Greinasafn fyrir flokkinn: Greinar og pistlar

113 pistlar SÁÞ eru inn á tru.is og aðgengilegt á slóðinni trú.is. Þá var talsvert af pistlum einnig á sigurdurarni.annall.is Sá vefur er nú lokaður.

Að ræna maka sinn

Ég hef orðið vitni að þjófnaði, líka ráni þar sem ofbeldi var beitt. Og svo þekki ég marga, sem hefur verið stolið frá. Minning um stuld, rosalegan þjófnað, hefur sótt á mig síðustu daga og hún kemur úr minningasafni námsára minna í Bandaríkjunum.

Kínversk hjón byrjuðu á sama tíma og ég í doktorsnámi við Vanderbilt-háskóla í Tennesse. Ég veitti þeim enga sérstaka athygli í fyrstu. En svo voru þau í einu námskeiði með mér. Þá reyndi ég að ræða við þau og komst að því að þau komu frá Hong Kong. Bæði höfðu lokið BA-prófi í heimaborg sinni. Þar kynntust þau og þar ætluðu að vera þegar doktorsnáminu lyki í Ameríku. Karlinn var skráður á sama fræðasvið og ég; trúfræði, trúarheimspeki og hugmyndasögu. Ég reyndi ítrekað að ræða við hann, en hann virtist forðast samtöl. Ég hélt að hann væri bara feiminn og óframfærinn. Kona hans var hins vegar í Nýja-testamentisfræðum og strax á fyrstu vikunum furðaði ég mig á, að hún sótti tíma með bónda sínum en þaut svo í eigin tíma á milli. Karlinn hlustaði í tímum en skrifaði ekkert niður og talaði aldrei ótilneyddur. Konan var hins vegar þeim mun iðnari, skrifaði glósur af miklum móð, hlustaði með öllum líkamanum en sagði fátt.  Aldrei sóttu þau fundi utan tíma né komu í samkvæmi nemenda. Þetta kínverska par var mér og félögum mínum fullkomin ráðgáta.

Svo leið tíminn. Kínverski karlinn hikstaði eitthvað í verkefnaskilum og kennararnir höfðu áhyggjur af honum, en frú hans skilaði öllu og stóð sig vel. Svo kom langur og lýjandi prófatími, en þá varð sprenging. Einn daginn hentist sú kínverska inn í skóla og inn á skrifstofu eins kennarans. Hún var í miklu uppnámi, bólgin af gráti og sagði: „Ég get ekki meira. Ég er búin. Ég er að fara yfirum.“ Sagan kom svo í bútum og milli ekkasoga, táraflóða og angistarhljóða. Eiginmaður hennar var af yfirstéttarfólki kominn. Hann var vanur þjónustu og óvanur að leggja hart að sér. En eiginkonan var hins vegar vön að vinna og hafði alltaf komið sér áfram vegna eigin verðleika. Hún var klára stelpan í hópnum og hann féll fyrir snilli hennar og getu. Og svo þegar þau fóru að tengjast fannst henni sjálfsagt að hjálpa honum með námið því hann var raunverulega hjálpar þurfi. Vegna þjónustu hennar fór honum að ganga skár í háskólanum í Hong Kong og kláraði prófin. Þau gengu í hjónaband áður en þau fóru til Ameríku. Þegar þangað var komið gekk karlinum illa að aðlagast. Hún varð að vinna flest verk. Honum fannst, að þar sem hún væri konan hans yrði hún að aðstoða hann. Hún varð því ekki aðeins rúmfélagi, kokkur, þvottakona, sendill, kennari og sálfræðingur heldur ritarinn hans líka. Hann ætlaðist til að hún kláraði það, sem hann kom ekki í verk. Hún varð að sækja tíma með honum til að tryggja að hann skildi og skrifa svo ritgerðir fyrir hann líka. Doktorsnám er full vinna en að klára tvöfalt doktorsnám sem þræll er ógerningur. Karlinn varð fúll, beitti konuna ofbeldi og hún brotnaði niður.

Kennararnir, námsráðgjafarnir og starfslið skólans vann úr þessu skelfilega máli, virti sögu konunnar og ræddi við mann hennar. Þeim var báðum veitt aðstoð. Konan gat ekki búið við harðræðið og þráði frelsi. Hún komst að þeirri niðurstöðu að leiðir yrðu að skilja. Hann myndi aldrei sætta sig við uppreisn hennar og að hún „niðurlægði“ hann. Hún skildi því við karlinn. Honum var vísað úr skóla og sneri heim til Hong Kong með skömm. Hann hafði stolið frá konu sinni frelsi, gleði, lífshamingju, sjálfsvirðingu, ást og stofnaði til nauðungar og þrældóms hennar. Að lokum gat hún ekki meira og vildi ekki lengur láta stela af sér, ræna sig. Að skilja við manninn var eina leið konunnar úr þrældóminum.

