Hamingjan er heimilisiðnaður

heimilisiðnaðurHvað skiptir máli í lífinu? Stór spurning í upphafi nýs árs. Hugsaðu þig um hvað þér er mikilvægt. Spurningin er ekki flókin en þó reynist mörgum snúið að svara henni. Að svara er þó þarft því það hefur áhrif á líf og getur orðið afgerandi um lífsgæði þín og hamingju. Hvað eitt er þér allra mikilvægast á þessu nýja ári? Hvernig gengur þér í einkalífinu? Og hvernig líður þér í vinnunni? Langar þig kannski að sækja á nýjar slóðir og gera eitthvað nýtt?[i] Ertu á krossgötum og þráir að breyta en ert ekki viss um hvort þú getur eða jafnvel þorir?

Ein af bókunum sem hefur verið uppi við á mínu heimili á liðnu ári er The Happinessproject – sem er bók um hvernig hægt er að vinna að hamingjunni og rækta hana.[ii] Þetta er bók fyrir þau sem vilja bæta og langar til að lifa vel. Meðal þess sem lagt er til er að fólk sé meðvitað um stefnu og setji sér markmið – ekki bara almenn markmið heldur sértæk. Flestir vita vel að hægt er að setja sér markmið til langs tíma og skilgreina síðan með hvað hætti hægt er að ná þeim markmiðum, setja niður skref og gæta þess síðan að taka þau. Að setja sér markmið til skamms tíma sem og lengri tíma er til góðs. Hin marksæknu ná alltaf árangri – ef ekki öllum markmiðum þá mikilvægum áföngum.

Hvað skiptir máli í lífinu? Til að svara þeirri stóru spurningu er líka hægt að leita í sjóð annarra, njóta hjálpar þeirra sem hafa þegar svarað. Líklega er blóðríkasti og áhrifaríkasti sjóðurinn – sem ganga má í – vitnisburður þeirra sem hafa ekki getað vikið sér undan að svara þessum spurningum. Og hver eru þau? Hin deyjandi, þau sem hafa verið við dauðans dyr og hafa haft tækifæri til að gera upp lífið og undirbúa hinstu för sína í þessum heimi.

Deyjandi en mest lifandi

Prestar eru oft kallaðir til fólks áður en dauðinn kemur. Mér hefur þótt það merkileg og lífshvetjandi reynsla að tala við hin deyjandi. Mörg hafa trúað mér fyrir dýpstu vonum og sorgum. Og það merkilega er að lífsþorsti þessa fólks er oft óbugaður. Mörg þeirra tjá svo djúpa lífsvisku að allt lifnar í návist þeirra. Deyjandi fólk er stundum best lifandi fólkið. Og tilfinningar þeirra, vonir, gildi og þrá geta veitt okkur hinum sjónarhól eða sjónarhorn sem getur hvatt og stutt okkur til lífs.

Meira af hverju?

Hvað ætli sé hinum deyjandi mikilvægast? Ég nefni fimm atriði sem gætu orðið þér til íhugunar þegar þú mótar stefnu þína á nýju ári.

1. Trú sjálfum sér

Í fyrsta lagi er deyjandi fólk sorgmætt yfir að hafa ekki verið trútt sjálfu sér, ekki staðið með eigin löngunum – heldur látið undan þrýstingi annarra – fremur reynt að uppfylla væntingar þeirra en að virða eigin þrá. Þegar fólk uppgötvar að lífinu er að ljúka minnka varnir, afsakanir verða tilgangslausar og brostnar vonir leita á með fullum þunga. Fólk spyr sig af hverju það fylgdi ekki ástríðu sinni, þrá, löngun og von? Og: „Af hverju lét ég aðra ráða en hlýddi ekki innri rödd, því sem ég hafði þörf fyrir, mínum innri manni?“

Er kannski verkefni þitt á nýu ári að virða innsæi þitt? Það er þitt og er mikilvægt. Það er kall þíns innri manns um lífshamingju og að þú standir með þér. Er það mikils virði?

2. Of mikið puð – of lítið líf

Í öðru lagi kemur stundum fram við lífslok samviskubit vegna vinnu og þrældóms. Mörg harma að hafa látið peninga ráða og ekki þorað að breyta til og gera það sem þau raunverulega langaði til. Þetta er stundum kallað gullhandjárn. Og þau halda mörgum föstum. Mörg syrgja að vinnan varð of tímafrek og tíminn sem fór í puðið var tekinn frá ástvinum, að fylgjast með börnunum vaxa úr grasi og kyssa og faðma maka sinn. Hvað setur þú í forgang á nýju ári og í lífinu? Viltu vera með fólkinu þínu? Og hvað gerir þér gott og veitir þér hamingu?

