Greinasafn fyrir merki: Vladimir Putin

Greinar og pistlar

Skuggi Dostójevskís og Vladimir Pútín

Vladimir Pútín dáir Fjodor Dostójevskí og telur að Karamazov-bræðurnir sé ein af mikilvægustu bókum Rússa. Pútín hefur sagt að Dostójevskí sé einn þeirra rithöfunda sem skilji hvað best vald, ábyrgð og andstæðuna milli frelsis og skyldu. En Pútín er nútímaútgáfa rannsóknardómarans í Sevilla.

Rannsóknardómarinn ógurlegi

Ívan Karamazov sagði Aljosha, bróður sínum, sögu um kardínála sem var rannsóknardómari í Sevilla á Spáni. Sagan varð lykilsaga hins mikla sagnabálks um líf og örlög Karamazov-bræðranna. Í sögu Ívans segir frá að Jesús Kristur heimsótti Sevilla á tímum spænska rannsóknarréttarins sem var ofstækisútgáfa kaþólsku á miðöldum. Jesús fór meðal fólks, læknaði sjúka og lífgaði látið barn. Fólkið í borginni taldi sig þekkja Jesú Krist í þessum lækningamanni og lífgjafa en rannsóknardómarinn lét handtaka frelsarann í nafni kirkjunnar.

Klerkur vitjaði Jesú Krists svo í fangelsinu um nótt. Hann hélt langa ákærutölu og ásakaði Jesú fyrir að hafa ofmetið mennina, brugðist rangt við og haldið fram kenningu sem ekki passaði fólki. Jesús hafi ofmetið möguleika manna og ekki skilið að fólk kysi frekar mat en frelsi, að menn þyldu ekki að axla mikla ábyrgð og gætu ekki auðveldlega valið á milli kosta. Þess vegna hefði kirkjan neyðst til að leiðrétta boðskap Jesú Krists og búa til nýjar áherslur. Frelsi hefði verið skipt út og hlýðni komið í þess stað. Kirkjustjórnin hafi leiðrétt stefnu Jesú Krists og því gert mennina hamingjusama. Rannsóknardómarinn fangelsaði Jesú Krist, ákærði hann og dæmdi. Reyndar stóð Jesús upp án þess að verja sig eða mótmæla, kyssti kardínálann og hvarf síðan.

Frelsi eða hlýðni

Í fangelsisræðunni eru bornar saman ólíkar hugmyndir um frelsi og dýpstu þarfir manna. Stefna Jesú er stefna hins róttæka frelsis, virðingar fyrir manngildi og gildum. En stefna dómarans og leiðtoga kirkju einræðisins er táknmynd samfléttaðs valds og trúar, ástar og kúgunar. Rannsóknardómarinn elskar vissulega mannkynið en sú ást bindur og fjötrar. Hann álítur að mannfólkið sé það óþroskað og ósjálfstætt að það þarfnist sterks leiðtoga sem ákveður hvað sé rétt og hollt og hvað ekki. Þessi fulltrúi kirkjunnar afneitaði því Jesú Kristi í nafni mannúðar. Kjarni stefnu dómarans er að frelsi sé mönnum ekki blessun heldur byrði. Í ýmsum rússneskum trúar- og menningarhefðum er líka kennt að vilji fólks nægi ekki í lífsbarátunni heldur aðeins undirgefni við vilja Guðs. Merking og sátt fólks fæðist í hlýðni og skýrist í þjáningu. Hlýðni og þjáning er gjarnan réttlætt í ofstjórnarkerfum.

Rússahlýðnin og ríkið

Það er ekki tilviljun að Pútín talar um ríkið sem foreldri þjóðarinnar. Hann telur að Rússar þarfnist stjórnar sem getur varið þá gegn óreiðu frelsisins. Hann lýsir Vesturlöndum sem spilltum vegna einstaklingshyggju og siðferðisupplausnar en kennir að Rússland varðveiti siðferðisstyrk og öryggi. Lífsafstaða og heimsmynd Pútíns er sú sama og rannsóknardómarans, að frelsi leiði til sundrungar en hlýðni til öryggis og sáttar.

