Greinasafn fyrir flokkinn: Útfararræður

Ég birti margar útfararræður mínar en þó ekki allar – og sumar með hljóðskrá. Nálgast má minningarorð á sigurdurarni.annall.is.

Útfararræður

Björn Guðjónsson – minningarorð

Hann var sem einn af postulunum, einn af lífsins höfðingjum, sem hafa litað líf okkar hinna og gert það skemmtilegra og betra.  Minningarorð um Björn Guðjónsson eru hér að neðan.

Jólagjöfin 1940

Björn og Inga hittust á rúntinum í Austurstræti árið 1940. Vinkonur voru þar á ferð á jóladag og Björn og vinur hans voru úti að aka, en höfðu þó augun hjá sér. Þeir sáu dömurnar, buðu þeim í bíltúr og ferðin endaði í húsi við Tjarnargötu. Þar kom í ljós, að þau Björn og Inga höfðu líkan smekk. Þegar ávaxtaskálin fór hringinn sá Inga appelsínu, sem hana langaði í, en Björn var á undan. Hann var alla tíð snöggur, glöggur og rífandi gamansamaur, sá auðvitað löngunartillit hennar og valdi appelsínuna, sem hún vildi.

En dýpri rökin eru, að Björn vildi það sama og Inga. Hans viðmið voru hin sömu og hennar. Hann mat það, sem henni hugnaðist og Inga varð hans appelsínustelpa. Hann varð ekki aðeins jólabjörninn hennar, heldur heldur jólagjöf fyrir lífið.

Af ávöxtunum skuluð þér þekkja þá – var slagorð Silla og Valda í Austurstrætinu. Þessi biblíuorð áttu líka við unga parið. Appelsínan varð til að Inga kom á þann reit, sem Björn vissi bestan í veröldinni, Grímsstaðaholtið og Ægisíðu. Þau gengu í hjónaband í desember 1942 og hafa því notið hjúskapar í 66 ár. Þeirra saga hefur verið gæfusaga. Oft hefur Björn róið, en nú fer hann sína hinstu ferð frá Ægisíðu á eftir. Fáni verður dreginn að hún við húsið nr 66 og drottningin hans Björns sér á eftir bónda sínum og út á himinsjóinn.

Fiskveiðar

Ég las áðan úr sjómannaguðspjallinu. Björn þekkti þreytuna, sem fylgdi gæftaleysi og aflaþurrð. Hún er söm við Genesaretvatn, sem er álíka stórt og veiðsvæði Björns og helmingi stærra en Þingvallavatn, sem hann unni líka. Björn hefði alveg skilið hik manns, sem hafði farið snemma en komið fisklaus til baka. Svo kom þar að maður ofan af landi og vildi annan róður strax. En Símon Pétur lét sig hafa það og líf hans breyttist og allur heimurinn með.

Björn var líkur Símoni Pétri um margt, fastur fyrir, traustsins verður, skynugur og fullkomlega yfirvegaður í sókn sinni. Hann kunni sitt fag. Báðir vissu hvernig leggja ætti net og hvenær maður opnaði fyrir innri skynjun, tók mark á innri rödd og hinu sérstæða.

Björn var vel gerður og hann samþætti vel gáfur sínar. Hann naut þekkingar síns fólks á nátttúru umhverfisins í marga ættliði, fékk í arf veðurvit kynslóðanna, þekkingu á botni, straumum og fiskgöngum við Skerjafjörð. Hann varð kunnáttumaður í sínu fagi og sækóngur Ægisíðunnar. Útgerðin dugði ekki til framfærslu allt árið og Björn leitaði því annarra vinnumiða meðfram. Á yngri árum veiddi hann síld í Hvalfirðinum og fyrir norðan, vann hjá Eimskip um tíma og síðan í Sindra Stáli.

Grímsstaðavörin og mannlífið

Vegna útgerðar hans könnuðust íbúar í Vesturbænum við Björn Guðjónsson. Og allir krakkar á Grímsstaðaholtinu þekktu Bjössa. Smáfólkið sótti í fjölbreytilegt lífið við ströndina, skoðaði kuðunga og veiddi síli og marhnúta. Um tíma herti Björn grásleppu á trönum við klöppuðu ástasteinana hjá brautarteinum hans. Þar kom stundum torfa af stórufsa, sem rikkti vel í og gaman var að veiða á stöng. Bátakarlarnir skildu veiðihug barnanna og gáfu beitu. Þeir voru flestir vinsamlegir en Björn var þeirra fremstur. Hann var sæhöfðinginn í heimi okkar barnanna, glæsilegur, eins og Hollywoodstjarna, og hélt sig vel, sómi sinnar stéttar. Báturinn hans var alltaf hreinn. Kofinn hans var snyrtilegur eins og fjöldi mynda í blöðum og tímaritum sýna vel.

