðrum til gleði? Í því er undur trúarinnar, að efasemdamaðurinn má vona hið góða.

Lífsbók Guðsteins er nú blað í lífsbók veraldar. Verður bókin ávallt lokuð? Aðventa er tilkoma. Svarið við hinni miklu engilsspurningu um hver megnar að opna er svarað með boðskap jóla um að Guð kemur sjálfur, rýfur innsigli allra heftinga og kúgunar, er sjálfur orðið sem hrífur, sjálfur sá lyfsteinn Guðs, sem læknar allt og allt færir til betri vegar.

Góður Guð blessi minningu öflugs liðsmanns lífsins, gefi konu, börnum, venslafólki og afkomendum líkn í sorg, og okkur öllum mátt til að lifa vel og með manndómi og elsku.

Amen.

[1] Heimild Heima er best 7/8 54. árg. júlí/ágúst 2004, bls. 296. Aðrar tilvitnanir í þessum minningarorðum eru einnig úr þeirri grein Guðsteins.

Útför í Neskirkju, 9. desember 2004. Jarðsett í Gufuneskirkjugarði.

Greinar og pistlar

Til hvers aðventa?

Aðventan er komin. Þessi tími sem er “bæði og” en líka “hvorki né.” Aðventan er samsettur tími, sem krefst ákvörðunar um hvað skal vera í forgangi. Álagið getur verið mikið og margt sem þarf að framkvæma fyrir jólin. Kröfur, sem fólk gerir til sjálfs sín og sinna á þessum tíma, geta verið miklar og úr hófi. Áður en þú druknar í verkum er ráð að þú staldrir við og spyrjir: “Til hvers? Má ekki sumt af þessu bíða? Er ekki allt í lagi að fresta því, sem er ekki alveg aðkallandi?” Á aðventu er ráð að muna eftir tvennunni: Að vera eða gera. Hvort er mikilvægara að lifa eða strita, klára verk eða njóta lífs, upplifa eða puða? 

Veistu hvað aðventa þýðir? Orðið er komið af latneska orðinu adventus. Það merkir koma, að eitthvað kemur. Við, menn megum leyfa okkur að hlakka til og vona. Það er einn af undraþáttum lífsins að við megum í læstum aðstæðum vinna að því mál leysist, vænta að lausnin komi. Í aðkrepptum aðstæðum megum við vona að úr rætist, að inn í myrkar aðstæður nái ljós að skína.

Aðventan þarf ekki að vera puðtími heldur getur verið tími hins innri manns. Aðventan má vera tími eftirvæntingar þess að lífið verði undursamlegt. Boðskapur jólanna er um þá dásemd að allt verður gott. Á aðventunni megum við undirbúa innri mann, skúra út hið óþarfa og vænta komu hins fagnaðarríka. Aðventan er tími til að núllstilla lífið til að við getum tekið við undri lífsins.

Greinar og pistlar

Kórónaveiran er að breyta útfararsiðum Íslendinga til frambúðar

Sóknarprestur í Hallgrímskirkju er viss um að útfararsiðir Íslendinga muni breytast til frambúðar af völdum þeirra samkomutakmarkana sem hafa verið í gildi vegna kórónuveirufaraldursins.

Séra Sigurður Árni Þórðarson, sóknarprestur í Hallgrímskirkju, kveðst sannfærður um að útfararsiðir Íslendinga muni breytast til frambúðar af völdum þeirra fjöldatakmarkana á samkomuhaldi landsmanna sem verið hafa við lýði mikinn hluta þessa árs.

Þetta kom fram í viðtali við Sigurð Árna í fréttaþættinum 21 á Hringbraut í gærkvöldi, en þar segist hann hafa orðið þess áskynja að æ fleiri landsmenn séu að verða vanir – og sáttir – við einfaldar og fámennar útfarir.