3. Að virða líka tilfinningar

Í þriðja lagi segja hin deyjandi að þau hefðu gjarnan viljað leyfa tilfinningum að blómstra. Kannski hefði mátt virða þær og tjá þær betur. Margir deyfa tilfinningar sínar og tjá þær ekki – til að særa ekki aðra eða halda friðinn. En allir ættu að skilja að bæla tilfinningar getur skaðað andlega heilsu, orðið meinvaldur og til tjóns. Við ráðum ekki hvernig fólk bregst við orðum okkar en hreinskilni er jafnan til góðs til lengdar og eflir þroskuð samskipti. Viltu gangast við þínum innri manni og taka mark á þér?

4. Vinirnir

Í fjórða lagi syrgja margir við lífslok að hafa ekki ræktað samband við vini betur. Vinna og verk hafa oft spillt góðum og gefandi tengslum svo fólk hefur í ati lífsins misst sjónar á þeim sem hafa verið þeim mikilvægir og viljað halda tengslum við. Fólk syrgir vini við æfilok. Það er fólk sem skiptir máli við lífslok en ekki hlutir, fjármunir eða vegtyllur. Hvað þykir þér um slíkar fréttir?

5. Hamingjan

Og í fimmta lagi syrgja margir að hafa ekki leyft sér meiri lífshamingju og hamingjusamara líf. Þegar dauðinn nálgast dagar oft á fólk að hamingja er ekki slys eða tilviljun heldur afrakstur ákvörðunar og stefnu. Hamingjan er ákveðin og raunar ávöxtur ákvörðunar. Hamingjan er meðvitaður heimilisiðnaður. Hvað aðrir segja, gera eða hugsa tryggir fólki ekki lífsfyllingu heldur það sem fólk ákveður sjálft með góðri sjálfsþekkingu og yfirvegun. Lífið er val og þitt er valið hvort þú velur hamingjuna eða eitthvað annað.

Kenn oss að telja daga vora

Í nótt var annar drengurinn minn – átta ára – yfirkominn af tímaöng, eftirsjá yfir að gamla árið væri farið og kæmi aldrei til baka. Hann var harmþrunginn yfir að gleðitími væri farinn og aldrei væri hægt að lifa hann aftur. Foreldrarnir tóku drenginn í fangið til að tala um möguleika lífsins. Og þá er gott að geta minnt á að amma drengsins lagði upp úr að nýársdagur væri hvítur dagur, dúkaði borð með hvítu, keypti hvít blóm til að tákna að dagurinn væri upphaf nýs og óspjallaðs tíma. Og þessa gætum við á mínu heimili og mörg ykkar líka. Til hvers? Til að minna á og innlifast að hið liðna er liðið.

Nýr tími merkir að við erum öll frjáls – þú líka ef þú vilt. Hvað bindur þinn hug og líf? Hvað langar þig og hvað ætlar þú að gera við tíma þinn, við eigið sjálf og við líkama þinn? Hvernig viltu nota tíma nýs árs – í vinnu, í einkalífi og í samskiptum.

Skáldið og vitringurinn sem samdi lexíu dagsins, nítugasta Davíðssálm, biður til Guðs: „Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta.“ Það er verkefni okkar allra. Viturt hjarta – fyrir líf og dauða, fyrir gleðistundir og hörmungartíma, stefna hamingjunnar. Nú er framundan nýr tími, algerlega ómengaður og hreinn tími. Þú mátt velja lífið og lífsgæðin.

Ertu við stjórnvöl eigin lífs eða ertu jafnvel bara farþegi? Viltu móta stefnuna, vera við stýrið? Varðandi framtíðina máttu gjarnan spyrja þig: Af hverju viltu verða stoltust eða stoltastur?

Nýr tími, nýtt ár. Engir aðrir en þú eiga að ákveða stefnu þína á nýju ári. Þarftu að stilla kompásinn að nýju? Guð hefur sent þér verkfærakistu til að vinna verkin, vit til að greina úrræðin og mátt sinn til að þú lýjist ekki. Og Guð hefur skapað tímann og þig svo listilega að það er gerlegt. „Kenn oss að telja daga vora að vér megum öðlast viturt hjarta.“

Amen.

Íhugun í Neskirkju á nýársdegi 2014.