Pútín telur að Rússland hafi misst trúna þegar Sovétríkin féllu. Hlutverk hans sé að gefa fólki traust, þó ekki í frelsi, heldur með trú, þjóðernisvitund og öflugri landsstjórn. Afstaða Pútíns er að Rússar, rétt eins og íbúar Sevilla samkvæmt kenningu rannsóknardómarans, sækist eftir því sem sameinar. Hlutverk leiðtoga sé að veita öryggi. Og stjórinn verður jafnframt táknmynd þess hóps sem hann stjórnar og veitir nánast guðlegt öryggi.

Ást sem lemur

Það sem gerir rannsóknardómarann í Sevilla skv. sögu Dostójevskís svo ógnvænlegan var ekki grimmd hans, heldur fremur ást hans. Hann réttlætti kúgun með góðmennsku. Hann svifti fólk frelsi til að frelsa það frá sjálfu sér. Þá djúpu siðferðislegu þversögn í riti Dostójevskís hefur Pútín gert að meginstefnu rússneskrar stjórnsýslu. Hann talar ekki eins og harðstjóri sem óttast fólk, heldur eins og verndari sem elskar það. Hann réttlætir árás á frelsi fjölmiðla sem varnarráðstöfun gegn siðspillingu Vesturlanda. Hann segir að Rússar þurfi að vera sameinaðir gegn ógn utanaðkomandi hugmyndafræði og gegn öllu vafasömu sem veikir þjóðina. Í nafni kærleika og trúar byggir hann kerfi sem útilokar efa og umbunar hlýðni. Það var líka aðferð rannsóknardómarans. Pólitísk stefna og siðfræði Pútíns er lík aðferð hrottans í heimilisofbeldi, að alvöru húsbóndi lemji fólkið sitt vegna ástar og umhyggju. Pútín er líkur rannsóknardómaranum í því að hann skammast sín ekki fyrir dóma og dráp. Báðir eru vissir í sinni sök – forhertir.

Kirkja sem ambátt

Í ræðu rannsóknardómarans er kirkja valdastofnun sem skilgreinir og stjórnar fólki og notar trú til að réttlæta og styrkja vald sitt. Sevillakirkjan hafði tekið yfir stjórn hins veraldlega samfélags. Í Rússlandi Pútíns hefur samruni líka orðið en með því móti að ríkið hefur innlimað kirkjuna í valdakerfi sitt. Rússneska rétttrúnaðarkirkjan er notuð sem menningarleg og andleg réttlæting ríkisvaldsins. Rússakirkjan blessar stríð, réttlætir fórnir og kallar andstöðu við Pútínstefnuna guðleysi. Pútín ver kirkjuna gegn gagnrýnendum, fangelsar þá og jafnvel líflætur. Rússneska ríkið hefur gert kirkjuna að ambátt sinni. Kirkjan gengur erinda pólitískrar stefnu. Ríki og kirkja eru eining, eitt kerfi. Þjóðin er líkami en leiðtoginn höfuð hennar. Pútín talar um Rússland sem heilagt land, siðferðilegt vald sem ver heiminn fyrir spilltri menningu. Pútínstefna minnir á Sevilla-einræði dómarans, að kirkjan hafi tekið að sér að gera mannkynið hamingjusamt með því að stjórna því Jesús Kristur hafi verið of veikur til að halda því saman.

Hinn eitraði kokteill

Dostójevskí sá og túlkaði hættuna á ofríki þegar hann skrifaði bókina um Karamazov-bræðurna. Þegar fólk er svift hinu djúpa og róttæka frelsi trúar verður til skert en hættulegt valdakerfi. Einræðisherrar telja sig hafa rétt fyrir sér, þeir elski fólk svo mikið að þeir megi og eigi að skilgreina í hverju velferð þess er fólgin. Fólk geti ekki valið rétt og orðið hamingjusamt nema kerfið sé í stíl við trú og stefnu leiðtogans.

Í djúpi sögu Dostójevskís er viðvörun um að kirkja sem óttast frelsi manna breytist í dómstól sem hlýðir valdi og er gríma guðleysis. Slíkir dómstólar fara á svig við manngildi og mannhelgi. Í hugmyndafræði Pútíns er trú ekki persónuleg reynsla og ræktuð í frelsi. Trú er skyldurækni og hlýðni við þjóð og leiðtoga. Þegar trú verður að þjónkun við siðareglu ríkisins verður hún að tæki stjórnunar. Trú sameinuð pólitík er eitraður kokteill.