Sjógangurinn krafði eigendur um stöðugt teinaviðhald og alltaf var brautin hans Björns best. Hann gætti tóla og tækja sinna. Björn var mildur höfðingi í sinni verstöð. Hann var glettinn og elskulegur við yngri sem eldri, var sannur mannvirðingarmaður. Og geðlaus var hann ekki og skapfestan kom vel í ljós þegar á einhvern var hallað, þá var Björn strax kominn við hlið hins minni máttar. Einu gilti hvort til hans komu börn, útigangsmenn eða þjóðhöfðingi. Allir nutu sömu ljúflyndisglettninnnar, en hinir fátæku nutu hins vegar uppbóta og verðið til þeirra var stundum talsvert neðan við þekkt kílóverð.

Ríkidæmi gjafmildinnar

Samheldni hefur löngum ríkt á Íslandi, siðfræði samstöðunnar er inngreypt í fólk og kemur í ljós í heilbrigðu fólki og ekki síst þegar að kreppir. Björn þekkti ekki aðeins umhyggjusiðfræði kristninnar, heldur iðkaði hana í lífinu og í samskiptum við fólk. Í honum var gæfuleg blanda heiðarleika, umhyggjusemi, örlætis, hugrekkis og vilja til hins besta í öllum efnum. Hann var “grand” í lífinu en stærstur í samskiptum. Börnin hans vita, að þurfandi fólk á að njóta uppbóta og aukafiska, að ríkidæmi í lífinu verður ekki til vegna þess að maður nær öllum krónunum, heldur þegar fólk fær notið lífs og umhyggju. Sá er ríkur, sem sem gefur af sjálfum sér, sá einn verður auðugur sem veit að fjármunir eru þjónar en ekki húsbóndi.

Ungviðið og þroskakostir

Fólk á Grímsstaðaholti naut ekki aðeins nýmetis úr bátnum hjá Bjössa, heldur líka þeirrar gleði sem lífið á ströndinni gaf tilefni til. Það var gaman á góðum dögum, þegar húsmæðurnar komu til að fá nýmeti. Björn lék á alls oddi. Krakkarnir nutu gleðinnar. Hann var ábyrgur sjómaður og það var ekkert sjálfgefið að fá að fara á sjó með honum. En hann tók því ljúflega þegar ég stundi upp, að ég vildi gjarnan munstra mig á Guðjón Bjarnason RE 324 og vera háseti í einni ferð. Hann lofaði engu fyrr en foreldraleyfið var veitt. Róðurinn með Bjössa var eftirminnilegur dýrðardagur. Góðmiðin við Staðarboða út af Álftanesi gáfu vel. Sjómaðurinn Björn var fumlaus og handtök hans styrk. Meðan hann dró netin og skellti inn hrognkelsum, fylgdist hann með skýjafari, blikum á lofti og lífi í sjó. Hann skýrði verkin, talaði um sker og boða, benti mér á hnísu í sjónum og sagði frá þyrsklingum, sem hann sá í djúpinu og hélt örfyrirlestur um þaralit fiskjarins.

„Legg þú út á djúpið og leggið net ykkar til fiskjar“ sagði Jesús eitt sinn og mér finnst eins og Bjössi hafi verið einn af postulunum, einn af þessum lífsins höfðingjum, sem hafa litað líf okkar hinna og gert það skemmtilegra og betra.

Bjarnastaðafólkið og lífið á Ægisíðu 66

Björn Guðjónsson fæddist í Bjarnastaðabænum, sem var í húsaröð upp af Ægisíðunni, nærri Grímsstöðum. Hann óx upp á heimareit síns fólks og skilaði áfram mannviti, verk- og staðþekkingu svæðisins. Móðir hans var Guðrún Valgerður Guðjónsdóttir og faðir hans Guðjón Bjarnason. Systkinin voru fjögur. Björn var elstur. Hin eru Þorbjörg, Bjarni og Gunnar Ingibergur og lifa bróður sinn. Björn fæddist 11. nóvember árið 1921 og lést 30. nóvember síðastliðinn. Þökk sé öllum þeim sem þjónuðu honum fyrr og síðar og hér skal nefnt starfsfólk á Landakoti og í Sóltúni og þeim þakkað.

Inga og Björn bjuggu fyrst á Bjarnastöðum, en byggðu síðan með Geir Zoega og Sigríði Einarsdóttur, konu hans, húsið á Ægisíðu 66 og þar bjuggu þau hjón síðan og með sama fólki alla tíð. Það er mikil gæfa. Í nágrenninu var móðir Björns og í einum kofanum við vörina fiðurfé hennar, sem er okkur nærbýlingum eftirminnilegt, ekki síst Pekingendurnar.

Þau Björn og Inga nutu barnsældar og barnaláns. Þau eignuðust fimm börn. Þorvarður Ellert er elstur og hans kona er Steingerður Steindórsdóttir. Næst kom Sigrún Björk og hennar maður er Örlygur Sigurðsson. Guðrún Gerður var þriðja og hennar vinur er Jóhann Hafþór Þórarinsson. Langsíðastir og eiginlega í seinni hálfleik barneigna komu svo Guðjón Jóel og Ásgeir. Kona Guðjóns er Helena Þuríður Karlsdóttir og kona Ásgeirs er Kristín Jónsdóttir.