Fólk sé að uppgötva það í ríkari mæli að hægt sé að kveðja ástvin sinn áþekkt því sem þekkist á öðrum Norðurlöndum, þar sem aðeins nánasta fjölskyldan kemur saman á útfarardegi. Það sé ekki lengur jafn sjálfsagt og áður að kalla til mörg hundruð manns úr nærumhverfinu á þessum kveðjustundum, svo sem þekkst hefur frá því gamla sveitasamfélagið var og hét á Íslandi, heldur geti það allt eins verið persónulegra og þægilegra að efna til fámennrar útfarar.

Hér skipti kostnaðurinn við útförina líka miklu máli, en hefðbundin, fjölmenn útför þar sem fjöldi listamanna kemur fram og efnt er til mörg hundruð manna erfidrykkju á eftir, sé mörgu fólki ofviða af augljósum ástæðum.

Af þessum sökum, segir séra Sigurður Árni, muni æ fleiri landsmenn kjósa það eftirleiðis að kveðja ástvin sinn í fámennum athöfnum nánustu ættingja, í anda þess sem þekkist á hinum Norðurlöndunum. Tónninn hafi verið sleginn til frambúðar; fólki finnist það ekki lengur óeðlilegt eða bera vott um virðingarleysi að kveðja ástvin í þröngra vina hópi, í stað þess að fylla kirkjuna af fjarskyldara fólki með tilheyrandi umstangi og kostnaði.

Fjöldatakmarkanir á tímum kórónaveirufaraldursins kalli fram nýja siði.

Viðtal við Sigmund Erni Rúnarsson á Hringbraut 3. nóvember. Sjá frétt í Fréttablaðinu.  

Myndina tók ég af líkkistu sem ástvinir höfðu þrykkt handarförum sínum á.

Greinar og pistlar

Doktor Jesús Kristur og Matthías

Matthías Jochumsson var risi í menningarlífi Íslendinga, skemmtilega frakkur guðfræðingur og eitt besta sálmaskáld þjóðarinnar bæði fyrr og síðar. Í dag er eitt hundraðasta ártíð Matthíasar, en hann lést 18. nóvember árið 1920.

Matthías Jochumsson var samsettur maður og hugðarefnin voru því fjölbreytileg. Af bréfum og bókum hans má vel sjá hvílíkur lestrarforkur hann var. Hann reif í sig það, sem hann náði í og skrifaði síðan um stefnurnar, hugmyndirnar og bækurnar. Hann var afar hrifnæmur og hreifst af hverjum nýjum kenningavindi, sem honum barst. Þótt Matthías væri nýjungagjarn sagðist hann þó lesa eins og hann væri að lesa Sturlungu, taka það gott og gilt, sem honum þætti skynsamlegt! En eigið sjálfsmat getur blekkt, ekki síst ef skaphöfnin er ólgukennd. Líklega hefur blaðamaðurinn og fagurkerinn í Matthíasi verið öflugri en greinandi kerfissmiðurinn.

Guðfræðibyltur

Matthías var farvegur erlendra strauma í guðfræði. Hann var byltingamaður í flestum greinum mannvísinda og sérlega mikilvægur íslenskri kristni því hann vakti athygli landa sinna og þ.m.t kirkjumanna á þeim vatnaskilum, sem urðu með vísindahugsun nítjándu aldarinnar. Í ritum hans birtist sígruflandi hugur, sem ekki festi andans trúss við neina kreddu og kenningu. Matthías dró sjálfur saman eigin trúarstefnu og skoðanamyndun:

„…minn idealismus, minn individualismus og minn subjectivismus þolir engar kreddur eða mannlegar doctriner; þess vegna átti ég aldrei þjóðkirkjuklerkur – og kannske alls enginn – klerkur að vera.“

Þannig leit hann á og segir talsvert um stöðu þjóðkirkju fyrir liðlega hundrað árum. Þjóðkirkjan varð, m.a. fyrir tilstilli Matthíasar, rúmgóð og þolgóð kirkja, sem hvetur til fjölbreytileika og víðfeðmi.