Lexía Sl 90.1-4, 12

Bæn guðsmannsins Móse.
Drottinn, þú hefur verið oss athvarf frá kyni til kyns.
Áður en fjöllin fæddust og jörðin og heimurinn urðu til,
frá eilífð til eilífðar ert þú, ó Guð.
Þú lætur manninn hverfa aftur til duftsins
og segir: „Hverfið aftur, þér mannanna börn.“
Því að þúsund ár eru í þínum augum sem dagurinn í gær, þegar hann er liðinn, já, eins og næturvaka.

Kenn oss að telja daga vora,
að vér megum öðlast viturt hjarta.

Sonja Sigrún Nikulásdóttir 1940-2013

IMG_0958Sonja Sigrún Nikulásdóttir f. 23. júlí 1940 d. 14. desember 2013.

Ævi manns er ekki aðeins það fæðast, að slíta barnsskóm, fara í skóla og sinna ástvinum og vinnuverkefnum lífsins – heldur hvað? Að lifa vel. Í 90. Davíðssálmi segir:

“Drottinn, þú hefir verið oss athvarf frá kyni til kyns. Áður en fjöllin fæddust og heimurinn urðu til, frá eilífð til eilífðar ert þú, ó Guð. Þú lætur manninn hverfa aftur til duftsins og segir: “Hverfið aftur þér mannanna börn!” Því þúsund ár eru í þínum augum sem dagurinn í gær… …Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta.”

Kynslóðir koma, kynslóðir fara – athvarf frá kyni til kyns. Börn fæðast og dreymir, vaxa úr grasi, öðlast vit til sjálfsbjargar eða ná aldrei þroska. Og ívaf allrar sögu er: “Hverfið aftur þér mannanna börn.” Sagan verður þykk þegar forgengileikinn er numinn og framlag manna er skoðað. Lofstír manna lifir vissulega, en allt mannlegt er sem grasið eða blómgróðurinn, sem nú lifnar – “hverfið aftur…” Hvað gerum við gagnvart því boði? Stöldrum við og biðjum bænina í þessu ljóði guðsmannsins Móse:

“Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta?”

Ævistiklur

Sonja Sigrún Nikulásdóttir fæddist á Akranesi 23. júlí 1940. Hún fæddist inn í sumarið og bar með sér birtu og yl æ síðan. Sonja var dóttir hjónanna Nikulásar Oddgeirssonar (f. 9.10.1906 d. 04.08.1983) og Sigrúnar Sigurðardóttur (f. 3.01.1913 d. 28.10. 1972). Hann var vélstjóri og hún húsmóðir. Þeim varð fjögurra barna auðið. Elstir eru Grétar Geir (f. 10.10.1933) og Sigurður Þorsteinn (f. 11.11.1934).

Drengirnir fæddust 1933 og 1934 og svo liðu fjögur ár. Þá fæddist þeim Sigrúnu og Nikulási árið 1938 stúlkubarn. Hún fékk nafnið Sonja Ester en lifði aðeins tæpa fjóra mánuði og lést vöggudauða í febrúar 1939 (f. 23.10.1938 d.15.02.1939). Einu og hálfi ári síðar kom svo Sonja Sigrún í heiminn. Hún fékk nafn eftir látinni og syrgrðri systur og Sigrúnarnafnið var frá móðurinni.

Fyrstu æviár Sonju bjó fjölskyldan á Akranesi, en eftir stríð fluttust þau búferlum suður fyrir Faxaflóa og Reykjavík og settust að í Hafnarfriði – á Tjarnarbraut 3. Pabbinn kom í land og fór að vinna hjá Rafha og þar nýttist vélstjóraþekking hans og þjálfun vel. Sonja gekk í skóla í Hafnarfirði og lauk gagnfræðaprófi frá Flensborg.

Síðan fór hún að afla sér tekna og stundaði ýmis störf. Hún vann á Sólvangi í Hafnarfirði og svo hjá heildverslun Ásbjörns Ólafssonar en megnið af starfsævinni var Sonja starfsmaður Landsbankans, lengstum í gjaldeyrisdeild og á alþjóðasviði. Og starfsstöðvarnar voru margar. Hún vann m.a. í aðalbankanum, á Laugavegi 77, á Lynghálsi og svo inn í Mjódd.

Pétur og dæturnar

Og svo kom Pétur inn í líf Sonju. Pétur Guðmundsson var á ferð með vini sínum kvöld eitt árið 1960 og Sonja bauð hópi ungs fólks í kaffi á Tjarnarbraut 3. Það var upphafið að kynnum þeirra. Þau urðu svo par og gengu í hjónaband í Hafnarfjarðarkirkju á annan í jólum árið 1962. Þegar Sonja lést voru þau Pétur búin að vera hjón í tæplega 51 ár.

