Greinasafn fyrir merki: auðæfi

Auður eða áhrifavaldur?

Hvað er að vera ríkur? Hvenær hefur maður nóg? Finnst ríkum hann eða hún einhvern tíma hafa nóg? Og svo er það spurningin um hvað eru alvöru auðæfi og hvað ekki? Saga Jesú um ríka manninn og Lasarus er merkileg og marglaga saga. Getur verið að hún sé bara um peninga og að ríkidæmið leiði menn beint til heljar? Eða er eitthvað dýpra, sem Jesús var með hugann við?

En áður en við skoðum söguna langar mig að minna á ömmu Álfgríms í sögu Halldórs Laxnes um Brekkukotsfólkið. Amman miðlaði þeirri speki, að auðæfi séu það, sem aðrir geta ekki náð frá manni. Hvað er það? Hvað er ekki hægt að taka frá manni, stela frá manni eða maður missir? Það eru hin óefnislegu vermæti, þessi sem eru innan í okkur. Þetta persónulega og andlega. Við getum tapað bílum okkar, hlutunum og húsum okkar. Við týnum mörgu á ævinni, en lifum þó áfram og jafnvel betur en áður. Við getum líka misst tennur, hár og nýra. Við getum tapað vinnunni og ástvinir okkar eru slitnir úr örmum okkar. Er þessi Bakkakotsspeki rétt? Eru auðæfin hið innra hið raunverulega ríkidæmi? Viktor Frankl var á þeirri skoðun og margir vitringar heimsins.

Hvað er mikilvægast?

Þá er það er saga dagsins, sem er að finna í Lúkasarguðspjalli. Jesús var, eins og þið vitið, mikill sagnameistari. Hann var sagnasnillingur. Og hann sagði sögur í þeim ákveðna tilgangi að opna huga fólks, fá tilheyrendur til að hlusta og gera rétt og gott. Aðferð Jesú í sögugerðinni var gjarnan að setja upp andstæður, sem voru svo kraftmiklar að þær sprengdu hið venjulega, reyndu þanþol venjuhugsunar og kröfðust þess að fólk bryti heilann og opnaði fyrir nýjar hugsanir. Sögur Jesú eru eiginlega aha-sögur og áhrifavaldar.

Íhugunarsaga dagsins er um tvo menn – annar var auðugur en hinn fátækur. Hinn ríki bjó við allsnægtir og fötin, sem hann klæddist, voru merkjavara þess tíma. Efnið var úr eðalbómull af Nílarbökkum og litarefnið var líklega unnið úr krabbadýrum, jafnvel með lit Campari. Sem sé topptíska tímans. Karlinn var ríkur. Fyrir dyrum hans var svo Lasarus þurfamaður. Reyndar er sá ríki ónefndur en sá fátæki eini maðurinn, sem ber nafn, í öllum Jesúsögunum, sem guðspjallamaðurinn Lúkas hefur eftir meistara sínum. Nafnið merkir “Guð er hjálp mín.” Að nefna manninn var því örugglega meðvitað.  

Sá ríki sinnti hinum fátæka ekki og gegndi því ekki ábyrgð sinni að liðsinna þeim sem þarfnast. Það gerðu hins vegar hundarnir, sem sleiktu sár hins ólánssama Lasarusar. Svo kom dauðinn að óvörum og báðir létust. Lasarus féll í eilífðarfaðm Abrahams, sem merkir að hann fékk góða heimkomu í ríki himinsins. Hinn ríki leið kvalir handan grafar.

Í sögunni eru þessir menn eins og í sama hverfi eða verustað í eilífðinni. Það er svo stutt á milli þeirra, að hinn ríki sér til Lasarusar, sér að vel er fyrir honum séð og að hann nýtur sælu. Ríki maðurinn biður um, að Lasarus færi honum vökva til að slökkva brunasviðann og lina þjáningu. En honum er bent á, að enginn samgangur sé milli og enginn möguleiki á bót. Þá biður hann um, að bræður hans verði varaðir við. En hrokagikkir láta ekki af villu sinni þó þeir sjái upprisinn mann. Og ábending Jesú um, að menn breyti ekki skoðun sinni þó uppvakningur komi til þeirra er áhugaverð og vísir um vitund hans um eigið hlutverk. Þessi endir er mikilvægur túlkunarlykill sögunnar þó margir taki ekki eftir honum. Þó lífið lifi lúta menn þó dauða.