Uppvöxtur

Matthías Jochumsson fæddist í Skógum í Þorskafirði á Marteinsmessu, 11. nóvember, 1835 og lést 18. nóvember árið 1920. Bernskuheimilið virðist hafa verið fjörmikill vettvangur andans. Þar var ákaft rætt um hræringar tímans og meðal annars um trúmál. Virðast foreldrar Matthíasar ekki hafa veigrað sér við að skoða annarlegar kenningar. Matthías vandist því þegar í foreldrahúsum umræðum um trúmál. Hann var sendur til starfa og náms í menningar- og verslunarmiðstöðinni í Flatey. Liðlega tvítugur fór hann utan og var veturinn 1856-57 í Kaupmannahöfn. Hann hóf síðan nám í Lærða skólann í Reykjavík og lauk stúdentsprófi árið 1863. Tveimur árum síðar lauk hann prófi frá Prestaskólanum, þá tæplega þrítugur.

Matti í Móum

Matthías var vel lesinn og hafði þegar tekið út nokkurn þroska áður en hann hóf nám. Hann var því sjálfstæður í skóla og fór eigin leiðir, svo sem sjá má í fjörlegri og bersögulli sjálfsævisögu hans Sögukaflar af sjálfum mér. Matthíasi var veitt Kjalarnesþing í ágúst 1866 og vígðist í maí 1867. Bjó hann á Móum og kallaði sig gjarnan Matta í Móum í bréfum á þessum tíma.

Dauðsföll og dramatík
Matthías var þríkvæntur. Elín Sigríður Didrichsdóttir lést annan jóladag 1868 eftir aðeins þriggja ára sambúð þeirra. Enn skemmri var sambúð hans með Ingveldi Ólafsdóttur, sem hann kvæntist í júlí 1870. Lést hún tæpu ári síðar í júní 1871. Gekk kvennamissirinn mjög nærri hinum geð- og tilfinningaríka Matthíasi. Festi hann ekki yndi við prestsskapinn og lagðist í útlandaflakk. Fór hann um Danmörk og Noreg 1872-73 og var í Englandi 1873-74. Í þessum ferðum kynntist hann mörgum andans jöfrum og peningamönnum. Var hann styrktur af enskum unitörum til að kaupa blaðið Þjóðólf og ritstýrði honum frá 1874-80. Vænkaðist og hagur hans í einkamálum.

Í júlí 1875 kvæntist hann Guðrúnu Runólfsdóttur og nutu þau samvista í 45 ár. Lifði Guðrún mann sinn. Þau eignuðust tíu börn! Matthías var prestur í Odda á árunum 1880-86 og síðan á Akureyri 1886-99. Bjó hann nyrðra til dauðadags og er heimili þeirra hjóna, Sjónarhæðir, varðveitt sem minjasafn.

Skáldskapur og ritstörf

Kunnastur er Matthías Jochumsson fyrir ritstörf sín. Eftir hann liggur gífurlegt magn af greinum, ljóðum, sálmum, þýðingum og öðru frumsömdu efni. Lofsöngin „Ó, Guð vors lands…“ samdi hann vegna hátíðahaldanna og konungskomunnar áruð 1874. Varð sálmurinn síðar þjóðsöngur Íslendinga.

Unitaraguðfræði

Þótt Matthías væri hverflyndur í trúarkenningum og menningarmálum, er þó kenningaslóði, sem hægt er að greina, í flestum ritverkum hans. Áberandi er, að Matthías virðist hafa aðhyllst ýmsar hugmyndir ameríska unitarans Channing. Matthías hafði þó aldrei þolinmæði til að fjalla skipulega um trúfræði eða samræma hugmyndir sínar. Þær voru í sífelldri mótun. Ritgerðir hans voru sem sjálfstæð myndverk en ekki hluti heildar. Skáldið skapaði fremur eindir en síður endanlegan heim heildar.