Pétur er bifvélavirki að mennt og starfaði við iðn sína. Þau Sonja keyptu sér íbúð á Kaplaskjólsvegi 29 í Reykjavík og bjuggu þau þar alla tíð – meira en hálfa öld, ólu þar upp dætur sínar og tóku þátt í mannlífinu í vesturbænum. Síðustu árin vann Pétur svo í sundlaug Vesturbæjar.

Dóttir þeirra Sonju er Ólöf sem fæddist 8. nóvember árið 1962. Hún er viðurkenndur bókari.

Maður hennar er Eyþór T. Heiðberg. Þau eiga börnin Evu Ýr (f.20.09.1991) og Hreiðar Þór  (f.17.02.1995).

Dóttir Sonju og Sæmundar Guðmundssonar er Sigrún sem fæddist 9. apríl árið 1959. Hún er grafískur hönnuður. Maður hennar  er Steinar Már Gunnsteinsson.

Dóttir Sigrúnar er Alda Rose Cartwright. Maður hennar er Pétur Már Guðmundsson og börn Öldu Rose eru Máni og Urður Ylfa.

Eigindir

Sonja var dugmikil fjölskyldukona, hélt vel um sitt fólk, þjónaði því og gladdi. Hún hafði mikla ánægju af afkomendum sínum og þau sóttu til hennar. Þegar unga fólkið kom var amma tilbúin með dagskrá og ómótstæðileg tilboð. Og stórfjölskyldan gat alltaf gengið að því vísu að gott og gaman væri að fara í heimsókn til Sonju og Péturs. Þar var þeim vel tekið og glatt var á hjalla.

Sonja var félagslynd og félagshæf. Glaðlyndi hennar smitaði og gladdi samferðafólk hennar. Hún var frændrækin eins og hún átti kyn til. Og hún ræktaði tengsl við samferðafólk sitt og fjölskyldu. Hún var hnyttin og lagði gott til fólks. Hún var umtalsfróm og vildi engan særa. Hún efldi því samfélag sitt og stillti til friðar og gleði.

Alla tíð hafði Sonja gaman af fjölbreytileika mannlífsins. Hún var áhugasöm um framandi menningarheima og naut ferðalaga. Þau Pétur ferðuðust víða innan lands og utan. Á fyrri árum fóru þau á skíði og studdu KR með ýmsum hætti. Sonja hafði nautn af ferðalögum erlendis og fóru þær vinkonur hún og Ásrún Ingadóttir einnig í margar ferðir saman. Sonja fór ekki aðeins í ferðir til Evrópulanda heldur alla leið til Kína. Einnig fór hún í enskunám til Englands og var þá búsett á ensku heimili. Sonja var órög til ferða og fræðslu. Svo var Sonja spilandi gáskafull og uppátækjasöm. Hún hafði t.d. sérstakt dálæti á mótorhjólum og settist gjarnan á þau ef þau urðu á vegi hennar. Hún hefði sjálfsagt alveg getað hugsað sér að eiga eitt stykki Harley Davidson.

Sonja var listhneigð og opnaði hug sinn gagnvart undri leikhússins. Hún hafði mjög gaman af leikhúsferðum, fór með ástvinum og líka vinkonum sínum. Svo miðlaði hún gleðinni til yngri kynslóðarinnar með því að fara með unga fólkið í leikhús og að í því húsi undursins gæti maður notið mikillar reynslu.

Sonja var umhyggjusöm. Sjöfn Kristinnsdóttir vinkona og mágkona hennar vissi hve mannelsk hún var og einnig hve félagslega fær hún var og fékk Sonju til starfa við Thorvaldsensfélagið. Þar nýttust gáfur hennar og hæfni hennar vel. Sonja var í stjórn barnauppeldissjóðs félagsins. Mannræktarstarf félagsins naut starfskrafta Sonju til lífsloka hennar. Félagskonur og vinkonur Sonju biðja fyrir kveðjur og þakkir og votta henni þá virðingu að bera kistu hennar úr kirkju í lok þessarar athafnar.

Hvernig var Sonja? Hvernig manstu hana? Já, hún var glaðsinna, ljúf, traust, skörp, gjafmild, trygg, hjálpsöm, bóngóð, elskurík og skemmtileg. Eitthvað fleira? Já, raunar margt. Þú mátt gjarnan bæta í sjóðinn og til þess eru erfidrykkjur góðar. Þar má líka segja sögur og halda ræður. Og erfidrykkja verður í safnaðarheimili Neskirkju strax að útför lokinni.