Þú skalt ekki stela. Sjöunda boðorðið er ekki bara um peninga og eignarrétt. Andi orðanna varðar manngildi og lífsgæði, sem eru mikilvægari en peningar eða efnisgæði. Jesús túlkaði boðorðin með vísan til hins mikilvægasta. Það eru Guð og menn eins og sést í tvíþætta kærleiksboðinu. Gyðingar hafa um aldir vitað og kennt að fólk skiptir meira máli en fjármunir. Við megum læra af og ættum að útvíkka túlkun okkar á sjöunda boðorðinu. Við megum ekki stela fólki, ekki stela af fólki né heldur ræna það. 

 

Jakob Jónsson – prestur, skáld, fræðimaður

Þegar ég kom til starfa í Hallgrímskirkju var mér þörf á stól og skrifborði. Ég fór um kirkjuna til að leita að húsgögnum, sem ekki væru notuð, kíkti í allar vistarverur þessa mikla húss sem er eins ævintýralegt og Hogwart-skóli. Leitin varð að lokum tenging við sr. Jakob.  Í háloftum turnsins sá ég fagurt, bogið tekkskrifborð, sem höfðaði eða talaði sterkt til mín, en ég vissi ekki af hverju. En ég skildi það þegar mér var sagt að þetta væri skrifborðið hans sr. Jakobs. Þá mundi ég. Ég hafði séð það heima hjá honum og tengdi við hann hið innra. Borðið hafði verið gefið til kirkjunnar skömmu áður en ég kom til starfa. Og nú er fagra, danska skrifborðið hans á skrifstofunni minni, vekur athygli þeirra sem koma. Og það verður samtalstilefni um persónuna, rithöfundinn, fræðimanninnn og kennimanninn Jakob Jónsson. Ég hugsa um hann oft, um þanka hans, áhyggjur, hugsjónir og líka prédikun þegar ég sest niður við borðið og hamra á tölvuna.

Jakob Jónsson var stórveldi í kirkjulífi Íslands og risi í menningarlífinu á tuttugustu öld. Hann var embættismaður, vísindamaður, skáld, félagsmálamaður, menningarmaður og prestur. Í uppvextinum heyrði ég foreldra mína tala um hann. Á heimili mínu var hlustað á sr. Jakob þegar hann messaði í útvarpinu og greinar hans í dagblöðunum voru lesnar. Og ættmenni Jakobs komu víða við sögu: Eysteinn, bróðir hans, var áberandi í pólitíkinni, röddin hans Jökuls var seiðandi í útvarpinu og bækur hans voru lesnar. Svava var áberandi í menningarlífi og stjórnmálum og Þór stjórnaði veðrinu. Og þegar eitthvert þeirra – eða annarra ættmenna og afkomenda Jakobs kom við sögu – var Jakob gjarnan nefndur einnig. Ég man að faðir minn talaði meira um sr. Jakob en móðir mín.

Kom þetta úr mér?

Árið 1983 fór ég að safna efni í doktorsritgerð mína sem er um minni í trúarhefð Íslendinga. Og þar sem hluti ritgerðarinnar fjallar um tuttugustu aldar guðfræði vildi ég gjarnan hitta sem flesta sem höfðu komið að máli. Ég hitti dr. Jakob einhverju sinni á fundi og hann var áhugasamur um verkefni mitt. Ég hreifst af fjörinu, kíminni greindinni og getunni til greiningar. Við ákváðum að hittast og ég fór heim til hans og mér þótti merkilegt að hlusta á þennnan merka skáldprest túlka menningarstrauma og kirkulíf aldarinnar. Þar sem ég bjó á þessum tíma austur í Skaftártungu tók sr. Jakob upp á því að senda mér bréf. Þau voru lífleg, greinandi og skemmtileg. Ég spurði hann um guðfræði hans. Jakob vitnaði í ritverk Carlo Collodi sem heitir á frummálinu Pinocchio sem við þekkjum sem teiknimyndahetjuna Gosa. Í bréfi Jakobs frá 9. janúar 1984 segir hann: „Ræður mínar eru ákaflega misjafnar að gæðum, að sjálfsögðu, og við endurlestur segir maður stundum við sjálfan sig eins og Pinochio í Pleasure Island: „Did that come out of me?“ Og hvað var það sem kom út úr honum, hvað hugsaði hann og skrifaði, sagði og prédikaði?