Inntak

Um aldir hafa menn skilið þessa dramatísku Lasarusarsögu nokkuð bókstaflega og búið til kenningar um himin og helvíti. En það er ekki aðalatriði í sögum Jesú, sem alltaf á að lesa á dýptina en ekki bókstaflega. Sögur hans eru sagðar vegna inntaks og áhersluatriða. Líkingasögur – sem oft eru nefndar dæmisögur – eru ekki fréttaskot úr borgarlífinu, ekki um atburði, heldur um hamingju, ábyrgð, elskusemi, tilgang og hin dýpri rök. Sögurnar eru dæmi til skilnings, hvatar til trúar og góðra verka.

Og hvað er það þá, sem Jesús vill segja okkur? Sagan er ekki um, að ríkir séu vondir og fátækir góðir. Jesús var enginn einfaldur klisjukarl. Hann prédikaði ekki gegn kapítalinu eins og kreddubundinn kommúnisti. Jesús hafði ekkert á móti auði heldur misnotkun hans. Hann var ekki á móti því, að menn nytu gæða lífsins. Hann var sjálfur úthrópaður sem lífsnautnamaður og að hann legði lag sitt við þau lífsglöðu. En Jesús var ósáttur við ef menn yrðu þrælar einhvers og hugsuðu bara um sjálfa sig. Í því ljósi dró hann upp andstæður af andlegu frelsi og þrældómi við efnisleg gæði. Auður væri ekki markmið heldur tæki til að bæta lífið. Jesús spurði fólk alltaf og skipulega að því hvað það setti í forgang, hver væru markmiðin og aðalgildin. „Því hvar sem fjársjóður þinn er, þar mun og hjarta þitt vera“ sagði hann (Matt. 6.21). Við hvað hefur þú fest þitt ráð, elsku og umhugsun? Ertu frjáls eða þræll? Ertu á hamingjuvegi eða fangaslóð? Hrokagikkurinn er kengboginn í sjálfan sig og mun ekki taka neinum sönsum. Hinn sjálfhverfi er glataður í eigin helvíti.

Erindi við okkur

 Á saga dagsins erindi við okkur? Já. Sagan er innleg í pólitík heimsins, efnahagsmál, menningarpólitík og líka umhverfispólitík. Lasarus er meðal allra þjóða, Lasarus er í náttúrunni. Lasarus er nærri okkur í fólki.

Sagan um ríka manninn varðar lífsstefnu. Hefur þú tíma fyrir það, sem máli skiptir? Hefur þú tíma til að næra þinn innri mann? Hefur þú tíma og getu til að gera það, sem gerir þig hamingjusama og hamingjusaman? Það er gömul speki líka, að ríkidæmi er ekki að eiga mikið, heldur fremur að þurfa lítið. Og fjármunir eru til að gera gott. Ef við notum ekki fjármuni og eignir til góðs verðum við þrælar þeirra, en ekki húsbændur.

Peningaafstaða Nóbelskáldins Gabriel Garcia Marquez er eftirtektarverð. Hann sagði: „Ég er ekki ríkur. Ég er fátækur maður sem á peninga – en það er ekki sama.“

Jesús sagði sögur til að efla fólk. Hann samdi glæsilegar sögur til að lækna skynfærin, hreinsa hjörtu og bæta virkni heilans í fólki. Saga dagsins varðar hvað okkur, fólki, mannkyni og jarðarkúlunni er mikilvægast. Þegar við missum heilsuna skýrist hver auðæfin eru. Þegar við missum eigur og ásýndargæði kemur birtist hið djúpa. Fangar í dauðabúðum nasista voru sviptir öllu nema möguleikanum til að stjórna sínum innri manni. Það eina, sem þau áttu eftir, var hið andlega. Kúgarar geta náð öllu af fólki og niðurlægt en geta þó ekki stjórnað innra lífi fólks, nema fólk sé brotið eða lamað hið innra. Það hefur Viktor Frankl, sem var fangi í útrýmingabúðum nasista túlkað vel í bók sinni Leitin að tilgangi lífsins. Innri auðæfi eru okkar dýrmæti, sem erfiðast er að stela, það sem mestu skiptir.

Hver er auður þinn? Hefur þú ræktað sambandið við þau sem mestu máli skipta, sambandið við höfund lífsins, sem stöðugt nærir þig og úthellir lífinu inn í þig og skapar raunar allt hið ytra einnig?

