Greinar og pistlar

Nær en lífsneistinn

Skírdagur, dagur hreinsunar. Orðið að skíra merkir að hreinsa. Fólk hreinsaði híbýli sín á þesum degi. Í kirkjum voru ölturun þvegin og hreinsuð. Allt á þetta rætur í, að Jesús þvoði fætur lærisveinanna og bjó þá til máltíðar.

Á þessum sérkennilegu dögum í apríl 2020 er tími endurmats. Þegar þrengir að okkur leita stóru spurningarnar í hugann. Af hverju? Til hvers? Hvernig? Og þegar við spyrjum stórt læðast að spurningar um ofurmálin líka. Hvaða máli skiptir dauði og þjáning Jesú? Hvernig getur krossfesting manns orðið að gagni? Hvernig geta afbrot verið bætt með aftöku? Hvernig getur sátt við Guð grundvallast á hinu mesta ranglæti? Var Jesús maður eða var hann meira en maður? Hvað þýðir að hann hafi verið Guð? Á föstunni og í kyrruviku verðum við vitni að sögugjörningi Jesú. Með því að fylgja Jesú eftir með íhugun megum við endursjá heiminn. Saga Jesú er saga Guðs um okkur mannfólkið og líka allan heiminn. Og sú saga verður líklega best skilin sem ástarsaga.

Með Jesú

Að nálgast Guð er ekki að skilja heldur ummyndast. Að fylgja Kristi er ekki að greina þjáningu hans fræðilega, heldur fara með honum. Líf Jesú einnkenndist ekki af uppgjöf. Allur ferill hans markaðist af vilja hans til lífs og umsköpunar. Jesúfylgdin er virk og starfarík afstaða, sem kallar vini hans til  að horfast með hugrekki í augu við lífið eins og það er og vilja til að breyta þeim óréttlátum og illum aðstæðum. Kristnir menn kalla þetta fagnaðarerindi. Það eru gleðifréttirnar um frelsi allra, hinna fátæku, lausn hinna kúguðu og örvæntingarfullu, lækningu hinna sjúku, frelsun hinna pyntuðu og styrkingu hinna hrelldu. Þessi boðskapur getur svipt hulu af lygavefum, sem þrengja að okkur – á vinnustöðum, í heimi stjórnmála, í mengun, plágum, arðráni og kúgun. En einnig í heimilislífinu og inn í sjálfum okkur. Það er mörgum erfiðast að viðurkenna og opinbera eigin sjálfsblekkingu.

Frá dauða til lífs

Föstutími COVID-plágunnar er mannkyni andleg raun og jafnvel hreinsunartími. Mörgum er þetta skelfingartími og föstudagurinn langi táknmynd um raunörlög fólks. Erum við fólk og heimur bara sprikl til endanlegs dauða? Er coronaveiran staðfesting, að heimur okkar er dæmdur til brenglunar og að veikjast vegna mengunar? Skírdagur og föstudagurinn langi eru tákndagar fyrir baráttu, en líka að mannkyn og heimurinn eru ekki ofurseldir sjúkdómum, þjáningu og dauða, heldur að Guð elskar. Guð yfirgefur ekki heldur er okkur nær en lífsneistinn sjálfur í okkur. Við erum ekki yfirgefin heldur tekur Jesús Kristur þátt í öllu því sem við reynum, erum og verðum.

Líf manna er stöðug barátta milli nætur og dags. Enginn maður er sendur til að tilkynna okkur einhver sorgartíðindi heldur kemur Guð, lifir allar plágur mannkyns og fléttar eilífð í þá sögu tímans og heilbrigði þar sem sjúdómar geisa. Dagur hreinsunar. Ástarsaga.

Biðjum:

Kom Jesús Kristur. Ver hjá okkur.

Við biðjum fyrir öllum þeim, sem eru okkur bundin kærleiksböndum,

Hjálpa þeim og gæt þeirra á lífsveginum.

Ver með öllum þeim sem eru sjúk og hrædd.

Styrk öll er syrgja og sakna, allar stundir nætur þar til dagur rennur og ljós þitt kemur.

Ver með öllum þeim sem eru sjúk og í hættu.

Varðveit oss undir skugga vængja þinna.

„Í þínar hendur Drottinn Guð vil ég nú fela anda minn. Þú hefur endurleyst mig Drottinn, þú trúfasti Guð. Gæt vor Drottinn eins og sjáaldurs augans. Frelsa oss Drottinn meðan vér vökum, varðveit þú oss er vér sofum svo að vér vökum með Kristi og megum hvíla í friði.”

Þú knýrð á, gengur í hús heimsins, þrífur, hreinsar og sest svo niður og seilist í brauðið og blessar.