Mér hefur verið falið að bera þessum söfnuði kveðju Steinunnar Helgu Sigurðardóttur í Danmörku.

Æviverkin

“Kenn oss að telja daga vora, að vér megum öðlast viturt hjarta.” Hvað er viskan? Það er viska að bera virðingu fyrir lífi og lifendum. Það er viturlegt að lifa og lifa vel. Það er mikilvægt að nýta sér gleðiefnin til skemmtunar og vera sterkur hlekkur í keðju kynslóða.

Ágústínus kirkjufaðir minnti á að lífsgangan er sveigur, för frá Guði og í sveig og til baka til eilífðar og í fang Guðs. Hvaða leið sem við förum, hvaða fjöll sem við klífum og hvaða blóm sem við lútum að eru lok – og við hverfum í faðm eilífðar, þá lokast Guðssveigurinn. Nú eru jól – sendiboði Guðs sem kom á jólum var sá sem skapaði Guðssveiginn.

Sonja fer ekki í leikhús framar, ekki til útlanda og hlær ekki við vinum sínum eða ættingjum. Nú er hún komin heim í himin Guðs. Hún hefur lifað vel. Konan sem fæddist inn sumarið hefur nú fæðist inn í himininn á jólum og Guðssveigur hennar er alger og heill.

Guð geymi Sonju um alla eilífð, Guð geymi Pétur, Sigrúnu, Ólöfu, afkomendur og ástvini.

Guð blessi þig. Í Jesú nafni. Amen.

Minningarorð í útför – Neskirkju 30. desember 2013.

Bálför og jarðsett síðar í duftagarðinu í Sóllandi.

Altari himsins

Tiburvölvan og ÁgústusSænski nóbelshöfundurinn Selma Lagerlöf skrifaði merk trúarleg rit, t.d. bókina Jerúsalem, sem Billie August kvikmyndaði ágætlega árið 1996. Lagerlöf skrifaði ýmsar sögur um Jesú Krist eða sögur sem tengdust lífi hans og veru. Í einni þeirra segir hún frá lífsreynslu keisarans í Róm þegar hann fór til helgihalds á myrku vetrarkvöldi. Ágústus keisari, þessi sem nú er einkum frægur af því hann er nefndur í jólaguðspjallinu, sá til völvu þegar hann kom á helgistaðinn. Lesa áfram Altari himsins

Ástarsagan

DSC07926_4494926787_l

Boðskapur þessara jóla. Hver er hann? Ástin og ástalífið!

Hefur þú elskað? Strák eða stúlku, konu eða karl, mömmu eða pabba, barnið þitt, fólkið þitt? Hefur þú orðið fyrir ástarsorg – og þótt lífið hryssingslegt? Á þriðja aldursskeiði æfinnar er ég frjáls, get ég horft til baka og að fenginni reynslu viðurkennt að það besta og dýrmætasta í lífinu er að elska og vera elskaður.  Lesa áfram Ástarsagan

Fyrirgefðu

IMG_3763_8970363903_lHverjum á að fyrirgefa og hverjum á ekki að fyrirgefa? Það getur reynst mikil þraut að sætta okkur við það sem okkur hefur verið gert illt. Spurningin verður oft ekki: Á ég að fyrirgefa heldur: Get ég fyrirgefið? Get ég fyrirgefið þeim sem hefur farið illa með mig?

Strákur í Eyjum

Það var einu sinni strákur í Vestmannaeyjum, sem svindlaði á prófi. Mamman komst að glæpnum. Strákur varð skömmustulegur og sagði við hana. „Ég ætla að biðja Guð fyrirgefningar.” „Já, það er ljómandi,” sagði mamma. „En það er ekki nóg. Þú verður líka að fara í skólann og biðja kennarann fyrirgefningar!” Það fannst strák verra en lærði þá lexíu, að það er ekki nóg að tala. Iðrunin verður að hríslast út í lífið og lífshættina.

Við kennum börnum okkar að biðjast afsökunar á brotum af einhverju tagi, t.d. þegar þau meiða, taka það sem þeim er bannað eða brjóta eitthvað sem þeim er óheimilt. Ákveðin viðmið eru grundvallandi og brotin eru frávik frá viðmiðinu. Við kennum síðan fólki að horfast í augu við brot og biðjast afsökunar á þeim.