Matthías gerði skynsemi manna hátt undir höfði. Eins og margir guðfræðingar um aldamótin 1900 greindi hann skarplega að trú og kenningu. Kenningakerfi vildi hann fyrst og fremst nálgast með hjálp skynseminnar. Þótt Matthías væri ávallt hinn heitasti trúmaður vildi hann lesa Biblíuna fyrst og fremst með hjálp vitsmuna.

Guðsmynd Mattíasar

Þær hugmyndir, sem Matthías gerði sér um Guð, eru í anda rómantísku stefnunnar. Guð, sem hann tilbað, var Guð jafnvægis, en jafnframt skapandi Guð, sem kallað hefur fram allan heim. Matthías trúði því, að Guð væri alls staðar að starfi. Ekki áleit hann, að Guð væri sama og heimur. Hann var ekki algyðistrúar (panteismi). Hann var fremur pan-en-teisti. Það merkir, að Matthías lagði áherslu á, að Guð sé með ákveðnu móti í heiminum. Allt efni, frá hinu smæsta ódeili til hinna stóru stjörnukerfa, taldi hann gegnsýrt veru Guðs. Þessi guðsívera einkennist af lífi, ljósi og kærleika. Mönnum er auðið að njóta þessarar návistar eða sljóvga hana og kæfa. Okkur er í sjálfsvald sett, hvort við leyfum guðsstarfinu að vinna gott eða hvort við drepum það í dróma.

Matthías virðist ekki hafa efast um, að Guð væri algóður og réttlátur. Hins vegar átti hann erfiðara með að viðurkenna réttmæti þeirrar kenningar, að Guð væri þríeinn. Hann trúði á Guð föður, en síður á Guð í þremur hlutverkum, í mynd föður, sonar og anda. Guð hans var faðir lífs, máttugur kraftur, sem kallar líf úr dauða, bregður ljósi upp í myrkri, útdeilir gæsku í kröppum kjörum og leiðir með umburðarlyndi breisk börn sín til þroska og visku.

Doktor Jesús Kristur

Kristsdýrkun Matthíasar var ávallt mikil. Svo er að skilja á sumu því sem hann skrifar, að Jesús Kristur hafi verið lítt meira en maður. Aldrei virðist hann þó hafa efast um, að Jesús hefði mjög mikilvægu hlutverki að gegna í mannheimi sem fulltrúi Guðs, siðferðisviðmið, lærimeistari og fullkominn maður. Hann talaði jafnvel um hann, sem doktor Jesú Krist! Eftir því sem árin færðust yfir Matthías óx Kristsdýrkun hans þó hann tæki ekki beinlínis fræðilegum afleiðingum af tilbeiðslu sinni.

Höfuðlausnir og möguleikar

Eins og margir unitarar og rómantískir hugsuðir á nítjándu öld hafði Matthías mikla trú á möguleikum manna til sigra í heimi andans. Hann trúði á siðferðilegar framfarir manna. Hann taldi, að mannkyn væri á þroskabraut. Hann tók mjög nærri sér böl, vonsku og hörmungar, bæði í einkalífi og preststarfi. Fátt var honum erfiðara viðfangs en dauði ungmenna. Eitt erfiðasta verkið í lífinu þótti honum að tilkynna ekkju lát sona hennar. Oft rugluðu tilfinngarnar hann og í aðkrepptum eða yfirspenntum aðstæðum vissi hann ekki sitt rjúkandi ráð. Trúarlíf hans var líkara stríðum straumi og ólgandi hafi en lygnum sæ. Margir sálmar hans urðu til við sorgarglímu og voru n.k. höfuðlausnir. Sér og öðrum til hugarhægðar talaði Matthías um mannkyn í anda dæmisögu Jesú um glataða soninn. Hann taldi, að skuld manna væri stór við höfund lífsins og að allt væri að láni; heilsa, líf, gáfur og gæði. Gegn hinum myrku þáttum mannlífs barðist hann, en vildi samt ekki gera of mikið úr þeim.