Víti til varnaðar

Jesús sagði ekkert, kyssti dómarann og fór. En kirkjuhöfðinginn sagði Jesú að fara og koma aldrei aftur. Senan er spegill allra valdhafa sem segjast virða hið trúarlega, jafnvel elska Guð, en bæta við: „Ekki trufla okkur.“ Pútín og rannsóknardómarinn kjósa ríki og samfélag þar sem friður og eining ríkja jafnvel þótt það sé á kostnað sannleikans og blóði drifið. Frelsið er dýrt.

Það er átakanlegt að Dostójevskí sem vildi bjarga Rússlandi frá andlausri nútímahyggju skuli hafa orðið innblástur fyrir vald sem réttlætir sterka forsjárhyggju og harðræði. En Dostójevskí var skarpur. Hann sá og skildi að mannfólkið er bæði trúarverur og samfélagsverur. Hann áttaði sig að ást á villigötum getur umbreyst í ofríki ef hún virðir ekki frelsi fólks og margbreytileika. Rannsóknardómarinn er ekki aðeins persóna í bókmenntum heldur víti til varnaðar. Í pólitík Pútíns er draugagangur. Pútín dáir kannski Dostójevskí og bók hans um Karamazov-bræðurna en Pútín er orðinn böðull í flokki rannsóknardómarans í Sevilla. Pútín er maðurinn sem elskar þjóðina of mikið til að treysta henni. Í því er fall hans fólgið. Jesús hefur þegar kysst hann.

Birtist sem skoðunargrein í Vísi 3. desember 2025. 

Prédikanir

Pútínlandið – ferðir á föstu

Friður sé með þér og ég segi aftur: Friður sé með þér. Nú höldum við brátt inn í föstuna. Þessi dagur er kallaður sunnudagur í föstuinngangi. Fastan í kirkjunni er tími sem hefur texta, skilaboð og umræðuefni. Um hvað er talað í kirkjum á föstutímanum fyrir páska? Það sama og talað er um í Passíuálmunum. Hvað var það nú aftur? Ferð Jesú til Jerúsalem, sem alltaf er líka um líf og ferðir allra einstaklinga og kynslóða. Ferðlag Jesú er okkar ferð. Okkar ferðir ganga upp í ferð Jesú til Jerúsalem. Við erum samferða Jesú. Jesús á undan og ég á eftir. Það er ferðastíll passíusálma, Nýjatestamentisins og kristninnar.

En þessi ferð var óvissuferð með mög ef, spurningar og til hvers. Lærisveinar og vinir Jesú voru ekki alveg vissir um til hvers hann færi og til hvers þessi ferð leiddi. Væntingarnar voru mismunandi. Margir vonuðust til, að hún yrði ferð til sigurs, að þeirra lið ynni og Jesús yrði þjóðarleiðtogi. En eitt voru væntingar fólks og annað afstaða Jesú sjálfs. Hann vissi, að hlutverk hans væri annað en það, sem margir aðdáendur hans vonuðu og klapplið vildi. Hann óttaðist um líf sitt og skelfdist. Jesús þekkti sögu þjóðar sinnar, misgerðir hennar, félagslegt, pólitískt og andlegt gjaldþrot. Hann skildi líka köllun sína og að honum var ætlað að þjóna. Það var hans vandi að vinna úr. Ferð Jesú var ekki túristaferð, heldur upp á líf eða dauða, líf veraldar eða enda. Hann hefði getað látið undan freistingunni, forðast Rómverja, forðast yfirvöld, hefði getað hætt að vera Kristur og bara farið í handverk smiðsins í Nasaret. Hann hefði getað eignast fjölskyldu, lifað hamingjuríku lífi til elliára og týnst svo í gleymskudoða sögunnar – eða hvað?