Þegar saman fer kynsæld, elskusemi og hæfni til uppeldis er vel. Kóngsríki Bjössa var stórt, heima, ströndin og hafið. Hann var hlýr fjölskyldufaðir, laginn uppalandi og glaður barnakarl. Á fjölskylduhátíðum var keppst um að komast í fangið hans afa, þar var skjól veraldar, kátlegar sögur voru sagðar, hlátrar hljómuðu og gamanið ríkti.

Barnabörnin eru 12 og þeirra börn síðan 18. Afkomendur Björns og Ingu eru þegar orðnir þrjátíu og fimm og fleiri í gerðinni.

Elskan og lífið

Í slíku ríkidæmi er lífsins auður fólginn. Inga heillaðist af Birni á jóladegi og varð síðan hans. Sagan af örlaga-appelsínunni minnir mig á bók eftir norska rithöfundinn og spekinginn Jostein Gaarder heitir Appelsínustelpan. Þetta er undursamleg ástarsaga um mann, sem heillaðist af stúlku með appelsínur. Þau áttust en maðurinn veiktist ungur og lést eftir skamma legu. Hann skrifaði ástarsögu sína áður en hann dó – fyrir litla drenginn þeirra. Þetta er grípandi saga og gerir upp við hina gömlu spurningu allt frá tímum Aristótelesar, spurningar sem ekkert okkar kemst undan að svara með einu eða öðru móti: Hvað gerir lífið þess virði að lifa því? Niðurstaðan er hin sama fyrir fólk allra alda, fólk suður í Grikklandi, austur við Genesaretvatn, á Högum og Melum lífsins og – niður við Ægisíðu, að lífið er mikils virði vegna þess að fólk elskar, fólk upplifir ástina, upplifir að lífið er í ástvinunum. Ekkert okkar sleppur við einhverjar raunir, öll lifum við mótlæti, en lífið er stórkostlegt og gjöfult vegna þess að við fáum að elska og vera elskuð. Bjössi naut elsku Ingu, elskaði hana, naut þessa kraftmikla, vel gerða, skemmtilega og hlægjandi fólks, barna, tengdabarna og afkomenda. Og svo umlykur okkur öll elska himinsins. Við erum elskuð.

Björn og lífsgæðin

Lífið var og er til að lifa því. Og Björn kunni að njóta. Hann dansaði við Ingu sína. Hann átti góða vini allt frá bernsku, ræktaði vináttuna, spilaði við glaða briddsfélaga sína reglulega og í áratugi, naut þess að sækja mannfundi og njóta þess sem bæjarlífið bauð uppá, hvort sem það var í leikhúsi eða á tónleikum. Hann var ekki aðeins bundinn við Skerjafjörð heldur naut þess að fara með stöng og Ambassadorhjólið sitt austur í Þingvallasveit og þenja sig við fluguköst við fiskaskvompu í Vatnsvikinu og egna fyrir stórfisk. Hann fór líka á slóðir nafna síns Blöndals í Straumana og til veiða í stórám Húnavatnssýslna. Og eins glöggur og næmur sem hann var gat hann ekki orðið annað en mikill aflamaður í stramvatni líka. Hann var náttúruunnandi, hreifst af fallegu sólarlagi, birtu og litum. Hann var fagurkeri og naut fallegra hluta, var smekkmaður líka. Hann fróðleiksfús, sem kom vel fram á ferðum. Hann vissi um nöfn, staði, staðhætti og einu gilti hvort það var á leiðinni norður í land eða í ökuferð í Þýskalandi.

Björn tók þátt í ríkulegu félagslífi á Grímsstaðaholtinu. Ungmennafélag varð til á fjörukambinum. Svo var Dóri, síðar í fiskbúðinni á Dunhaganum, hvatamaður til stofnunar knattspyrnufélagsins Þróttar. Björn lærði strax í bernsku, að ef þröngt var í búi skildi maður eftir fisk á tröppum þurfandi. Samfélagsvitund var rík og ekki skrítið að fyrsta sella sósíalista varð til á Holtinu. Björn kom ekki við þá sögu, en honum rann eðlilega blóð til skyldunnar gagnvart trillukörlum og smábátasjómönnum þjóðarinnar. Hann var ötull stofnfélagi í Samtökum grásleppuframleiðenda, sem síðar varð Landssamband smábátaeigenda. Björn var í stjórn félagsins um árabil. Í þessu sem öðru var eftir honum sóst, hann var glöggur, skemmtin og réttsýnn.

Legg þú á djúpið

Og Jesús sagði. “Legg þú á djúpið og leggið net ykkar…” En sjómaðurinn sinnti kallinu til lífs þrátt fyrir ytri aðstæður og allt væri þvert á viljann. Og hlutverk sjómannsins við Galíleuvatnið var síðan það, að veiða menn eins og skýrt kemur fram í guðspjallinu. Veiða menn, já Björn Guðjónsson var hamingjumaður. Hann þjónaði lífinu og hann var maður mannbjargar í mörgu. Hann var eiginlega heil björgunarsveit í sjálfum sér, alltaf á vakt og til reiðu. Þegar hann sá, að ungmenni voru að leika sér á Hrakhólmum, skerjum við Álftanes, fór hann stóran krók til að tryggja að þau flæddi ekki á skerjum. Hann bjargaði þeim. Margoft bjargaði hann börnum á kössum og flekum á floti, sem stefndu til hafs.