Allir með

Í ljósi skynsemisáherslu og bjartsýnnar heimsskoðunar hafnaði Matthías fornum kenningum um útskúfun og glötun. Lenti hann í stælum um þau atriði frá og með 1891 og varð hann að draga í land, sjálfsagt gegn betri vitund. Biskup bað Matthías, sem þá var þjónandi prestur, að taka orð sín aftur um ógildi útskúfunarkenningarinnar. Almannrómur taldi, að ef hann hefði ekki beðist velvirðingar á skrifum sínum, hefði hann verið sviptur hempunni. Svo mun þó ekki hafa verið.

Guð getur

Skáldpresturinn fetaði eigin stigu. Þrátt fyrir bölið í heiminum hélt Matthías fast í trúna á góðan Guð. Hann möglaði við Guð og menn og leysti ekki með vitsmunum, fremur en aðrir, gátuna miklu um eðli þjáningarinnar. En Matthías átti sér lausnarleið. Hann skaut gjarnan þungbærum þrautum og torráðnum gátum til Guðs, sem hann treysti fyrir leyndustu hörmum og taldi Guð eiga ráðsnilld gagnvart hvers kyns vanda.

Þegar líf, ljóð og skrif Matthíasar eru skoðuð blasir við glíma trúmannsins við Guð. Ritverk hans eru flott, en mesta gildi Matthíasar er hvernig hann túlkar þau fangbrögð. Kreddur og kerfi vöfðust aldrei fyrir honum hvernig sem í hann var rifið hið innra eða ytra. Þótt allt brysti hvarf honum aldrei samfylgd hins guðlega. Það heitir trú á máli kristninnar. Matthías er ekki mesti trúarhugsuður Íslendinga en eitt af bestu trúarskáldum síðustu tveggja alda. Og hann var þjóðskáld.

 

Greinar og pistlar

Jesús í Hallgrímskirkju

Þegar komið er inn í Hallgrímskirkju og horft til hægri blasir við Jesústytta Einars Jónssonar (1874–1954). Hann lauk gerð hennar á afmælisdegi sínum 11. maí árið 1946 og gaf síðan Hallgrímskirkju listaverkið árið 1950. Styttan var fyrstu árin í kapellunni sem var neðri hluti kórs kirkjunnar. Þegar Suðursalurinn var tekinn í notkun sem guðsþjónusturými árið 1974 var styttan flutt þangað og var við hlið altarisins. Kirkjuskipið var tekið í notkun árið 1986 og þá var Kristsstyttan flutt inn í kirkjuna. Mismunandi skoðanir voru meðal safnaðarfólksins hvar hún ætti að vera. Sumir vildu að hún yrði í kórnum og var deilt um hvort hún ætti að vera úr gifsi, marmara eða eir. Aðrir vildu að Kristsstyttan yrði neðan þrepa við kórinn. Að lokum var ákveðið að best færi á að hún yrði í vesturhluta kirkjunnar. Þar myndar hún helgirými, heilsar þeim sem koma í kirkjuna og kveður með kyrrlátri helgi þau sem fara út.