Helförin

Ferðir eru mismunandi og tilgangurinn alls konar. Það vitum við og þekkjum úr okkar eigin lífi. Við verðum líka vitni að alls konar ferðum og sumar ferðir eru alls ekki góðar og enda með skelfingu. Þessa dagana hefur heimsbyggðin fylgst með skelfilegri innrás Rússa inn í Úkraínu. Það er viðburður, sem fæstir áttu von á í Evrópu 21. aldar. Úkraínumenn hafa það eitt til saka unnið að hafa aðra skoðun en einræðisherrann í nágrannalandi þeirra ætlast til að þeir hefðu. Úkraínumenn vildu auka tengsl vestur á bóginn og ganga í samtök Vestur-Evrópu og NATO. Það vildu Rússar ekki. Skoðanafrelsi er ekki virt eða viðurkennt í Rússlandi, nema menn hafi sömu skoðun og valdaklíkan sem öllu ræður. Tugir milljónir líða vegna árásar Rússa. Fjölskyldum er splundrað, konur og börn eru á vergangi. Á næstu vikum geta milljónir orðið landflótta. Hver vill stríð? Einræðisherrann í Moskvu hefur einangrast frá þjóð sinni og dælt falsfréttum í æðar stór-Rússlands. Nú hefur hann við föstuupphaf tekið ákvörðun að fara til sinnar Jerúsalem, til Kiev, og kremja réttkjörna stjórn nágrannaríkis. Hvers konar föstuferð er það? Rússar kunna að sigra einhverjar orustur, en þeir munu tapa þessu stríði því það er röng afstaða sem liggur að baki.

Réttlætanleg?

Í byrjun vikunnar kom sonur minn til mín og sagði mér frá því, að hann hefði fengið það verkefni í Menntaskólanum í Reykjavík að skrifa röksemdarritgerð. Hann mátti velja efnið og hann ákvað að meta kröfur Rússa til Úkraínumanna. Sonur minn sagðist þurfa að skilja Pútínlandið og líka afstöðu Úkraínumanna. Mér þótti merkilegt, að hann veldi svo hápólitískt mál sem væri viðfang allra fjölmiðla heimsins. Svo byrjaði hann að skoða sögu Rússa og Úkraínumanna og smátt og smátt komu rökin fram með og móti. Yfirskriftin og viðfangsefnið var: Er innrás Rússa í Úkraínu réttlætanleg? Hann skilaði ritgerð sinni á miðvikudagskvöldi og nokkrum klukkutímum síðar réðust tugir þúsunda Rússa yfir landamærin og mikill fjöldi vígvéla skaut á skotmörk, sem ekki voru bara hernaðarleg heldur líka borgaraleg. Það var ljóst að lama átti innviði Úkraínumanna. Mér þótti merkilegt að íhuga ritgerð sonar míns og horfa svo á stríðsmyndir í fjölmiðlum og á samfélagsmiðlum. Í ritgerðinni sá ég að saga Rússa og Úkraínumanna fléttaðist saman í meira en þúsund ár. Kiev var um tíma helsta borg á svæði RUS-ættbálkanna á sama tíma og Moskva var eiginlega þorp. Enda hefur Pútín og margir Rússar talað um Kiev, höfuðborg Úkraínu, sem krúnudjásn Rússa. En þessa dagana er krúnudjásnið löðrað blóði úkraínsku þjóðarinnar. Rússar hegða sér sem illmenni er ráðast á heimili ættmenna sinna, skjóta þau og níðast á þeim. Sonur minn skoðaði rök Rússanna og hafnaði þeim og benti í ritgerð sinni á, að Úkraínumenn hafi verið fullvalda ríki, með réttkjörna stjórn, vel virkt og réttlátt stjórnkerfi og hafi gert marga alþjóðlega samninga um samskipti við Rússa. Rússar hafi brotið þessa samninga með því að ráðast inn á Krímskagann og síðar inn í austurhluta Úkraínu. Innrás væri ólögleg og brot á samningum. Ég er sammála honum og bæti við að hún er ósiðleg. Rússar hafa framið afbrot og Pútín er sekur um glæpi gegn mannkyninu.