Sjómenn róa helst ekki á sjómannadegi heldur gleðjast í landi. Á slíkum dögum vitjaði Björn ekki heldur neta sinna utan einu sinni. Hann var ekki í rónni, fann kallið hið innra, ræsti út son sinn sem ekkert skildi í karlinum. En í þetta sinn skyldi róið. Ekki höfðu þeir lengi farið þegar þeir komu að skútu á holfi og kaldir menn voru á kili og í bráðri lífshættu. Þeim var bjargað um borð í Guðjón Bjarnason og síðan komið til manna, í hlýju og til lífs. Engra neta var vitjað þenann dag, en sá sem heyrir kallið þvert á kerfi og reglur veit hvenær á að fara út þrátt fyrir hefðbundin mótrök. Meistarinn frá Nasaret sagði: “… Héðan í frá skaltu menn veiða.” Björn Guðjónsson kunni að veiða hamingjuna, útdeildi henni meðal sinna og samferðamanna. Hann var mannbjörgunarmaður og lukkumaður í lífinu. Hann brást við kallinu ávallt og til að efla velferð.

Nú hefur hinsta kallið hljómað, kóngur siglir og byr himins ræður. Því kalli sinnir Björn Guðjónsson, fer frá sinni Grímsstaðavör við Ægisíðu og inn á himinhafið, sem er án allra skerja. Þar er gaman, þar er góð veiðistöð, þar ríkir fegurðin ein, engar blikur og engir boðar, þar skilst glettnin, þar ríkir samheldnin því þar er Guð.

Þökk sé Birni Guðjónssyni, elsku hans, þjónustu og mannvirðingu.

Góður Guð geymi hann og verndi um alla eilífð.

Góður Guð styrki ykkur: Ingu, börn, tengdabörn, afkomendur, systkini og vini.

Amen.

Minningarorð í útfararathöfn í Neskirkju 5. desember 2008. Athöfnin var kl. 13. og jarðsett var í Gufuneskirkjugarði.

Eftir útförina var hrífandi að aka Ægisíðuna í stillu, brosandi desembersólskini og góðviðri. Fáni var dreginn að hún við húsið nr. 66. Mér fannst sem ég sæi Bjössa við kofan hans og var hugsi á hinni löngu leið í kirkjugarðinn í föstudagsumferðinni. Grímsstaðavörin án Björns Guðjónssonar er hálfmunaðarlaus. Við Holtarar ættum að heiðra minningu hans og allra hinna, sem gert hafa út frá þessari vör, og öðrum í nágrenninu og gera bryggju til að auka bátaumferð á firðinum. Ég legg til að hluti Grímsstaðavararinnar þar sem Björnsbrautin var njóti nafns hans og verði Björnsvör. Kofinn hans er vel varðveittur og borgaryfirvöld ætti að gæta hans sem hluta mikilvægs menningarlandslags Reykjavíkur.

Fiskidrátturinn mikli

1Nú bar svo til að Jesús stóð við Genesaretvatn og mannfjöldinn þrengdist að honum til að hlýða á Guðs orð. 2Þá sá hann tvo báta við vatnið en fiskimennirnir voru farnir í land og þvoðu net sín. 3Hann fór út í þann bátinn er Símon átti og bað hann að leggja lítið eitt frá landi, settist og tók að kenna mannfjöldanum úr bátnum. 4Þegar hann hafði lokið ræðu sinni sagði hann við Símon: „Legg þú út á djúpið og leggið net ykkar til fiskjar.“ 5Símon svaraði: „Meistari, við höfum stritað í alla nótt og ekkert fengið en fyrst þú segir það skal ég leggja netin.“ 6Nú gerðu þeir svo og fengu þeir þá mikinn fjölda fiska en net þeirra tóku að rifna. 7Bentu þeir þá félögum sínum á hinum bátnum að koma og hjálpa sér. Þeir komu og hlóðu báða bátana svo að nær voru sokknir. 8Þegar Símon Pétur sá þetta féll hann á kné frammi fyrir Jesú og sagði: „Far þú frá mér, Drottinn, því að ég er syndugur maður.“ 9En felmtur kom á hann og alla þá sem með honum voru vegna fiskaflans er þeir höfðu fengið. 10Eins var um Jakob og Jóhannes Sebedeussyni, félaga Símonar. Jesús sagði þá við Símon: „Óttast þú ekki, héðan í frá skalt þú menn veiða.“ 11Og þeir lögðu bátunum að landi, yfirgáfu allt og fylgdu honum.

Lúkasarguðspjall, 5. kafli.

Útfararræður

Ögmundur Helgason – minningarorð

Hann dreymdi, “að hann væri staddur í grænni hlíð, með fjalldrapa upp á leggi. Sólskinið var sterkt, hlýjan umlauk hann. Lækur rann syngjandi í fossaföllum niður græna hlíð. Honum leið vel í kyrrðinni.” Ræða mín við útför Ögmundar Helgasonar í mars 2006 fer hér á eftir.