Brýtur brauð fyrir veika veröld, sem hungrar og þyrstir eftir heilbrigði, réttlæti, lífsins orði – góðu lífi.

Þú kemur til allra manna. Kenn okkur að þiggja brauð þitt og iggja svikalausa fyrirgefninu – vera þín börn. Amen

Meðfylgjandi myndir: Kennimyndin er mynd Salvador Dali af síðustu kvöldmáltíð Jesú. Myndin er næsta dulúðug og áhugavert að sjá að baksviðsfjöllin eru snævi þakin. Hina myndina tók ég af legsteini í Fossvogskirkjugarði. Sigurður Árni.

Greinar og pistlar

Jesús og síðasta kvöldmáltíðin

Síðasta kvöldmáltíð, sem Jesús efndi til, hafði afgerandi áhrif á mótun kristninnar og atferli kristinna manna æ síðan. Skírdagur, dagur þeirrar máltíðar, er mikill tákndagur. Listaverkin og kirkjulegt atferli, sem tengjast deginum, eru táknrík.  

Myndin af Jesú í sóttkví, sbr. netmyndin hér að ofan, nýtir myndhefðir kristninnar. Myndlistamennirnir hafa um aldir túlkað veru og starf Jesú og með ólíkum áherslum, stundum kreist og jafnvel misþyrmt til að vekja fólk til vitundar. Myndir getum við skoðað til að vitja okkar eigin innri mynda og þar með afstöðu.

Skírdagur og da Vinci

Flest eigum við í huga okkar einhverja mynd af síðustu kvöldmáltíðinni. Og mynd Leonardo da Vinci hefur orðið sem erkimynd og áhrifavaldur síðari máltíðarmynda.

Myndin var gerð fyrir dóminíska klaustrið Santa Maria delle Grazie í Mílanó á Ítalíu. Da Vinci málaði myndina í þeim tilgangi að hún stækkaði salinn og að Jesús og lærisveinarnir væru nærverandi við enda rýmisins. Svipuð hugmynd er að baki hinum miklu myndverkum Baltasars í Víðistaðakirkju í Hafnarfirði og Ólafsvallakirkju á Skeiðum. Mílanómynd da Vinci virkjaði áhorfendur. Munkarnir tóku eiginlega þátt í máltíð Jesú, hlýddu á orð hans, heyrðu um svik mannsins og baráttu lærisveinanna. Þeir urðu hluttakandi í sögu og lausnarverki frelsarans.

Myndirnar af máltíðinni

Mörg listaverk eru til af síðustu máltíð Jesú. Myndirnar túlka afstöðu, trúarskilning og líka myndlistarstefnur hverrar tíðar. Jesús hafði undirbúið komu til Jerúsalem vel, sent sveina sína til að taka frá loftsal fyrir samveru og máltíð að hætti Gyðinga þess tíma. Máltíðin var táknmáltíð, minningarsamvera, til að innlífast framhjágöngu engilsins í Egyptalandi, undursamlegri björgun Ísraela úr þrældómi og lausn úr prísund. Og Jesús notaði svo táknmálið til að búa til nýtt táknmál, til að undirbúa sig og vinahóp sinn undir framvindu og átök næstu daga, atburða sem sköpuðu nýjan heim, nýtt líf og nýtt táknkerfi, sem heimsbyggðin hefur aðlagast og endurunnið kynslóð eftir kynslóð.

Þessi mynd Andrea del Castagno frá 1447er eldri en mynd da Vinci. Á henni sést hátignarleg, “ítölsk” bygging. Lærisveinarnir og Jesús eru öðrum megin borðs og geislabaugar eru við höfuð þeirra. En Júdas er hinum megin borðsins með hugann við svik og peninga. Þetta er formföst og frosin mynd og tilgangurinn er að greina hinn vonda frá hinum góðu. 

Svo er hér önnur mynd og er uppbyggð í hring. Sveigjur eru í allri myndinni og líkamstjáningu, sem rímar líka við geislabaugana. En Júdas rýfur hringinn, er án baugs og með pyngjuna á lofti. Þessar myndir draga fram illsku hins eina en helgi hinna, sem ekki svíkja. My

Kirkjur tjá með lagi og innri skipan borðsamfélagið sem Jesús stofnaði og bauð að yrði iðkað í samfélagi hans. Að borða saman er mikilvægt, að vilja vera saman um lífsbjörg hefur verið tákn um samfélag og tengsl. Svo er borðsamfélag kirkjunnar, altarisgangan, tákngjörningur á mærum tíma og eilífðar, manna og engla, sköpunar og Skapara, myrkurs og ljóss, dauða og lífs. Borðsamfélag Jesú Krists er brú milli veraldar og himins, leið úr ringulreið syndar inn í fang elsku Guðs.