Jesús og Pútín hafast ólíkt að. Jesús fór í friði og vildi hjálpa fólki. Ferð hans var til að leysa vanda og aðeins hann gat gert það. Engir herir, engin fórnarlömb. Hann var sjálfur farvegur friðarins. Föstuferð Pútíns er alger andstæða. Jesús fór ekki til að spilla valdi eða efna til átaka. Pútín fer með eldi og neyðir fólk til ofbeldis og hlýðni. Hann sendir fólk í dauðann og beitir ofríki gagnvart nágrönnum sínum, fullvalda frændsystkinum og drepur þau ef þau hlýða ekki túlkun hans. Jesús gerði sér grein fyrir að ferð hans til Jerúsalem gæti endað með skelfingu. Hann hafnaði að sölsa undir sig með valdi heldur fór leið friðarins. Hann var tilbúinn að fórna lífinu fyrir sannleika og réttlæti sem pólitískt vald getur aldrei nokkurn tíma tryggt eða skapað. En Pútin telur sig hafa vald til að skilgreina frelsi fólks, jafnvel fullveðja nágranna sinna. Pútínferðin er leiðangur dauðans og opinberar allt það versta í spillingu og sjálfsdýrkun manna sem hafa tapað tengslum við gildi, fegurð og frelsi fólks. Við getum skýrt Pútínatferlið með því að skoða sögu Rússlands, Sovétríkjanna og fall þeirra. Í þessari pútínsku heljarslóð er sorg og reiði en það réttlætir ekki helförina. Fall Sovét er fortíð sem Úkraína lifði líka. En Úkraína vann að sjálfstæðri framtíð sinni þrátt fyrir fortíðina. Að reyna að endurheimta fortíð leiðir oft til glæpa. Það er hin djúpa harmsaga helfarar Pútíns um lendur Úkraínu og að krúnudjásninu. Pútínæðið þarf að stoppa. Pútínlandið þarf að horfast í augu við að Sóvét er fallið. Einræði hentar ekki nútíma, allra síst óupplýst einræði. Fortíð er fortíð en framtíðin kallar á algerlega nýja lífshætti og stjórnunarhætti. Fólk Pútínlandsins og nágrannar þeirra eiga að fá að ráða lífi sínu, lifa í frelsi og taka nýja stefnu. Föstuferð Jesú er andstæða Pútínplágunnar. Jesús vildi líf en Pútín velur dauða.  

Guð í fortíð – Guð í framtíð

Þessa föstu verða margar sögur sagðar. Föstuferð Jesú til Jerúsalem sem var svo sannarlega dapurleg. En niðurstaða Jerúsalemferðarinnar var að dauðinn dó en lífið lifir. Svo er harmsaga Úkraínu. Hvaða ferð ferð þú þessar næstu viukur? Fasta er dramtísk. Jesús var opinn og þorði. Hann opnaði líf sitt og var tilbúinn að taka afleiðingum. Hann vissi að kjarni lífsins er ekki að hafa vald til að stjórna fólki, menningu og hugsun. Lífsskilningur Jesú var að gefa fólki frelsi frá mistökum, syndum og öllu sem gæti hindrað fólk til þroska, friðar og hamingju. Af þessu getum við lært. Jesúreisan til Jerúsalem er ferð, sem var fyrir okkur. Okkur er boðið að ganga með Jesú. Jesús á undan og ég á eftir, stíll guðspjallanna, andi Passíusálma, fyrirmynd fyrir okkur. Jesúreisan er til lífs. Jesúafstaðan er eflir lífið.

Á svona dramatískum tíma er gott að geta á ný gengið að borði Drottins. Þar er veisla himins og jarðar. Guð býður til þeirrar veislu og þar er allt rétt og gott. 

Lexían; Jes. 50. 4–10. Pistillinn: 1. Kor. 1. 18-25. Guðspjallið: Lúk. 18. 31-34

Jesús tók þá tólf til sín og sagði við þá: „Nú förum við upp til Jerúsalem og mun allt það koma fram sem spámennirnir hafa skrifað um Mannssoninn. Hann verður framseldur heiðingjum. Þeir munu hæða hann, misþyrma honum og hrækja á hann. Þeir munu húðstrýkja hann og lífláta en á þriðja degi mun hann upp rísa.“ En þeir skildu ekkert af þessu, orð þessi voru þeim hulin og þeir skynjuðu ekki það sem sagt var.

Sunnudagur á föstuinngangi, 27. febrúar, 2022. Myndin er af litríku bænatré Hallgrímskirkju og að baki er verndarengill á íkón Kristínar Gunnlaugsdóttur. Ljósmynd SÁÞ