Ögmundur í essinu sínu

Ragna og Ögmundur fóru um Lónsöræfi fyrir tæpum sjö árum. Landslagið er stórbrotið, ökuleiðin inneftir svakaleg, árnar miklar og landið meitlað af átökum náttúrukrafta. Þetta höfðaði til Ögmundar, en áleitnast var þó hvernig mönnum hefði farnast og búnast við erfiðar aðstæður. Ekkert var honum meira tilhlökkunarefni en að koma í Víðidal á Lónsöræfum. Gangan að dalnum var löng og lýjandi, en þegar að honum var komið var eins og Ögmundur vissi ekki lengur af þreytu. Hann óð yfir ána, gleymdi samferðamönnum, stund og stað. Asinn var svo mikill að hann hljóp skólaus í dalinn, fann strax bæjarrústirnar og hafði lokið fyrstu yfirlitsrannsókn þegar göngufélagarnir komu þreyttir. Ögmundur stóð eins og sjáandi á rústunum, berfættur, í rauðu buxunum sínum og með skóna í hendinni, lýsti nákvæmlega hvernig bærinn var skipulagður, að göngin voru bogin svipað og í Sænautaseli – til að standa gegn veðri og vindum. Svo sagði hann sögu fólksins, sem hafði búið þarna og skýrði örlög byggðarinnar.

Þarna var Ögmundur í essinu sínu, í Víðidal, með sögu þjóðar og einstaklinga í blóði og huga. Ekkert gat hindrað hann að opna fangið mót því ríkidæmi, ekkert megnaði að flekka gleði hans við að lesa staðhætti, stöðu bæjarhúsa gagnvart læk og engi, ráða rúnir mannvistarleyfa. Svo túlkaði hann og var allur sögukvika, vinsaði úr og lagði elskuna við, meitlaði frásögnina og úr varð gjörningur um lífið, undur veraldar.

Vídidalur eystra, víðidalur nyrðra, víðidalur sögunnar, víðidalur eilífðar.

Þúsund ár og viturt hjarta

“Drottinn, þú hefir verið oss athvarf frá kyni til kyns. Áður en fjöllin fæddust og heimurinn urðu til, frá eilífð til eilífðar ert þú, ó Guð. Þú lætur manninn hverfa aftur til duftsins og segir: “Hverfið aftur þér mannanna börn!” Því þúsund ár eru í þínum augum sem dagurinn í gær… …Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta.” (Úr 90. Davíðssálmi)

Kynslóðir koma, kynslóðir fara – athvarf frá kyni til kyns. Bæir og byggð falla. Börn fæðast þrá og dreymir, vaxa úr grasi, öðlast vit til sjálfsbjargar eða ná aldrei þroska. Og ívaf allrar sögu er hið sama, hvort sem er í Staðarfjöllum nyrðra eða í handritum á söfnum okkar. “Hverfið aftur þér mannanna börn.” Sagan verður þykk þegar forgengileikinn er numinn og framlag manna er skoðað. Lofstýr manna lifir vissulega, en allt mannlegt er sem grasið eða blómgróðurinn, sem nú lifnar – “hverfið aftur…”

Hvað gerum við gaganvart því boði? Stöldrum við og biðjum bænina: “Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta?”

Ævi

Ögmundur Helgason var lýðveldisbarn og vormaður Íslands. Hann fæddist á Sauðárkróki 28. júlí árið 1944, rétt eftir að lýðveldið var stofnað. Foreldrar hans voru Sigríður Ögmundsdóttir og Helgi Einarsson. Faðirinn var frá Akranesi og móðrin af Króknum. Til að uppeldi heppnist vel þarf stór hópur, helst heilt þorp, að koma að verki. Ögmundur naut stórfjölskyldu. Fjölskyldan deildi húsi með Ögmundi afa og líka móðurbróður. Þeir sinntu söðla- og skósmíðinni þar einnig. Svo voru kindur í kofa, verk kynslóðanna lærðust og lykt festist í nefi. Mannlífið var ríkulegt og vinnan inn á gafli.

Systkini Ögmundar eru: Halldóra, Kristín, Einar og Magnús Halldór og lifa öll bróður sinn. Ættingjar og vinir komu í heimsókn, gistu þegar aðstæður og sæluvikur gáfu tilefni til. Faðir Ögmundar féll frá þegar systkinin voru enn ung. Ögmundur var elstur og gekk inn í mörg af hlutverkum heimilisföður, stóð með móður sinni og varð sínu fólki stoð og ráðgjafi, umhygjusamur alla tíð. Fyrir það er þakkað.

Nám

Það var ekki sjálfgefið, að strákur á Sauðárkróki færi í menntaskóla. En sögurnar, þorpið, ljóðin og byggðasagan kallaði á úrvinnslu. Hinn leitandi, gruflandi og nákvæmi Ögmundur vildi vinna úr, hafa næði til að skoða og greina mál daganna. Ögmundur tók ákvörðun, fór í MA og varð stúdent 1965. Menntaferðin var hafin, hann velti vöngum yfir háskólagrein og var svo lánssamur að geta numið það, sem hugurinn stóð til bæði íslensku – og þar með einnig bókmenntir – og sagnfræði. Varð BA í þeim greinum árið 1972, tók síðan próf í uppeldis- og kennslu-fræði 1981 og cand. mag. próf í sagnfræði 1983. Þjóðfræðiáhuginn óx líka og hann stundaði nám í þeirri grein.