Uppvöxtur, gildi og andi

Jakob var tuttugustu aldar maður.[i]Hann fæddist í upphafi aldar og bar í sjálfum sér hugsjónir og menningarbylgjur aldarinnar – spannaði öldina. Hann fæddist á Hofi í Álftafirði um miðjan vetur árið 1904. Hann sleit barnsskóm eystra, fór til náms fyrir sunnan, starfaði erlendis og síðan í Reykjavík. Hann var Austfirðingur með útsýn, síðan Íslendingur og svo heimsborgari. Hann lést um sumar, eystra, á heimahögunum á þjóðhátíðardeginum 17. júní árið 1989.

Hans Jakob Jónsson var sonur prestshjónanna Sigríðar Hansdóttur Beck og Jóns Finnssonar. Það er heillandi að lesa lýsingar Jakobs um móður hans og fólkið hennar. Það var söngelskt og litríkt fólk. Í æfisögunni segir Jakob frá uppeldi og trúarmótun sinni, hvernig áhrifin frá báðum foreldrum fléttuðust saman í vitund hans og hvenig hann vann sjálfur úr. Hann segir fagurlega frá uppeldisaðferðum móður sinnar og ljóst er að hún, eins og faðirinn, hefur lagt Jakobi í brjóst ábyrgðartilfinningu og mannvirðingu, gilti einu hverrar stöðu það var. Og í prédikunum sést vel hve næmur Jakob var á gildi kvenna. Hann ræddi fagurlega um konur, um Maríu móður Jesú og svo var mesta leikverk hans um konuna, sem Hallgrímur elskaði, Tyrkja Guddu.

Um föður sinn segir Jakob, að hann hafi verið maður mannúðar og frelsisástar. Og Jakob taldi – og örugglega ekki úr lausu lofti gripið – að á sinni tíð hafi Jón sennilega verið með lærðustu sagnfræðingum þjóðarinnar. Sonurinnn tók í arf frá föðurnum menningaropnun og vitund um hið djúpa samhengi sögunnar. Jón kenndi syni sínum að skoða fólk, meta aðstæður og ummæli Jóns brendist í vitund sonarins: Faðir hans sagði einhvern tima: „Ég met menn eftir því hvernig þeir tala um andstæðinga sína.“ Veganestið að heiman var því kjarnmikið og giftudrjúgt.

Af minningum Jakobs má ráða að hann var næmur, tilfinningaríkur og opinn. Hann talar oft um djúpa skynjun og reynslu og hafði alla ævi áhuga á ofurreynslu. Einu sinni var hann í messu í Beruneskirkju og upplifði eitthvað annað og meira en skynveruleikann. Í fermingarathöfninni skynjaði hann djúp tengsl við alla sem voru í kirkjunni. Og hann skrifaði í Játningum (1948): „Ég fann, að hið sama „líf“ eða „andi“ sem var í sjálfum mér, var allt í einu öllu … Meðvitund mín gerði hvorttveggja í senn, að verða að engu og verða allt.“ Síðar sagði hann þessa dulræna skynjun ekki hafa fullnægt sér, nema af því að hún fékk sína skýringu í skynjun opinberunar Guðs í Kristi (s 19).[ii]Lífstúlkun og guðfræði Jakobs var alla tíð Kristsmiðlæg.

Ad astra

Þegar heimanáminu fyrir austan lauk fór Jakob suður og hóf nám í MR og lauk stúdentsprófi 1924. Jakob var fjölhæfur og jafnvígur á greinar fræðanna og hefði allt eins getað lagt fyrir sig raungreinar sem mannvísindi. Ólafur Daníelsson, kennari hans, spurði hann hvað hann ætlaði að læra í framhaldi stúdentsprófsins. „Guðfræði“ svaraði Jakob en komst síðar að því að dr. Ólafur hefði fremur viljað að hann legði fyrir sig stærðfræði. (s 37) Jakob var margra vídda, var vísindaþenkjandi tilfinningamaður og því opin fyrir fleiru en efnistúlkunum einum. Þegar ég les bækur Jakobs sýnist mér ljóst, að hann hafi orðið fyrir áhrifum úr ólíkum áttum. Veraldir fræðanna voru margar á fyrri hluta tuttugustu aldar og mörk voru teygjanleg og hreyfanleg milli greina og milli hins tæka og ótæka. Og ég minni á, að margir glímdu við mörk skynsemi í kjölfar upplýsingarinnar, hvernig væri hægt að halda saman hinu andlega, siðlega, vísindalega, efnislega, listræna og mennska í tilverunni. Jakob lærði að sjá hið smáa í samhengi hins stóra og sótti í heildarsýn sem gat tekið til hins smáa án þess að riðla öllu.