Mínir strákar

Ég á stráka á níunda ári og hef fylgst grannt með mótun siðvits. Þegar þeir voru á fjórða ári var ljóst að jafnvel svo snemma á æfinni var prettavit þeirra orðið mikið og líka færnin til að greina hvað mátt og hvað ekki. Þeir lærðu þá að ljúka málum með fyrirgefðu. En stundum kreistu þeir jafnvel upp “fyrirgefðu” til að losna við frekari vandræði.

Fyrirgefningarbeiðni er oftast beiðni einstaklings gagvart öðrum eintaklingi. Á milli þeirra er vefur merkingar sem stýrir og leiðbeinir þeim um hvað má og hvað má ekki, hvað er gilt og hvað ógilt, hvað er rétt og hvað rangt. Til að fyrirgefningarferlið gangi upp verður þetta kerfi að virka sem á milli er. Hvað á svo að gera með þá fyrirgefningu þegar menn vilja ekki biðjast fyrirgefningar, sjá ekki að þeir hafi gert rangt?

Iðrun – hvað er það?

Í gamla daga var talað um iðrun, það að úthverfa iðrunum – þessu sem er innan í okkur. Við getum talað um viðsnúning og sá getur verið samfélagslegur þegar samfélagið allt fer að skoða gildi og meginmál. Viðsnúningur verður líka í lífi okkar flestra með einu eða öðru móti. Þegar við erum vanheil þurfum við að ná heilsu og iðka heilindi til að viðsnúningur sé góður og gjöfull. Fyrirgefning er mikilvægt atriði í viðsnúningi – varðar ákveðna þætti lífsins og ekiki síst hið himneska – guðlega samhengi.

Við gerum öll eitthvað rangt, eitthvað sem meiðir og hefur slæmar afleiðingar. Við segjum eitthvað ógætilegt sem særir og jafnvel grætir. Við flissum stundum á óheppilegum tíma, hittum viðkvæmt hjarta eða segjum eitthvað óvart, sem veldur misskilningi og jafnvel vinslitum.

Á að biðjast fyrirgefningar á slíku? Já, en hvað um þau, sem gera rangt en iðrast ekki. Er hægt að fyrirgefa þeim án þess að þau viðurkenni brotið. Eða er það forsenda fyrirgefningar að viðkomandi fari á hnén og iðrist?

Bergmann og heiftin
Fyrir nokkrum árum sá ég margar kvikmyndir sænska leikstjórans Ingmar Bergman. Á einum DVD-disknum var ítarefni, og þar á meðal viðtal við Bergman. Hann sagði frá samskiptum sínum við kvikmyndagagnrýnanda, sem hafði farið ómjúklega með verk hans mörgum áratugum áður. Bergman hafði greinilega þörf fyrir að ræða samskiptin og sagði frá með mikilli ástríðu, sagði hversu illa gagnrýnandinn hefði farið með hann, hvernig honum hefði liðið og hversu illa fjölskyldan varð fyrir barðinu á illgjörnum dómum.

Bergmann lýsti manninum sem vondum manni. En maðurinn sem gagnrýndur var hafði enga möguleika til varnar því hann var dáinn. Mér brá og varð illt af að heyra Bergman tala svona um látinn mann. Til að ekkert færi milli mála sagði kvikmyndajöfurinn ískalt, að það skipti hann engu máli þótt hann væri dáinn: “Ég vona að hann rotni í helvíti!” sagði Bergman.

Svipaðar tilfinningar hrærast gagnvart svikurum. Eg hef hitt fólk í mínu starfi sem er ekki bara reitt heldur fullt af hatri, illsku vegna einhvers missis sem það persónugerir.

Illgerðarmenn

Sum illvirki fremur fólk með ráðnum huga og einbeittum brotavilja. Aðrir valda miklum skaða vegna einhverra aðstæðna og mistaka. Fólk gerir veigamikil mistök og brýtur af sér í umferðinni. Fólk fer illa með aðra í skóla, tekur þátt í stríði og einelti. Skólastofnanir sem ekki eru þroskaðar vinna ekki með vanda og standa ekki með líðendum. Á vinnustöðum er víða ofbeldi sem fólk verður samdauna og tekur þátt í, ef ekki með rænuleysi þá í meðvirkni og ótta við þau sem valdið hafa.