Táknmál hefur ytri og innri hlið

Kvöldmátíðarmynd Leonardo da Vinci varð táknmynd um skírdagsmáltíð Jesú í Evrópu og norður-Ameríku. En tákn breytast og táknmyndir líka. Tákn geta veiklast innan frá og tæmst og að lokum orðið form án inntaks. Þegar svo er komið taka menn sig oft til og fylla þau jafnvel nýju inntaki. Í miðju da Vinci myndarinnar er Jesús að kveðja vini sína, undirbúa þá, skilgreina inntak siðarins sem borðátrúnaðar. Spenna er í myndinni. Lærisveinarnir eru skelfdir vegna orða Jesú, að einhver þeirra muni svíkja hann. Málarinn undirbjó kvöldmáltíðarmynd sína vel eins og vinnuskissurnar sýna glögglega. Hann reyndi að draga fram spennu milli hins trúarlega og persónulega.

Kvöldmáltíðarmyndin endurunnin

Da Vinci-myndin hefur orðið fyrirmynd síðari mynda.  Hér að neðan eru nokkur dæmi um endurnýtingu.

Börn teikna gjarnan myndir af síðustu kvöldmáltíðinni og altarisgöngumyndir í stíl da Vinci. Þær eru oft gleðiríkar, opnar, litríkar og elskulegar. Formið skiptir mestu en ekki hið spennuþrungna inntak frummyndarinnar.   

Margir hafa látið tattóvera trúarleg tákn á líkama sína. Leikarinn Brad Pitt var með eftirmynd da Vinci á bakinu þegar síðast var vitað. Hér er dæmi um hvernig mynd da Vinci hefur ratað á handlegg manns. Kannski er þetta eins og hvert annað trúarlegt tákn í þágu íhugunar. Kirkjan er samfélag um máltíð og líf. Hvaða hlutverki þjóna svona myndir? Eru þær skraut eða ásýnd inntaks handareigandans? Handareigandinn getur notað myndina til að minna sig á að Guð er nærri í hverri máltíð.

Mynd Salvador Dali af hinum upphafna, handantímalega Jesú Kristi er ein kunnasta og áhrifaríkasta trúarmynd í myndlist tuttugustu aldar.

 Myndin heldur grunnsniði da Vinci-myndarinnar en er með ýmsar viðbætur eins og vænta mátti af Dali.  Skipan við borðið er önnur en í Mílanómyndinni. Sá Jesús, sem þarna talar, er einhvers konar hippalegur gúrú, sem lærisveinarnir lúta. Þarna er borðsamfélagið upphafið, himneskt og rennur inn í ofurjarðneskt landslag. Þessi Jesús er ekki að kveðja vini sína eða á leið í hryllilega aftöku á krossi. Í þessari kvöldmáltíðarmynd er kyrra þjáningarleysis, stilla visku og traust blessunar og myndin er algyðisleg. Þarna eru engin svik, engin spenna, aðeins himnesk upplýsing fræðarans. Þarna ríkir fegurðin ein og ofar allri þjáningu. Þetta er því allt annar Jesús Kristur en í Mílanómyndinni.

Margar pólitískar myndir hafa verið gerðar eftir kvöldmáltíðarmyndinni. Jesús hefur þá orðið, sem tákn um einhverja þjóðmálastefnu. Í einni myndinni hefur Maó komið í stað Jesú. Hann er þá lausnari og ef menn eru hallir undir maóismann eða pólítíska túlkun Jesú er hægt að sætta sig við þennan snúning. Hið trúarlega hefur um aldir verið notað í pólitískum tilgangi. Slík notkun er alltaf á kostnað hins trúarlega. Og þar með einnig pólitíkina og verst fer fyrir þolendum pólískrar trúarnauðungar. 

Svo er til mikill fjöldi mynda, sem sýna Jesúgerving sem venjulegan mann meðal venjulegs fólks.

Hér er ein sem sýnir fólk í hvunndagsklæðum, fólk markað lífsbáráttu, við borð, með vín á borði og tvo fiska. Það er reyndar lið úr the Sopranos sem kemur hér við sögu.

Alls ekki síðasta kvöldmáltíðin. 