Trú Einars Jónssonar

Eftir efasemdartímabil í æsku varð Einar Jónsson trúmaður á fullorðinsárum. Trúarheimspeki alls konar, dulspeki og guðspeki, hafði mikil áhrif á list hans og hugsun. Í ritum Einars má sjá hve mikils hann mat Jesú Krist og taldi hann farveg fyrir ástaráhrif Guðs. Einar leitaði löngun að inntaki og kjarna birtingarforma lífsins. Í fjölda listaverka leitaðist Einar við að sýna það sem býr að baki ásýnd eða yfirborði. Erindi Einars og listar hans voru að opinbera dýpri sannleika, innri veruleika, kjarna efnis og anda. Einar málaði margar myndir af Jesú Kristi. Í þeim og skúlptúrum Einars er Jesús Kristur fulltrúi hins mesta og besta í veröldinni og þar með Guðs. Ásjónur Jesú eru ásjóna hins upphafna og hreina guðsfulltrúa og þannig er Kristsmynd Hallgrímskirkju. Jesús Kristur stendur með krosslagðar hendur sem er tákn um þjónustu við Guð og köllun til starfa. Því hefur Kristsmyndin verið tengd við skírn Jesú í Jórdan. Svipuð Jesúmynd er í páskaverki Einars sem hann gerði eftir að hann lauk Kristsmynd Hallgrímskirkju (1946-47). Þar er Jesús Kristur með krosslagðar hendur einnig.

Ásjóna og hendur

Hver var fyrirmynd andlits Jesú? Fyrirmyndin var ekki mennsk, en Einar heillaðist af því andlitsfalli sem Tórínó-líkklæðið opinberaði. Það var trú margra að það hefði verið líkblæja Jesú. Klæðið vakti mikla athygli um og eftir aldamótin 1900. Einar var ekki að leita að eftimynd eða ljósmynd af Jesú heldur mat hann gildi hins stíliseraða, handanmenska andlitsfalls klæðisins. En hendurnar eru íslenskar. Þegar Einar var að gera Kriststyttuna árið 1945 var hópur af ungum mönnum að vinna í garðinum hjá honum og Einar bað um að einn unglinganna sæti fyrir. Sá var Guðmundur J. Guðmundsson, síðar verkalýðsleiðtogi. Hann sagði síðar í dagblaðsviðtali. „Ég var náttúrulega ekki fyrirmyndin að andlitinu en hendurnar, framhandleggirnir og hálsinn eru nákvæmlega eins og á mér. Ekki einu sinni ljósmynd væri líkari,“[i]

Klæði og kletturinn Pétur

Kufl Kristsstyttunnar er líkur stíliseruðum klæðum á öðrum styttum Einars. Styttan er há og hæðin þjónar túlkun ofurmennis sem hægt er horfa upp til. Fingur og fætur eru einnig langir og vekja tilfinningu fyrir ofurstærð. Kristsstyttan stendur á bjargi og Einar meitlaði ekki aðeins kletta, t.d. stuðlaberg, heldur þótti merkilegt að íhuga merkingu kletts og tengslin við Pétur postula Jesú. Undirstaða skipti Einar alltaf miklu máli.

Jesúmyndir

Hallgrímskirkja er Jesúhús. Kveðskapur Hallgríms, Passíusálmarnir, beina sál, hugsun og lífi til Jesú, píslar hans og fyrirmyndar. En Jesúmynd Hallgríms er ekki áberandi í listaverkum eða skreytingu kirkjunnar. Kristsmynd Einars Jónssonar er ekki Jesúmynd Hallgríms. En myndin af Jesú er ekki ein. Engin veit hvernig Jesús leit út en meira er vitað hvað hann var og gerði fyrir menn. Mennirnir trúa – eða trúa ekki – með margvíslegu móti. Jesúmyndirnar eru tengdar afstöðu, skynjun, eigindum og túlkun fólks.

Jesús Kristur guðspjalla Biblíunnar er boðaður í Hallgrímskirkju í orði, söng, fræðslu og list. Einnig Jesús Hallgríms Péturssonar. En þar er líka er Jesúmynd Einars Jónssonar. Íslensk kristni á sér heimili í þjóðarhelgidómi Hallgrímskirkju. Þó myndirnar séu margvíslegar er Jesús Kristur þó einn – og kallar til allra sem koma, líka í kyrru og upphafinni tilbeiðslu Kristsstyttu Einars Jónssonar.

Myndskeið þessarar íhugunar og kynningar Kristsstyttunnar er að baki þessari smellu. 

11.11.2020

[i] https://timarit.is/page/1525258#page/n11/mode/2up