Störf

Ögmundur varð kennari í íslensku við Menntaskólann við Tjörnina og síðan við Sund (1973-82). Nemendur hans minnast afburðakennara, sem ekki hikaði við að leggja þeim þá reglu í hjarta að lesa Njálu einu sinni á hverju ári. Svo las hann líka fyrir þau svo rómantísk ljóð, að draumur leið yfir stúlknaandlit og vandræðaroða sló fram í strákakinnar. En fræðimennskan dró hann og þau Ragna fóru til Hafnar. Um tíma var hann starfsmaður við hina dönsku Árnastofnun (1984-86) og varð heimagangur hjá Jóni Helgasyni.

Eftir að Ögmundur kom heim gekk hann til liðs við Handritadeild Landsbókasafns (frá 1986) og var síðan forstöðumaður deildarinnar frá 1990 þar til um áramótin síðustu er hann var ráðinn til Árnastofnunar. Ögmundur var einna best læs Íslendinga á hendur manna. Hann lagði sig sérstaklega eftir ritun handrita eftir siðabreytingu, var hraðlæs og snöggur að komast fram úr jafnvel hinum ólæsilegustu höndum. Með Ögmundi fór bæði þekking en líka ómetanleg þjálfun og hæfni.

Ögmundur var stundakennari við Háskóla Íslands frá 1987. Samhliða námi og kennslu var hann við margvísleg störf, m.a. handrita- og prófarkalestur fyrir ýmsa útgefendur. Á yngri árum var hann einnig í sumarvinnu m.a. við frumskráningu skjala og handrita í Héraðsskjalasafni Skagfirðinga á Sauðárkróki (1969-73).

Fjölskyldumaðurinn

Ögmundur var mikill fjölskyldumaður og hamingjumaður í einkalífi. Það var honum mikil gæfa að eignast Rögnu Ólafsdóttur að ævifélaga. Hún varð honum fjallkona í lífinu. Við nágrannar fylgdumst með hversu náin og samstiga þau hjónin voru. Tempó þeirra og upplag var ekki það sama, en þeim hafði lánast að samræma takt og voru snögg að nema breytingarnar í hvoru öðru. Þau kynntust í sellu nyrðra, Ögmundur var strax skotin í Neskaupstaðardömunni og taldi sig hafa fremur sjarmerað hana með andlegu atgervi en líkamsásýnd. Þau settu upp hringana á jólum 1964 og gengu svo í hjónaband á nýársdegi 1966.

Börn Ögmundar og Rögnu eru Helga og Ólafur. Eiginmaður Helgu er Reynir Sigurbjörnsson og dætur þeirra eru Ragna og Þórhildur. Unnusta Ólafs er Hallrún Ásgrímsdóttir. Ólafur eignaðist soninn Ingimar með Nínu Ýr Guðmundsdóttur. Það var skemmtilegt að gefa honum barnabarn, sagði sonur hans. “Hann var himinsæll afi.”

Heimili Rögnu og Ögmundar var öruggt vígi, en líka ævintýraveröld með skemmtun, sögum, söng, ljóðum og umhyggju. Þetta varnarþing varð enn betri veröld þegar barnabörnin komu. Helga naut stuðnings foreldra sinna þegar hún fór í framhaldsnám til Uppsala og þá voru stelpurnar gjarnan á Tómasarhaganum. Ragna og Ögmundur urðu ekki bara afi og amma í viðlögum heldur blómstruðu sem pabbi og mamma að nýju. Afinn var stórkostlegur, las og sagði sögur. Hann hafði gaman að blanda öllu saman í eina samfellda undraveröld, þar sem allt var mögulegt, Bláskjár var sem í nágrenninu, Þórir Þrastarson með karlrembu og rasisma var líka í næsta húsi, Tristan og Isold áttu leið um, fornkappar riðu um hlaðið, barnagælurnar slökuðu síðan og svo komu drynjandi þjóðsögur, sumar þeirra hafa aldrei gengið á þrykk. Afinn var að miðla, því sem hann lærði nyrðra, ytra og í iðrum Þjóðarbókhlöðunnar, umvafði fíngerðar smákonur með lífsundrinu og afaelsku. Missir þeirra er því mikill, þegar sögurokkarnir eru þagnaðir á Tómsarahga 12.

“Ekkert var fallegra en þegar pabbi var góður við mömmu, strauk hana. Þá leið mér vel, þá var allt svo gott,” sagði dóttir hans. Ögmundur stóð ávallt með konu sinni í öllum störfum og verkum og að baki henni í kennslu- og skólastjórastörfum. Ragna hefur misst sinn besta vin, sálufélaga, skemmtikraft, kraftuppsprettu og lit daganna. Guð blessi hana í sorg hennar. Guð geymi börn, tengdabörn barnabörn og ástvinir.