Guðfræðisamhengið

En hvernig var þá guðfræðilegur prófíll Jakobs Jónssonar? Eitt er heimasamhengi uppeldis og foreldra. Annað eru eigindir og hæfni einstaklings og svo það þriðja eru hugðarefni og menningarlegt eða fræðasamhengi ,sem menn hrífast af og lifa í. Þegar Jakob Jónsson fór suður í skóla voru átök í íslensku samfélagi um margt, stefnu íslenskrar þjóðar og menningar og líka var ágreiningur um eðli og stefnu kristninnar og mörk trúar. Samfélag Íslendinga var að losna úr festum fortíðar, menningarlegrar og efnahagslegrar einhæfni. Nýguðfræðin sló í gegn en átti sér tvær víddir á Íslandi, annars vegar þá almennu guðfræðilegu frjálshyggju sem kom fram í Þýskalandi í lok 19. aldar og teygði sig langt inn í tuttugustu öldina. Hins vegar voru sálarrannsóknir, sem var ekki hindurvitnatrú heldur meðvituð fræðatilraun til að styðja hið óskilvitlega skilvitlegum rökum. Hin nýja guðfræði heillaði unga manninn Jakob Jónsson. Og Jakob var hrifnari af Haraldi Níelssyni en Jóni Helgasyni, sem voru leiðtogar sitt hvors hóps þeirrar bylgju, sem nefnd var nýguðfræði. Jakob sagði, að Haraldur væri mesti prédikari sem hann hafði hlustað á um sína daga (s 42). Jakob var eins og bestu menn sálarrannsókna í því að álíta ekki spíritisma trúaratriði heldur aðferð, tæki og vísindalegt verklag á sannleiksvegi hinna mestu gæða og himnesks sannleika. Jakob lauk guðfræðinámi á umbrotatíma. Og með félögum sínum vitjaði Jakob deyjandi Haraldar Níelssonar og meistarinn fól þeim að taka við keflinu og boða hinn frjálsa kristindóm (s 43). Ungu mennirnir voru ekki aðeins opnir fyrir vísindum, trúarlegum sönnunum, heldur líka pólitískum þörfum samfélagsins. Og guðfræðingarnir ætluðu ekki á láta sitt eftir liggja. Jakbob var einn af Straumamönnunum. Hann stofnaði til tímarits með Páli Þorleifssyni, Lúdvíg Guðmundssyni og Einari Magnússyni sem allir urðu mikilvirkir í samfélagi okkar Íslendinga. En eitthvað hefur gengið á – því Jón, faðir Jakobs, var smeykur um að ungu guðfræðingarnir færu offari. Hann bað son sinn að gæta sín í skrifum, nefndi sérstaklega að Jakob ætti ekki abbast upp á Sigurbjörn Ástvald Gíslason, forystumann í Dómkirkjunni, KFUM og stofnanda elliheimilisins Grundar. Hann ætti það ekki skilið. Og Jakob ætti að gæta sín líka á að mógða ekki biskupinn eða aðra kirkjunnar menn (s 45). Ég staldraði við þessa bón Jóns Finnssonar: Þekkti hann kapp sonarins? Var hann að lýsa eigin varfærni? Var hann búinn að lesa tákn tímanna?

Hinn guðfræðilegi prófíll

Þegar skoðuð er guðfræði Jakobs Jónssonar koma ýmis einkenni í ljós. Og þau varða áherslu á innra líf, hið persónulega í lífi einstaklinga. Og hvað merkir það í þessu fræðilega og menningarlega samhengi hans?