Valdamiklir aðilar hafa tækifæri til að auðgast eða auka völd sín og áhrif sem notuð eru og geta valdið spjöllum. Þau sem ullu bankahruninu hafa valdið tugþúsundum íslendinga miklu tjóni og vanlíðan. Þau voru kannski ekki vondar manneskjur en ollu mikilli þjáningu. Mistök verða í stjórnum og ráðum þjóðarinnar, í fyrirækjum og félögum. Hver er ábyrgð stofnana og þar með sök ef stofnanir sem eiga að sinna ráðgjafar- eða eftirlits-hlutverki en bregðast? Eru þau kreppudólgar, sem tóku þátt í þöggun þeirra sem gagnrýndu og bentu á hættur? Eru þeir stjórnmálamenn sekir, sem tóku þátt í reisa valta fjármálarkerfi og vörðu síðan þegar gagnrýnar spurningar voru settar fram? Og svo eru öll mistökin sem gerð hafa verið og gerð eru í heilbrigðiskerfinu, þegar ekki er greint rétt, þegar mistök eru gerð í aðgerðum og fólk verður fyrir heilsufarstjóni og missir ástvini eða ástvinir missa svo mikið og stórlega að margir líða. Á að fyrirgefa þessu fólki?

Hvað er fyrirgefning?

O þá er komið að fyrirgefningunni: Fyrir hvern er fyrigefningin? Er hún fyrir þann sem hefur unnið eitthvað illt verk – hefur gert manni mein. Léttir hún sök af viðkomandi? Eða er fyrirgefning kannski jafnvel fremur fyrir mann sjálfan. Er mikilvægt að forsenda fyrirgefningar sé iðrun – eða er kanski iðrunin eitthvað sem er ekki alltaf nauðsynlegt forsenda?

Við kennum börnunum okkar að iðrast og læra af mistökum og reynslu og biðjast fyrirgefningar þegar þau hafa brotið gegn öðrum. Það er fullgilt og mikilvægt. En iðrun og andleg heilsurækt er eitt en fyrigefning annað – og við ættum kannski ekki að blanda þeim þáttum saman þegar við reynum að vinna með fyrirgefninu og þau andlegu átök sem fyrirgefningu fylgja oft. Ég tel að iðrunar sé ekki þörf til að fyrirgefa. Fyrirgefing er ekki bara vegna þeirra sem hafa brotið af sér – fyrirgefningin er ekki síst vegna manns sjálfs. Að fyrirgefa er að losna undan fjötrum þess sem gert hefur manni illt, losna úr álögum hins illa og þess sem meitt hefur mann. Fyrirgefning er fyrir mann sjálfan.

Að fyrirgefa er að losna úr fangelsi sem aðrir hafa skapað manni. En það erum við sjálf sem erum fangaverðir okkar. Aðrir byggja fangelsið, steypa okkur í dyflissu, hefta okkur og kefla. En það erum við sem ákveðum hvort við viljum dvelja þar lengi, hvort við ætlum að losna. Lykill þess er fyrirgefningin. Og illgerðarmennirnir kunna kannski ekki að iðrast, en við getum losað þá og við getum losað okkur. Illgerðirnar eiga ekki að vera síðasta orðið.

Klassískur skilningur

Hvað er fyrirgefning? Við túlkum hana gjarnan í samhengi einstaklingsins. En ég vek athygli á að í klassísku trúarsamhengi var fyrirgefning ekki skilin sem sjálfhverft tilfinningamál – eins og oft hefur verið í seinni tíð – heldur samfélagsmál.

Að vera fyrirgefið í “biblíulegu” samhengi var ekki eðeins spurning um hug heldur aðgerð – að lagfæra og endurbæta stöðu – að viðkomandi endurheimti stöðu sína, æru og helgi. Í hinu kristna trúarsamhengi er fyrirgefning Guðs þá ekki fólgin í að Guð hætti að vera særður eða fúll yfir brotum manna – heldur að Guð veiti manninum uppreisn æru, veiti manninum stöðu sem guðsbarn að nýju, taki við honum eða henni í guðsríkið þrátt fyrir að viðkomandi hafi brotið af sér og sé því sekur.

Og slík fyrirgefning er alltaf að valdameiri aðili fyrigefur hinum valdaminni. En ekki öfugt. Sá sem brotið var á er ekki beðinn um að fyrirgefa því sá sem er valdaminni getur ekki sett hlutina í rétt samhengi. Fyrirgefning í slíku samhengi er ekki eitthvað huglægt mál heldur verklegt – framkvæmdarmál – og varðar endurheimt stöðu og gildis.