Ritstörf

Hvaða mann Ögmundur hafði að geyma, hvert hugur hans hvarflaði og fræðiáhuginn leitaði kemur glögglega fram í ritum hans og viðfangsefnum. Ögmundur spannaði óvenju vítt svið í skrifum sínum. Hann byrjaði snemma að skrifa fræðigreinar en ljóðagerð stóð honum nærri líka. Ragnar í Smára gaf út ljóðakver hans árið 1970, sem ber hið seiðandi nafn Fardagar. Ögmundur skrifaði fjölda greina og ritgerða um byggðasögu, örnefni og þjóðfræðiefni. Hann skrifaði um barnaaga og skriftarkunnáttu, þjóðsögur, kveðskap alls konar, sögu og varðveislu handrita. Ögmundur þýddi meira að segja skáldsögu. Hann gaf út fjölbreytilegt efni úr sögu Skagfirðinga og var í ritsjórn og ritstjóri Skagfirðingabókar frá 1973-83. Fyrir það vill stjórn Sögufélags Skagfirðinga bera fram kveðju og þökk fyrir framlag Ögmundar til skagfirska fræða.

Eigindir

Það fór ekki á milli mála, að Ögmundur var Skagfirðingur! Hann gat talað svo um sveitina sína, að ef aðeins var hlustað á orðin var ljóst, að hann væri að lýsa mesta og besta stað veraldar. En svo horfði maður í kímin augun og þá vissi maður, að það var ást hans á svæði og sögu, sem hann var að tjá en ekki fella empírískan dóm. Hann var skarpur og snöggur í greiningum, fljótur að fella sundur og saman, iðkaði sem sé greind. En eiginlega var það rómantikerinn sem stýrði, hrifinn maður sem nýtti skynsemina. Hann notaði fræðin í þágu elsku og hugðarefna. Í honum var deigla Skagafjarðarástar, Rögnuástar, fjölskylduástar, söguástar, fræðasóknar og í bland við skrítna karla, dularfullar frásagnir, barnagælur, söng og skemmtilegheit.

Víðidalur

Ungur uppgötvaði Ögmundur að veröldin átti fjallageim og hann sótti upp í fjöllin, Molduxa, Staðaröxl, Sandfell og svo að baki í Hryggjadal. Hann gerði Víðidal að dalnum sínum, fjallasal í hálendinu milli Skagafjarðar og A-Húnavatnssýslu. Þar leitaði hann að rústum, kannaði landið grannt og þekkti öll örnefni, íbúasögu og hvernig landnemarnir leituðu á þegar hlýnaði og hvernig fólk og fé fór eða féll í harðæri. Allt þetta þekkti hann. Víðidalur nyrðra varð að samnefnara í lífi hans og tákni um hugaðarefni og afstöðu.

Mannasaga

Hann fór í dalinn, um fjöllin, upplifði umhverfið en líklega var nátturunautn hans oftast tengd mannasögu. Hann var vissulega vel að sér í fánu og flóru, límdi í minni örnefni, skynjaði veðurlag, vindstefnu og las vel snjóalög. Hann var eins og besti spæjari við lausn á erfiðum gátum mannaferða og byggðar. Hann þjálfaði sig í að horfa eins og landnemi, greina bæjarstæði og hvernig best yrði búið og lifað. Í honum blundaði fornleifafræðingur og hann var löngu á undan sinni samtíð með að iðka mannvistarlestur náttúrunnar. Hann skoðaði gjarnan bæjarstæði þar sem hann fór, hvernig þau stóðu í hlíð, íhugaði mótekju, veiðimöguleika, túngæði, engjaslátt og stararflóa. Pældi í hlunnindum og ítökum, sölvafjöru, grasafjalli – las landið og tengsl fólks við landshætti.

Ögmundur hafði samúð með Bjarti í Sumarhúsum allra alda, þekkti hvað kotungarnir höfðu kveðið dýr viskuljóð, meitlað orðdjásn og ritað mikilvægar bækur. Hann innlifaðist hjartslætti landsins með því að ganga það, andaði að sér aðstæðum og skildi þar með kjörin, ræktaði með sér virðingu og elsku til afreka kynslóðanna. Svo var Ögmundur líka næmur á hið sérstæða í mannheimum, var starsýnt á sérkennilegt fólk og lagði sig eftir að kunna sögur um hið afbrigðilega. En hann var svo umhyggjusamur að hann vildi ekki færa kostulegheitin á blað.

Að búa við orð

Ögmundur ólst upp við skjátur upp í klaufum fyrir ofan byggð og andaði að sér gildum og merkingarvef bændasamfélagsins. Hann var lítið efni í kúabónda og alls ekki í hrossaprangara. En hugðarefnin og lífshættir hans minntu mig samt alltaf á búskap og bónda. Ögmundur bjó fremur við orð en kindur. Hans húsdýr voru handritin og afurðir þeirra voru lífsviska, lærdómur sem líka göfgaði andann. Sögulaus þjóð hefur tapað minni og andlegri heilsu. Ögmundur var fús til að skerpa minni síns fólks og miðla því, sem getur haldið tengslum við visku kynslóðanna. Hann var nákvæmur heimildamaður, lagði sig í framkróka að tryggja að rétt væri með farið og eftir haft. Hann var málvís. Honum var í mun að tungan nyti fjölbreytileika og að sagnorðin lituðu málið, að kommusetning væri vönduð. Hann fjargviðraðist þegar ambögum var útvarpað. Hann var tilbúinn að gera sitt til að vernda íslenska sögu. Þó held ég að hann hafi gengið heldur langt þegar hann var jafnvel tilbúinn að gerast framsóknarmaður nú á síðustu tímum, líklega til að fyrirbyggja að framsóknarmennskan lognaðist útaf!