Lærisveinarnir voru karlar og þótt einhverjir hafi viljað sjá konu í mynd da Vinci er ólíklegt að svo hafi verið frá málarans hálfu (þó ýmsar kenningar þar um hafi verið á sveimi). En á þessari mynd eru konur og aðeins einn karlmaður. Hér hefur kvöldmáltíðarmyndin verið kvengerð. Myndin er menningarpólitísk, tjáir að konur eigi að hafa aðgang að hinu djúpa og trúarlega. Í miðju er kona og gegnir þar með lykilstöðu. Konan er hér orðin Jesútýpa.  

Svo er Battleship Galactica. Öndvert hinum dökkklæddu, sem eru á myndinni, er konan í Jesúmiðjunni í rauðum kjól. Hún sker sig úr og það eru átök á milli kvenna, fólksins. Hér er að baki í hefðinni form altarisgöngumyndar da Vinci þó lífsskerandi spenna sé allt önnur en í upprunamyndinni. 

Margar kvöldmáltíðarmyndir taka á neyslu og afþreyingarmenningu samtíðar og sumar myndanna er gagnrýnar. Þetta eru áhugaverðar myndir og stinga sumar og spyrja hvaða hlutverki trú gegni í samfélagi okkar og hvaða hlutverki Jesús Kristur hefur í lífi okkar og menningu. Er einhver kominn í hans stað? Getur einhver komið í hans stað?

Í fyrsta lagi er mynd, sem tjáir teiknimynda- og neyslusamfélag Bandaríkjanna. Þarna eru lærisveinarnir og Jesús orðnir teiknimyndahetjur. Hvaða hlutverki gegna þessar fígúrur í samfélaginu? Börnin okkar hafa horft á þessar ofurhetjur í sjóvarpinu og séð þær í teiknimyndablöðum. Þetta eru fyrirmyndir og ekki síst drengjanna. Hvað borðar hópurinn annað en bandarískan neyslukost. Þarna er búið að umbylta hinu trúarlega og umhverfa í sjónræna og efnislega neyslu.

Hér er da Vincimyndin notuð í Star Wars samhengi. Lærisveinarnir eru Jediriddarar. Þeir, sem horft hafa á kvikmyndirnar vita að gott og illt eiga þar í stríði.  En í þessu samhengi eru það ekki sverð andans heldur ljósasverð sem notuð eru.

Er Jesús Kristur lausnari, vegur til himins, sonur Guðs, leiðtogi og sínálægur? Eða er hann í lífi okkar lítið annað en pakkapési á jólum, góðlátlegur gæji með skegg, sem dregur upp pinkla samkvæmt pöntun ástvina okkar? Hér er mynd sem snýr upp á kvöldmáltíðarmyndina og ýtir við. 

Enska landsliðið í fótbolta átti í miklum erfiðleikum um árabil og gekk illa í alþjóðakeppnum og tapaði m.a. fyrir Íslendingum í síðustu Evrópukeppni. Einn teiknarinn sá ástæðu til að minna á fallvaltleika liðsins með því að mála miklar fótboltahetjur í da Vincískt samhengi. Myndin var gerð þegar David Beckham kunni enn að sparka í bolta. Hann er settur í miðju og í stað Jesú. Rooney, Rio Ferdinand, Gerrard og jafnvel Sven Göran Eriksson, hinn sænski þjálfari liðsins, sem þá var.  Myndin vakti viðbrögð og var jafnvel birt í íslensku blaði. Áhrifasaga Milanómyndarinnar er skýr.

Síðasta kvöldmáltíðin kemur oft fyrir í myndlist neyslunnar. Hér hefur inntaksríkri máltíð á lengdina verið umhverft í máltíð skyndibitans. Fyrir miðju er “the Colonel,” stofnandi KFC, Kentucky Fried Chicken. Ýmsar kunnar verur úr kvikmynda og teiknimyndabransanum eru þarna með honum. 

Hvenær er máltíð trúarleg máltíð? Er hinn trúarlegi kostur samtíma okkar skyndibiti og til lítils gagns? Þegar dýpst er skoðað megum við gjarnan spyrja okkur um okkar afstöðu til hins trúarlega, líka máltíðar Drottins. Þar er komið að inntakinu. Hvarvetna þar sem kristnir menn eru – íhuga þeir líf sitt og sækja í máltíðina sem tjáir Jesú sem gjafara samfélags og lífs.

En hefðir kristninnar eru endurunnar og endurnýjaðar. Síðasta kvöldmáltíðin er endurtúlkuð um allan heim og myndirnar vitna um það. 

Þessi mynd hér að ofan er frá Kína, sett í kínverskt byggingarsahengi, rýmisskilgreiningu, fata- og hárgreiðslulínu. Mynd er gerð af Qian Zhu Sheng Tryck.