Jakob forðast alla tíð frumspeki og trúarheimspekilega þanka um Guð. Hann skilgreindi trú með samfélagslega tengjandi og hagnýtum hætti. Trú taldi hann að ætti að skila gildum og gæðum út í þjóðfélag manna og efla mannfélagið. Hann áleit hvers kyns rétttrúnað fremur „rangtrú“ eða „skakktrú“ fremur en sanna trú (s 48). Rannsóknir á Biblíunni áttu hug hans umfram það að raða hugmyndum trúfræðinnar í hyllukerfi réttrar trúar. Hann var – eins og meiri hluti nýguðfræðinga fyrri hluta tuttugust aldar – fremur með hugann reynslu en trúarlegt bókhald. Jakob hafði meiri áhuga á reynslu fólks en ópersónulegum staðreyndum. Sem sé líf persónunnar umfram sértæka þekkingarmola. Reynsla fólks og hans sjálfs beintengdi hann við Jesú Krist guðspjallanna fremur en við hugsun eða kenningakerfi miðaldanna. Og tenging Guðs við mannheim kom fram í persónu Jesú, sem gæti fremur tengst upplifunum einstaklinga en síður í einhverjum kenningasmíðum síðari tíma manna.[iii]Guðfræðilegur prófíll Jakobs var því nýguðfræilegur og annar en þeirra sem voru uppteknir af að verja einhverja rétta línu eða uppáhaldskenningar. Og við getum kallað þetta nýkantíska guðfræðinálgun, sem er í anda þess sem margir guðfræðingar aðhylltust á fyrri hluta tuttugustu aldar.

Prédikunargerð

Þegar farið er yfir ritverk og embættisverk Jakobs Jónssonar sést berlega hve mikill fagmaður hann var. Hann lagði reyndar mikið upp úr gæðum í öllu sem gert var, hvort sem er í kennslu fermingarungmenna, hjónaviðtölum, prédikun, sálgæslu og útförum. Hann hafði skoðun á sniði, gerð, tilgangi og atferli prestanna í öllum verkum. Jakob var proffi.

Jakob lærði að undirbúa ræður í foreldrahúsum. Hann fylgdist með og vissi hvernig faðir hans undirbjó sig og flutti síðan mál sitt í kirkjunum. Í guðfræðideildinni var það Sigurður Sívertssen sem leiðbeindi guðfræðinemum við ræðugerðina. Jakob segir frá því að hann lenti í brasi við Jón Helgason, biskup, þegar hann skilaði ræðu til dóms, væntanlega prófræðu. Biskup var ósáttur við eitthvað í ræðunni og vildi fá unga manninn til að strika út það, sem honum þótti miður. Sigurður bar biskupsboðskapinn til Jakobs, en honum var ekki í hug að beygja sig, vildi ekki fella niður hinn umdeilda hluta við flutning. Og hann fékk að kenna á biskupsstefnunni og fékk hraksmánarlega lágt fyrir. En Sigurður Sívertssen tjáði hinum unga prédikara, að þó hann hefði ekki breytt prédikuninni hefði hann sýnt manndóm í að fylgja sannfæringu sinni. Það þótti bæði Jakobi og Sigurði meira virði en einkunnagjöfin. Og Jakob mat mikils kennara sinn en síður biskupinn.

Blaðalaus en skipulagður

Þór Jakobsson skrifaði skemmtilega grein um föður sinn, heimilislíf Jakobs, Þóru og barnanna og birti hana í tímaritinu Skildi.[iv]Þar kemur fram að Jakob skrifaði gjarnan eða undirbjó ræður sínar á laugardagskvöldum. Margar ræður flutti Jakob blaðalaust. Jakob tilgreinir sjálfur, að þegar hann var prestur á Norðfirði á árunum 1929-35 hafi hann byrjað að prédika blaðalaust við og við. Einu sinni samdi Jakob ræðu og var komin með hana í kirkju – en tilfinningamanninum þótti hún svo köld að hann skildi hana eftir á altarinu – eins og hann sagði – til þess að freistaðist ekki að grípa í hana ef honum fataðist andlega flugið. Jakob lærði að leyfa sér að fljóta á öldu andagiftarinnar. Hann vissi að hann gat leyft frelsi, stemningu og innblæstri að opna, vinna úr og miðla túlkun og viðbrögðum til áheyrenda sinna (s 59). Jakob var tilfinningaríkur og nýtti gáfuna í þágu prédikunar. Og auðvitað var beint augnsamband til góðs, vakti með tilheyrendum ilfinningu fyrir að við þá væri talað beint en ekki prédikað yfir þeim og óháð viðbrögðum. Ræður Jakobs urðu því nær gagnvirku samtali en einræðu. Og prédikarinn var svo hugaður að leyfa sér flugið líka í útvarpsmessum. Einu sinni var kvartað yfir ræðu Jakobs í útvarpinu. Hringt var í Helga Hjörvar til að fá handritið að ræðunni, væntanlega til að gera mál úr. En Helgi svaraði snarlega að útvarp væri til að hlusta á það en ekki lesa það. Ræðan var ekki til skrifuð.