Í hinu trúarlega samhengi er fyrirgefning ekki þröngt fyrirbæri heldur varðar samfélagsgerð og þroska þjóðfélagsins. Fyrirgefningarmál er ferli sem varðar ekki aðeins hið innra og einstaklingstilfinningar heldur einnig – hið ytra, hvernig breyta á öllu – líka félagskerfinu og forsendum menningar – svo menn séu teknir í sátt og mál gerð upp með viðunandi hætti, orðspor sé lagað og menning styrkt. Margir munu ekki vilja gera upp sín mál – en samfélaginu ber skylda til að gera málin upp hvort sem menn vilja eða ekki.

Fyrirgefning eða sátt?

Einstaklingar í samfélaginu geta tekið ákvörðun um að fyrirgefa öðrum einstaklingum, sem hafa gert rangt eða talið er að hafi drýgt eitthvað vont. Hópar geta t.d. eftir umræður tekið ákvörðun að fyrirgefa einstaklingum eða jafnvel stofnunum. En dugar þetta til að vinna með kerfisbrot, hvort sem er í heilbrigðiskerfinu eða bankakerfinu?

Það er vissulega mikilvægt að einstaklingar vinni með sinn innri mann, þ.m.t. reiði sína. Það er okkur persónulega mikilvægt að fyrirgefa. Ef við fyrirgefum ekki sem einstaklingar verður til skrímslagarður innan í okkur. Það er áhersla margra hinna miklu leiðtoga t.d. Martin Luther King og Nelson Mandela að vinna að fyrirgefningu hið innra til að geta beitt sér í hinu ytra. Þetta er vel en er það nóg?

Mér sýnist að sökudólgar í samfélagi okkar séu ekki aðeins einstaklingar heldur líka stofnanir, menningarþættir og jafnvel veigamiklir þættir menningar okkar. Því eigi fyrirgefningarferlið ekki við nema hluta uppgjörsins. Þegar mistök verða þarf leiðréttingarferlið sem hefst í kjölfarið fremur að vera sáttaferli en fyrirgefningarferli.

Fyrirgefningarhugtakið er of þröngt til að passa við samfélagslegar og heildrænar kreppuaðstæður. Fyrirgefning er ekki andstæða sáttar. Þvert á móti getur fyrirgefning verið markmið sáttaferlis en þarf ekki að vera það.

Sáttahugtakið væri hagkvæmara að því leyti að það tjáir betur ferlið sem við værum í. Sem einstaklingar þyrftum við að vinna með aðstæður okkar, viðhorf, tilfinningar, fjármál, vinnuhlutverk, pólitískar skoðanir okkar og leita sáttar hið innra og vinna úr málum okkar í samræmi við það.

En það er hugsanlega ófyrirgefanlegt ef við hlaupum undan ábyrgð og leggjum ekki okkar til sáttaferlis samfélagsins. Við gætum orðið verstu dólgarnir ef við göngumst ekki við köllun okkar.

Ófyrirgefanlegt?

Ég vil bæta við að krafan um iðrun sem forsendu fyrirgefningar er óraunhæf nema í einstökum málum. Margt verður og fellur utan við alla mannlega fyrirgefningu, engin beiðni berst og enginn getur fyrirgefið. Dæmi um þetta eru svonefndir “glæpir gegn mannkyni” sem enginn getur fyrirgefið algerlega. Þjóðir og hópar geta fyrirgefið, en glæpinn er ekki hægt að gera upp. Þegar milljónir voru að berjast við að gera upp hrylling seinni heimsstyrjaldar gerðu hinir marxísku spekingar Frankfurtarskólans sér grein fyrir hinni eilífu sekt. Horkheimir og Adorno, minntu á að Guð væri “nauðsynlegur”eins og þeir orðuðu það, til að vinna úr og upphefja glæpi nasismans.

Guð – sem fyrirgefur

Það er nokkuð til í, að þegar samskipti manna eru gerð upp stendur ávallt út af hið illa, hið ógurlega sem aðeins Guð getur tekið á. Og þar erum við komin að kviku trúar og kristni.

Jesús umbreytti allri lagahyggju hins gyðinglega átrúnaðar, bar elsku til fólks, var elskan holdi klædd í samskiptum og benti í öllu og ávallt á þann sem elskar. Og okkar mál er að innlifast þeim veruleika í lífi, samskiptum og siðferði. Kristnin er framar öðru átrúnaður fyrirgefningar af því að guðsmynd Jesú er hin lífgefandi þvert á kalt réttlæti og endurgjaldshyggju.

Sigurður Árni Þórðarson, s@neskirkja.is – GSM: 8622312.

(Þessi pistill varð til sem ávarp í félagsskap sem bað um innlegg um fyrirgefningu – ég hlustaði svo á merkilega umræðu sem spratt af innlögninni)