Hvernig er með ömmuspekina í Brekkukoti? Ertu auðæfin það sem aðrir ná ekki af manni? Og hvað er það þá, sem skiptir þig mestu máli? Hinn hrokafulli er fastur í eigin víti en sá sem skilur Jesú og trúir honum leitast við að gera gott. Ríkidæmi í huga Jesú er alltaf útleitandi og tenglsamyndandi.

Hvar er Lasarus?

Hallgrímskirkja, 14. júní, 2020.

Lexían er skráð í 5 Mósebók

Ef einhver bræðra þinna er fátækur í einni af borgum þínum í landinu sem Drottinn, Guð þinn, gefur þér skaltu ekki loka hendi þinni fyrir fátækum bróður þínum með harðýðgi heldur skalt þú ljúka upp hendi þinni fyrir honum. Þú skalt lána honum það sem hann skortir. Þú skalt gefa honum fúslega en ekki með ólund því að fyrir það mun Drottinn, Guð þinn, blessa öll þín verk og hvað sem þú tekur þér fyrir hendur. Því að aldrei mun fátækra vant verða í landinu og þess vegna geri ég þér þetta að skyldu: Ljúktu upp hendi þinni fyrir meðbræðrum þínum, fátækum og þurfandi í landi þínu.

Pistillinn er úr fyrra Jóhannesarbréfi

Við þekkjum kærleikann, sem Guð hefur á okkur, og trúum á hann. Guð er kærleikur og sá sem er stöðugur í kærleikanum er stöðugur í Guði og Guð er stöðugur í honum. Fáum við elskað hvert annað og lifað eins og Kristur lifði hér á jörð, verðum við full djörfungar á degi dómsins. Ótti er ekki í elskunni. Fullkomin elska rekur út óttann. Því að óttinn býst við hegningu en sá sem óttast er ekki fullkominn í elskunni. Við elskum því að Guð elskaði okkur að fyrra bragði. Ef einhver segir: „Ég elska Guð,“ en hatar trúsystkin sín er sá lygari. Því að sá sem elskar ekki bróður sinn eða systur, sem hann hefur séð, getur ekki elskað Guð sem hann hefur ekki séð. Og þetta boðorð höfum við frá honum, að sá sem elskar Guð á einnig að elska bróður sinn og systur.

Guðspjall: Lúk 16.19-31

Jesús sagði þeim þessa dæmisögu: „Einu sinni var maður nokkur ríkur er klæddist purpura og dýru líni og lifði hvern dag í dýrlegum fagnaði. En fátækur maður, hlaðinn kaunum, lá fyrir dyrum hans og hét sá Lasarus. Feginn vildi hann seðja sig á því er féll af borði ríka mannsins og jafnvel hundar komu og sleiktu kaun hans. En nú gerðist það að fátæki maðurinn dó og báru hann englar í faðm Abrahams. Ríki maðurinn dó líka og var grafinn. Og í helju, þar sem hann var í kvölum, hóf hann upp augu sín og sá Abraham í fjarska og Lasarus við brjóst hans. Þá kallaði hann: Faðir Abraham, miskunna þú mér og send Lasarus að hann dýfi fingurgómi sínum í vatn og kæli tungu mína því að ég kvelst í þessum loga. Abraham sagði: Minnstu þess, barn, að þú hlaust þín gæði meðan þú lifðir og Lasarus böl á sama hátt. Nú er hann hér huggaður en þú kvelst. Auk alls þessa er mikið djúp staðfest milli vor og yðar svo að þeir er héðan vildu fara yfir til yðar geti það ekki og eigi verði heldur komist þaðan yfir til vor. En hann sagði: Þá bið ég þig, faðir, að þú sendir hann í hús föður míns, en ég á fimm bræður, til þess að vara þá við svo þeir komi ekki líka í þennan kvalastað. En Abraham segir: Þeir hafa Móse og spámennina, hlýði þeir þeim. Hinn svaraði: Nei, faðir Abraham, en ef einhver kæmi til þeirra frá hinum dauðu mundu þeir taka sinnaskiptum. En Abraham sagði við hann: Ef þeir hlýða ekki Móse og spámönnunum láta þeir ekki heldur sannfærast þótt einhver rísi upp frá dauðum.“