Það er merkilegt að skoða ræðuskipulag Jakobs. Ég var að skoða hið dásamlega safn Jakobs Jónssonar í handritadeild Þjóðarbókhlöðunnar. Jakob og fjölskyldan hafa haldið vel saman ræðusafninu. Jakob hefur verið skipulagður í undirbúningi prédikana sinna. Hann einfaldlega bjó til nákvæmt yfirlit sem hann gat síðan fylgt. Hann var búinn að semja ræðurnar í huga og vissi hvernig og hvað hann ætlaði að segja. Kirkjuræðurnar voru með skýrri grind, en svo leyfði hann sér að leggja inn anda, tilfinningu, samtal, ljósgeisla augnabliksins, kátínu samfélagsins. Og því urðu prédikanir Jakobs svo góðar, skipulagðar, en líka spontan, leiftrandi andríkar.

Guðsþjónusturnar geta verið eins og aðrar mannlegar samkomur. Ímislegt kemur upp á. Skemmtileg saga er til af því, að Jakob brást við augnabliksmálunum. Hann þorði að vera, hvíla í stundinni og bregðast við. Einu sinni var Jakob að messa í Vatnabyggð. Jökull, sonur hans, var með honum og þeir feðgar voru í fjórðu guðsþjónustu dagsins. Og til að leggja ekki frekara messufarg á ungsveininn fékk Jökul að vera utan dyra við leik. Það var heitt úti. Þegar Jakob var í miðri prédikun kom drengurinn inn, stilltur og prúður, laumaði sér til föður síns og spurði lágt: „Pabbi ertu ekki bráðum að vera búinn.“ Og pabbinn spurði lagróma hvað væri að. Og drengurinn svaraði: „Ég þarf að fá að drekka.“ Honum var þá einfaldlega svo heitt að hann þurfti að drekka. “Ertu ekki bráum að verða búinn“ (s 86). Það þekkjum við prestarnir, en ástæðurnar geta verið margar og ófyrirséðar, í kirkjum sem utan. Jakob þorði að vera.

Málsnið

Ekki þarf lengi að lesa í ritverkum Jakobs Jónssonar til að sjá hve lipur penni hann var. Hann skrifar litríkan, myndrænan og leiftrandi texta. Mál sitt kryddaði hann gjarnan með dæmum og stutt er í gáskann og sögurnar kættu. T.d. af sr. Jóhanni Þorkelssyni, sem var veikur en batnaði og var á leið til skips. Og klerkur var spurður hvort hann væri að leið til útlanda: „Já„ sagði hann. … „Sumir vinir mínir voru raunar farnir að búast við að ég væri að fara til himnaríkis, en ég verð víst að kannast við, að mig langaði meira til Kaupmannahafnar.“

Jakob bar alla tíð djúpa virðingu fyrir tilheyrendum sínum, vildi ná sambandi, taldi mikilvægt að tengja við forsendur og viðhorf þeirra sem nutu prédikunarinnar. Prédikanir Jakobs voru því áheyrilegar. Hann sagði það sem fyrir honum var sannast og réttast á hverjum stað og hverri stundu. Og tilheyrendurnir voru fólkið sem sótti í kirkjuna, vildi fræðslu. Af því Jakob var afburðafræðari fékk fólk fræðslu, ekki síst í málum Nýja testamentisins. Og það var ekki bara siðfræði, skipulag þjóðfélagsins eða persónulegir fordómar prestsins sem það tók með sér frá kirkju eða heyrði í útvarpinu.

Einu sinni kom sr. Árni Þórarinsson eftir útvarpsmessu og á tröppurnar hjá Jakobi, sem var á leið út til prestsverka og gat því ekki boðið gamla manninum inn. Og gamli maðurinn sagði við Jakob. „Ég kom bara til að þakka þér fyrir prédikunina í útvarpinu í morgun. Það var afbragðs ræða – afbragðs ræða. Ég hélt fyrst, að það ætlaði að verða eins og vant er – tómur mórall.“ En þó Jakob talaði um samfélagsmál var honum hið eiginlega erindi ekki það sem sett var á disk og upp í munn, heldur mun fremur hin dýpri gæði, það sem nærði sál manna og andann. Honum var í mun að benda fólki á guðleg nánd sem hann sjálfur taldi sig hafa orðið fyrir. En þeirri nánd er ekki miðlað með fyrirskipunum í símskeytastíl, lögmálsprédikun. Frá upphafi reyndi Jakob að miðla jákvæðum mannskilningi, ábyrgð og manngæsku. Hann leitaði jafnan hins jákvæða, þess sem er hinn eiginlegi stofn kristninnar frá upphafi, erindis um fögnuð frá Guði.