Þessi mynd er úr kaþólsku, indónesísku samhengi og myndin hefur da Vinci-myndina að baki en höfundurinn er frjáls innan síns menningarramma. Málarinn er Komang Wahyu Sukayasa og nýtir hring og ferning og fjölmörg biblíuleg tákn. Í myndinn er sterk tenging borðs, fólks og sköpunar. Þessi gerð af trúarlegri myndlist tjáir samsemd manna og náttúru í veröld Guðs. 

Samfélag og máltíð

Leonardo da Vinci skipulagði mynd sína svo hún væri ávirk og vekjandi. Jesús segir lærisveinum sínum þau ógnvænlegu tíðindi, að einn muni svíkja hann. Lærisveinarnir tjá með viðbrögðum sínum hrylling, ógn, hræðslu og íhugun. Er það ég? Getur það verið ég? Nei, ég vil ekki og get ekki svikið þig, er það sem við getum skynjað í viðbrögðum og máli þeirra.

 Hver er okkar kvöldmáltíðarmynd?  Hvaða mynd viljum við hafa af Jesú Kristi? Svíkjum við hann eða eru við tilbúin að taka við þeim veruleika sem hann býður okkur, treysta honum?

Guð hefur mynd af okkur og þess vegna kom Jesús Kristur í þennan heim, til að hreinsa mynd mennskunnar, bjóða okkur til samfélags við sig. Viltu þiggja það boð?

Greinar og pistlar

Hvar varstu?

Til er helgisaga um mann, sem við ævilok leit til baka og sá lífsgöngu sína alla. Hann sá öll ævispor sín. Víða var hægt að greina tvenn spor – og hann gerði sér grein fyrir að önnur sporin voru fótspor Jesú. Hann sá einnig að á erfiðleikatímum hans voru sporin aðeins ein. Maðurinn dró þá ályktun, að Jesús hefði brugðist honum á örlagastundum og sárnaði. Þegar hann hitti meistarann í eilífðinni var honum efst í huga að fá skýringu á þessum einu sporum. „Hvar varstu á erfiðu stundunum? Yfirgafstu mig?“ Jesús svaraði: „Nei, þegar þú sérð aðeins ein spor varstu svo vanmáttugur að ég bar þig.”

Sigurbjörn Einarson ljóðaði út af þessari helgisögu og dró saman í síðasta versi afstöðu og ummæli Jesú:

Hann las minn hug. Hann leit til mín 

og lét mig horfa í augu sér: 

Þá varstu sjúkur, blessað barn, 

þá bar ég þig á herðum mér.

(Nr 910 í sálmabókinni)

Stundum virðist Guð fjarri. Við skiljum ekki plágur lífsins og spyrjum af hverju við verðum fyrir sjúkdómum, depurð og missi. Áföll hefta og hafa áhrif á tengslin við Guð. Ef Guð virðist hafa yfirgefið okkur fyllist vitundin ugg. Er Guð jafnvel dáinn? Þegar guðstengslin rofna verðum við einmana í róttækasta skilningi þess orðs. 

Í 139. Davíðssálmi segir: „Þú umlykur mig á bak og brjóst, og hönd þína hefur þú lagt á mig. Þekking þín er undursamlegri en svo, að ég fái skilið, of háleit, ég er henni eigi vaxinn. Hvert get ég farið…? Þó ég stigi upp í himininnn, þá ertu þar, þótt ég gjörði undirheima að hvílu minni, sjá þú ert þar. Þótt ég lyfti mér á vængi morgunroðans og settist við hið ysta haf, einnig þar mundi hönd þín leiða mig og hægri hönd þín halda mér.“

Ferðir okkar eru margvíslegar í plágum lífsins, í undirheima, upp í himininn eða í dýptir viskunnar. Alls staðar er Guð. Þó við lyftumst í roða dagrenningar – þá er Guð líka þar.

Greinar og pistlar

Sóttvarnir og engill í húsi

Handaþvottur og sprittun, bil á milli fólks og lokanir fyrirtækja eru til að tryggja sem besta sjúkdómavörn. Þetta er tími varna gegn vírusnum. Við vöndum okkur í samskiptum. Hvaða varnir eru mikilvægar og hver eru grunnatriðin?

Börnin mín og fjölskyldur þeirra eru dýrmæti lífsins. Þegar yngstu drengir mínir, tvíburar, fæddust uppgötvaði ég að börn breyta heiminum. Fyrstu vikurnar eftir fæðingu þeirra hleyptum við, eldra fólkið á heimilinu, engri streitu að okkur. Váleg tíðindi og vondum fréttum var haldið utan húss. Löngunin að kveikja á sjónvarpsfréttum þvarr og útvarpsfréttir hljómuðu lágstemmt. Það var helst að ég fletti netmiðlum á skjánum til að skima yfir fréttayfirlitin, þó ekki væri nema til að fylgjast með gengi minna manna í boltanum.