Fræðaáhuginn styrktist enn með aldrinum, æ fleiri matarholur sá hann. Í miðju dagsverki og með gríðarlegar fyrningar féll hann. Svo margt átti hann eftir, svo margt beið næðis hans. Ögmundur var hafsjór fróðleiks. Kofarnir voru ekki tómir hjá honum. Ef spurt var, lauk hann upp og hann stytti aldrei sögur sínar að óþörfu eða gaf minna á garðann en viðtakandi vildi. Hann var umhyggjusamur fræðari, natinn við alla þá, sem leituðu til hans, hvort sem var á vinnustað eða heima. Hann reyndi að snúa góðu hliðinni að öllum viðmælendum sínum. Ögmundur eignaðist því ekki aðeins kunningja heldur marga vini – og þeim þótti vænt um hann.

Ég hef verið beðinn að bera ykkur kveðju frá Guðmundi Bjarnasyni,  sem er á sjúkrahúsi og getur ekki verið hér í dag, frá Birnu Hjaltadóttur og Gísla Sigurðssyni sem eru erlendis og frá Fríðu Júlíusdóttur.

Viturt hjarta

“Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta.” Hvað er viska? Jú, það er viska að bera virðingu fyrir lífi, verkum og hugsun genginna kynslóða og miðla áfram. Það er viska að halda til haga menningararfi heimahaga. Það er viska að nýta sér gleðiefnin og skemmta með. Það er viturlegt, að lesa þjóðsögur fyrir ung börn. Menn eru naktir við fæðingu. Ekki aðeins líkaminn er strípaður, heldur líka sálin. Vefur menningar er kufl til að varna kulda og dauða. Það er hægt að ala skrokkinn, en ef sálin fær ekki vörn fer illa og það er dapurlegt líf til dauða að halda skrokknum lífs en með lífvana sál.

Ögmundur hafði kafað í kristnar bókmenntir og unnið með Hallgrím. Margt af því best orðaða í heimi trúar og alþýðumenningar hafði seitlað inn í hann og var honum höfustóll til nota á degi neyðarinnar. Hann var sér meðvitaður um dauðann og tómið. En hann ætlaði sér samt að verða gamall, hann lifði jú afar heilsusamlega. “Ég ætla helst að verða erfitt gamalmenni,” sagði hann með glampa í augum.

Ögmundur var alla ævi að aga sig, ná sátt við kjör og störf, sálardjúp, fræði, ástvini og líka Guð. “Ögmundur var alltaf að batna,” sagði vinur hans. Svo vel gekk, að hann var á góðri leið með að verða helgur maður! Svo var hann sleginn í fyrra, þungu höggi, ótímabæru og skelfilegu. Hann talaði óhikað um stöðuna og skildi háskann. Svo vann hann af miklum dugnaði við verkin sem yrði að ljúka, kyssti konuna sína, börn og barnabörn og grét svolítið niður í bringuna.

Hann var undursamlegur bróðir, sem er okkur harmdauði. Við erum vönkuð ganvart sóun góðs drengs. Á okkur hrín áfram ræða sálmaskáldsins, sem varð Matthíasi innblástur þjóðsöngs Íslendinga. “Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta.” Hver er viskan í þínu lífi? Hver er þinn búskapur, hvaða gildi temur þú þér? Hvað varðveitir þú? Er það allt í samræmi við viskuna? Ögmundur er okkur fyrirmynd og heiðrum minningu hans með því að rækta hið góða, gilda, mikilvæga og viturlega. Og gerum það með kímni í augum, elsku í hjarta og mjúkum höndum.

Víðidalur eilífðar

Síðustu vikurnar dreymdi Ögmund oft sama drauminn. Honum fannst hann vera staddur í grænni hlíð, með fjalldrapa upp á leggi. Sólskinið var sterkt, hlýjan umlauk hann. Lækur rann syngjandi í fossaföllum niður græna hlíð. Honum leið vel í kyrrðinni. “Hvað þýðir þessi draumur?” spurði hann. “Jú, þetta er himnaríkisdraumur” var svarað og hann var sáttur við þá ráðningu. Hann var tilbúinn að fara í sinn himeska dal. Fardagar hans voru runnir upp.

Og Ögmundur fór, ekki á rauðu buxunum með skó í hendi, ekki til að skyggna rústir eða greina göng. Hann er ekki í Víðidal nyrðra eða á ferð um blágeim skagfirskra fjalla. Hann er farinn í Víðidal eilífðar, inn í líf hins vitra hjarta, sem heitir Guð. Góður Guð geymi hann að eilífu, varðveiti sál hans og blessi öll þau sem syrgja.

Útför í Neskirkju 17. mars, 2006.