Sjálfstæður

Jakob kom til starfa fyrstur presta í Hallgrímskirkju í ársbyrjun 1941 og starfaði lengur en nokkur annar prestur við þessa kirkju. Fyrstu árin voru annir gífurlegar í nýjum söfnuði, í stríði, aðstöðuleysi og gríðarlegum breytingum. En svo lauk heimsstyrjöld, festa komst á störf og líf og Jakob fylgdist með því sem gerðist í heimi menningar og fræða, líka guðfræðinni. Fyrra stríð hafði mikil áhrif á guðfræðina og hið seinna líka. Jakob skrifaði: „Mér krossbrá þegar ég kynntist guðfræðingum í Evrópu eftir stríðið.“ Allt var breytt. Andstæðurnar voru orðnar meiri og aðarar en á Íslandi. Játningartrúnaður var eitt, nýjar línur í biblíuvísindum, bókmenntarannsóknir ritningar og kerygmaáhersla. Jakob taldi engar játningar ofar Biblíunni sjálfur og stunda ætti sem mestar biblíurannsóknir.

En gamlar víglínur voru horfnar og Jakobi fannst hann vera orðinn einn á báti með sín áhugamál. Einfari er orð sem hann notaði um sjálfan sig. Honum fannst hann ekki eiga samleið með félaginu sem var með útlenska titilinn – og á við félag játningartrúrra presta – né í hinum hópnum. Hann skrifaði mér í bréfi við lífslok sín að erindi hans hafi alltaf verið tvenns konar. Annars vegar að fá trúað fólk til að sækja messur og hins vegar að fá prestana til að lesa guðfræði! Gott markmið. Hann, lífsreyndur, brýnir til frumleika og þors í hugsun. Við eigum að þora – segir hann. „Það getur verið óþægileg tilfinning í bráð að fara hvergi …. inn í einhverja sérstaka klíku, en þegar litið er til baka, er ég því feginn að hafa fremur kosið einmanaleikann.“

Og á þessum síðari árum fékk skáldið tíma til að yrkja og skrifa leikbókmenntir. Fræðimaðurinn fékk líka næði. Og doktorsritgerð Jakobs um kímni og skop í Nýja testamentinu var frumlegt framlag til biblíufræðanna. Jakob opnaði æðar, sem aðrir hafa síðan skoðað. Einn af hagyrðingunum þakkaði Jakobi fræðimanni fyrir með vísu sem margir þekkja: Hún er svo í ævisögu Jakobs.

Oft oss Jakob kæta kunni,

Því klerkurinn góðri skemmtun ann

og brandarana í Biblíunni

betur en aðrir þekkti hann.

Jakob skrifaði líka merka bók um Hallgrím Pétursson. Áður en Jakob gaf hana út hafði í fræðaheiminum einkum verið rætt um Passíusálmana út frá lífsreynslu Hallgríms – eins og rekja þyrfti einstaka þætti út frá sjúkleik eða áföllum. Arne Möller og Magnús Jónsson höfðu einkum farið þá leið í skrifum sínum. En Jakob opnaði nýjar æðar með því að skoða Passíusálmana bókmenntalega. Þegar ég á sínum tíma rannsakaði Passíusálamana hafði ég mikið gagn af skrifum Jakobs. Aðferðin er vissulega barn síns tíma en nálgunin var frumleg og opnaði.

Afburðamaður Jakob Jónsson, embættismaður, skáld, fræðimaður, prestur, skapandi brautryðjandi. Þökk sé honum öll störf hans í þágu Hallgrímssafnaðar og kirkju Íslands.

Fyrirlestur SÁÞ í Norðursal Hallgrímskirkju um dr. Jakob Jónsson, 3. mars, 2019. Í röð fyrirlestra um prédikun og kenningu presta Hallgrímskirkju frá 1941 – 2015. Hvernig mæltist prestinum? 

Myndin yfir greininni er af yfirliti ræðu Jakobs Jónssonar sem hann flutti á biblíudeginum 8. febrúar, 1942. 2. sd. í níuviknaföstu. Þetta yfirlit gefur innsýn í hvernig hann skipulagði ræður sínar og þær sem virtust vera blaðalausar voru skipulagðar. 