Magnea Þorkelsdóttir var helg kona. Hún kom í mitt hús til að fagna nýfæddum drengjum og blessa þá. Hún sagði þessa setningu: „Þar sem er engill í húsi er ekki hægt að hugsa neitt vont.“ Þessi kyrrláta speki hefur lifað með mér æ síðan. Hið vonda og skelfilega fær ekki sama aðgang að lífi manna þegar englar búa í húsi. Þau, sem eiga að vernda aðra, verða að hafa hlutverk sitt á hreinu og vera heil í afstöðu verndarinnar. Illar hugsanir, ill tíðindi og streituvaldar eiga ekki að ná til barna. Raunar erum við öll börn hið innra og höfum sömu grunnþarfir. Við njótum hins hreina og friðsamlega. Á máli trúarinnar heitir það helgi eða heilagleiki.

Í ævintýrum er oft sagt frá álögum í tengslum við smábörn. Til að forðast ill álög þarf að rækta innri mann. Trú hefur um aldir verið besta heimavörnin í þeim efnum. Grikkir töluðu forðum um kaþarsis, sem varðar hreinsun og tæmingu. Í trúræktarsamhengi er kaþarsis þegar einstaklingur losnar undan álögum, illvilja, vondum minningum og illum hugsunum. Tvíburarnir mínir urðu mér tilefni tæmingar og endurmats. Að baki var og er þrá að vanda umönnun hins unga lífs, að leyfa ekki vonsku að seytla um sálir heimilisfólksins, síast í sængurföt barna og spilla lífi þeirra.

Litlum börnum fylgja vitaskuld álag, missvefn og oft áhyggjur. Altækt varnarleysi barna brýnir okkur, sem eldri erum, að gæta að hreinlæti og sóttvörnum. Hindra að félagsleg, líkamleg og tilfinningaleg mengun komist inn á heimilið og í fólkið í fjölskyldunni. Fjölþættar sóttvarnir eru til verndar hinu varnarlitla lífi.

Börn koma, vaxa, þroskast og fara síðan út í heim. En lífshvatar þeirra mega lifa í öllum húsum. Tilveran með engil í húsi er afstaða þroskans. Vitundin um átök lífsins hverfur ekki, heldur aðeins streitan. Nú sinnum við ytri sóttvörnum, en þurfum líka að sinna andlegum sóttvörnum. Engill í húsi er eftirsóknarverður og englar í húsum eru guðsgjöf. Handspritt notum við og virðum góðar samskiptareglur. En grunnvörn okkar varðar frið, öryggi og trú.

Íhugun, birtist í Morgunblaðinu 1. apríl, 2020. Myndskeið með sama efni er að baki þessari smellu. 

 

Greinar og pistlar

María hver?

María, drottins móðir kær,
merkir guðs kristni sanna:
Undir krossinum oftast nær
angur og sorg má kanna.
Til hennar lítur þar herrann hýrt,
huggunarorðið sendir dýrt
og forsjón frómra manna.

Þetta er íhugun Hallgríms Péturssonar í 37. passíusálmi um Maríu, móður Jesú. Á þessum sunnudegi föstunnar, þegar níu mánuðir eru til jóla, íhuga kristnir menn um allan heim hlutverk hennar. Hún ól Jesú Krist í móðurlífi sínu. Og sem erkimóðir heimsins hefur hún gegnt dýrlingshlutverki. Um aldir hefur fólk í vanda leitað til Maríu og beðið hana að ganga erinda sinna, styðja sig í plágum og erfiðleikum. Í dag, á boðunardegi Maríu, íhugum við nokkrar víddir í Maríuhefða kristninnar.

Skilgetið afkvæmi Maríumynda
Við byrjum í fána Evrópusambandsins. Af hverju er sá fáni blár? Af hverju er stjörnuhringur á fána sambandsins? Á hvað minnir þessi geislabaugur stjarnanna? Af hverju lítur hann svo kunnuglega út? Eru einhver minni að baki, sem við mættum vitja? Já, svo sannarlega. Fáninn á sér forsögu og merkilegt myndlistar- og menningarsamhengi.

Evrópufáninn er afkvæmi Maríumynda aldanna, myndverka af Maríu Jesúmóður. Evrópufáninnn líkist fjölda Maríumynda – en mínus Maríu. Blár litur fánans kemur eiginlega frá lit Maríumöttulsins og þeim blálitaða himni sem hún ríkir yfir, en Maríu hefur verið sleppt, henni hefur verið kippt út úr myndinni.

Fáninn varð til á sama tíma og kaþólska kirkjan ræddi um óflekkaðan getnað Maríu á sjötta áratug tuttugustu aldar. Fáninn og ný kenning um þá merku konu voru afgreidd og ákveðin á sama tíma. Síðan hafa tólf stjörnurnar úr geislabaug Maríu verið sem tákn fyrir heild Evrópu á fánanum. Og Maríutáknin hafa birtst á öllum peningaseðlum Evrópusambandsþjóða. Meira að segja skráningarnúmer á bílum þessara þjóða bera þessi tákn Maríu!

Guðskoman boðuð
Á þessum degi minnist heimskristnin Maríu, ofurkonu í menningarsögu heimsins. María hefur verið kölluð mörgum nöfnum; guðsmóðir, heilög María, himnadrottning, móðir María, stjarna hafsins og móðir kirkjunnar og fleira. Hún hefur verið lofuð og líka tilbeðin. María gegnir ekki aðeins hlutverki í kristninni heldur einnig meðal múslima. Margar Maríur hafa borið nafn hennar og María er eitt algengasta aðalnafn íslenskra kvenna. Áhrifasaga Maríu er margþætt og ríkuleg.

Erfisögnin tjáir að engillinn Gabríel hafi birst Maríu og sagt henni að hún hefði verið valin til að verða farvegur fyrir hjálp Guðs í heimi. Hvernig lítur engill út? Var hann með lilju í höndum eins og miðaldamálverkin sýna eða er blómið tákn til að tengja huga við trúartúlkunina? Var María í bláum klæðum – litur Maríu er jú blár? Var himininn blár eins og margar Maríumyndirnar sýna?

Hlutverk Maríu er menningarlega merkilegt. En skiptir María okkur samtímafólk einhverju máli umfram upprunalegt móðurhlutverk hennar? Siðbótarmenn tóku hana út af dagskrá fyrir fimm hunndruð árum vegna þess, að Rómarkirkjan miðaldanna hafði glennt guðfræði Maríu of rausnarlega. Maríu hafði eiginlega verið stolið úr mannlífinu og gerð að gínu uppi á tilbeiðslustalli. Hið kvenlega, mannlega, hafði þar með verið læst í fjötra, sem jafnframt urðu fjötrar kvenna og brengluðu líf fólks. En Maríu hefur aldrei liðið vel á stalli. Við höfum heldur engan hag af henni þar, ofurhetju handan mannlífs, handan heimsins. María ætti að vera í miðri hringiðu lífsins, með okkur í gleði og sorgum, plágum og kórónaklessum.

Maríuhlutverkin
Hver er og jafnvel hvað er María? Eitt er hver hún var og annað hvaða hlutverki hún gegndi eða gegnir. Hún var móðir og átti fleiri börn en Jesú Krist. Fjórir bræður Jesú eru t.d nefndir í Mattheusarguðspjalli. Og kannski átti hann systur líka? María var eiginkona trésmiðs. Hún var húsmóðir og Gyðingur í Rómaveldi. Hún hefur væntanlega gegnt hlutverkum sínum í samræmi við venjur, siði og væntingar.

Gyðingar áttu ekki í neinum erfiðleikum með barnsgetnað og hvernig líf kviknar og hverjir koma við þá sögu. Það voru ekki bara tvö heldur alltaf þrír aðilar: Kona og karl vissulega – en líka hinn þriðji – Guð. Alltaf þrjú. Samkvæmt hebreskri, biblíulegri hugsun er Guð tengdur öllu lífi, líka nánasta fjölskyldulífi. En í tvíhyggjusamhengi í hinum grísk-helleníska heimi voru áherslur aðrar en hinum hebresk-gyðinglega. Hið líkamlega var sett skör lægra en hið andlega. Ástalífið, hneigðir og hið líkamlega var talið lægra sett en hið háleita-andlega. Gat Guð verið á sviði kynlífsins? Gyðingar sögðu já – já, en Grikkir sögðu nei – varla.

Var María einhvers konar staðgöngumóðir fornaldar? Væntanlega lagði hún sitt egg til, en svo sagði sagan – eða jafnvel krafðist – að barnið yrði til án aðkomu Jósefs, festarmanns hennar. Lúkasarguðspjall tjáir föðurlausan getnað og meyfæðingu.

Út fyrir endimörk alheimsins
Við getum hrifist af helgisögunni um Maríu, en ættum þó að skilja hana í samhengi hennar, sem er tilbeiðsla og lofsöngur safnaðar. Helgisaga er trú á vængjum ljóðsins. Og þannig er sagan um Maríu líka. Við ættum líka muna, að menn hafa tilhneigingu til að endurhanna sögu mikilmenna. Það er eins og eftirá þurfi að endurskrifa og eðlisbreyta verði aðdragandasögu eða myndunarsögu stórmennis. Þar er ein skýringin á upphafssögu Jesú. Fleiri atriði koma til skoðunar einnig. Í goðsögum fornþjóða eru til sögur um meyfæðingar guðanna. Tilhneigingin var alltaf í tvíhyggjusamhengi að reyna að hreinsa móður guðsins sem mest og gera úr henni flekklausa veru.

Saga er alltaf áhrifasaga, viðmið og stýringar laumast yfir alla þröskulda tímans, lifa og hafa afleiðingar og lita líf fólks með ýmsum hætti. Þegar Maríudýrkun óx á fyrstu öldum kristninnar varð hún fyrir áhrifum frá kvenskilgreiningum umhverfisins, t.d. frá Artemisdýrkun, frá Vestalíum Rómar og frá Isisdýrkun. Menningarlegar og þar með trúarbragða-stýringar höfðu áhrif á og stjórnuðu eiginlega hvernig María var skilgreind og tilbeðin. María varð ekki lengur Gyðingakonan María, venjuleg kona í hjúskap og fjölda barna, heldur var henni lyft upp úr heimi hins venjulega lífs manna og upp í heim tilbeiðslunnar. Móðirin varð að meyju ofar tíma og lífi. Maríudýrkun óx stöðugt fyrsta árþúsund kristninnar og kenningaflækjan þróaðist og gildnaði. Löng saga trúarhugsunar endaði síðan með, að kaþólska kirkjan fékk yfir sig ákvörðun um, að María hefði líka verið flekklaust getin eins og Jesús. Hin duldu stýrikerfi upphafningar og hreinsunar upphafssögu Jesú skiluðu Maríu sem hreinsaðri mannveru og allt öðru vísi en hún var í upphafi. Djúphvatar sögunnar breyttu Maríu. Hún var ekki lengur mensk heldur utan við söguna. Hún var eiginlega komin út fyrir endimörk alheimsins!

Andleg tiltekt – María til manna
Hver er þörf nútímatrúmanna fyrir hugmyndafræði upphafningar og sögubreytingar? Þurfum við þessa hreinsuðu upphöfnu Maríu? Við kristnir trúmenn ættum alltaf að ganga hljóðlega um og með kyrru í návist Maríu og ættum alls ekki þrengja líkamsfælnum fordómum að lífi hennar og veruleika. Og við höfum enga þörf fyrir tvíhyggjuaðgreiningu milli raunveruleika okkar annars vegar og trúar hins vegar.

Eins og við þurfum að halda veröld okkar hreinni og gera hreint á heimilum okkar ættum við reglulega að gera hreint í hugarheimi og hreinsa kenningakerfin. Það varðar m.a. að leyfa Maríu að koma til sjáfrar sín og án allra kvaða margra alda efnishræðslu og líkamsfælni. María á ekki að vera á stalli ofar mannlífi. Kristnir menn eiga ekki að rugla saman ólíkum þáttum þótt tengdir séu, frelsun og mannhugmyndum, kristsfræði (Jesús frelsar) og uppeldisfræði (María sem fyrirmynd). María er ekki frelsari mannkyns, heldur mikilvæg ímynd mannlífs og kirkju.

María er merkileg fyrirmynd og vinkona. Og nú er komið að því að María stígi af stalli og taki þátt í hreingerningunni. María er í menningunni, minningunni, söngvum, tónlistinni, myndlist og sögu. María er á fánanum, peningaseðlunum og í blámanum. Ofurhetjur utan við endimörk alheimsins eru góðar fyrir ákveðið skeið bernskunnar. En við þurfum að þroskast til að lifa í raunveröld heimsins en ekki aðeins í draumheimum. María þarf ekki að vera í handanheimi – heldur fremur sem ein af fyrirmyndum raunverulegs fólks. Þannig eru dýrlingar, vinir sem þjóna hlutverkum fyrirmynda. Gínan María er ekki góð en konan María, móðir Jesú Krists, er stórkostleg. María er eins og við og við erum eins og María. Það er vitnisburður versanna sem vitnað var til úr Passíuálmunum. “María, drottins móðir kær, merkir guðs kristni sanna.” Til hennar lítur Jesús Kristur með augum elskunnar.

Hugleiðing á boðunardegi Maríu. Meðfylgjandi mynd af glerverki Guðmundar frá Miðdal af Maríu og drengnum Jesú. Glerverkið er norðan megin í Hallgrímskirkju.