[i]Hans Jakob Jónsson, fæddist á Hofi í Álftafirði í Suður-Múlasýslu 20.1. árið 1904. Foreldrar hans voru Jón Finnsson, prestur í Álftafirði og á Djúpavogi, og Sigríður Hansína Hansdóttir Beck.Kona Jakobs var Þóra Einarsdóttir. Börn þeirra: Guðrún Sigríður, hjúkrunarfræðingur og Íransfræðingur; Svava, bókmenntafræðingur, rithöfundur og alþm.; Jökull, rithöfundur; Þór, veðurfræðingur og Jón Einar, lögmaður. Jakob varð stúdent frá MR 1924. Hann lauk embættisprófi í guðfræði við Háskóla Íslands árið 1928, var við framhaldsnám í sálfræði við Winnipeg-háskóla 1934-35, stundaði nám í kennimannlegri guðfræði og nýjatestamentisfræðum við Háskólann í Lundi 1959-60 og lauk lícentíatsprófi í guðfræði við háskólann í Lundi 1961 og varði doktorsritgerð við Háskóla Íslands 1965.Jakob var aðstoðarprestur hjá föður sínum á Djúpavogi 1928, sóknarprestur í Norðfjarðarprestakalli 1929-35, prestur í Kanada 1935-40 og í Hallgrímskirkjuprestakalli 1941-1974. Hann var skólastjóri við gagnfræðaskólann í Neskaupstað 1931-34, stundakennari við Gagnfræðaskóla Reykvíkinga 1941-42 og MR 1944-50. Hann var formaður Prestafélags Íslands í áratug og gegndi margvíslegum öðrum trúnaðarstörfum. Jakob skrifaði fjölda rita um guðfræði og skrifaði einnig leikrit. Jakob lést á Djúpavogi 17. Júní árið 1989.

[ii]Jakob Jónsson, Frá sólarupprás til sólarlags, Minningabrot, Skuggsjá, Bókabúð Ólivers Steins, Hafnarfjörður, 1981. Hér er vísað til blaðsíðutals þeirrar bókar og þegar vísað er í síður í þessum lestri er vísað til þeirar bókar.

[iii]Sjá helstu þætti nýguðfræði í samantekt Alfred Ernest Garvie í bók  James C. Livingston, Modern Christian Thought: From the Enlightenment to Vatican II,(New York: Macmillan Publishing C., Inc., London: Collier Macmillan Publishers, 1971), 246.

[iv]Þór Jakobsson, Um föður minn, sr. Jakob Jónsson, dr. theol. (1904-1989) nokkrar svipmyndir, Skjöldur ; 2007; 16 (6) = (66): bls. 18-23.

 

Jesús í lit

Hver er mynd þín af Jesú? Hvaða mynd hefur verið dregin upp í huga þér af Jesú Kristi? Er hún dapurleg eða gleðileg? Í bernsku minni þótti mér kristindómurinn skrítinn á föstunni. Það var eins og trúin væri í bakkgír. Af hverju þessi dapurlegi stíll, dempandi og jafnvel kæfandi drungi?

Jesúsaga föstunnar er ekki beinlínis til að efla trú okkar á mannkynið. Góðmenni framselt í hendur níðinga. Jesús á leið frá heimahögum og undir hramm spillts valds. Vald fer oft illa með hið fagra og góða, einlægni og ást. “…krossfestur, dáinn og grafinn. Steig niður til heljar.” Sorgleg frásögn með gott upphaf en nístandi framhald.

Og svo hafa Passíusálmarnir hljómað eða verið lesnir, sálmar sem segja passíu – píslarsögu Jesú. Sálmarnir færðu yfirskilvitlegan drunga – að mér fannst fyrrum – yfir trúarlífið, mannlíf og kirkjuhúsin. Og ég spurði: Getur sorgarerindi verið fagnaðarerindi? Eru Passíusálmarnir bara um pínu og hvaða gleðifrétt er það?

Þjáningin

Þjáning hittir alla menn – þig líka. Enginn flýr sorgina. Þroskað fólk glímir við endanleika sinn og annarra. “Kenn oss að telja daga vora að vér megum öðlast viturt hjarta” segir í Davíðssálmum. Er trú og kristni einkum meðal gegn dauðaógn eða er trú eitthvað annað og jafnvel stórum meira?

Á föstunni fléttast saga Hallgríms og í kirkjulífið og hluta þjóðlífsins. Við höfum líklega oftúlkað Hallgrím sem píslarmann. Hann málaði harmsögur heims og fólks svo vel að líðandi Íslendingar hafa um aldir fundið til samsemdar boðbera Guðs og sjálfs sín. Sjónum hefur gjarnan verið beint að dapurlegum þáttum í lífi Hallgríms sjálfs. Hann lenti visslega í klandri og klúðraði ýmsu. Hann sá á eftir börnum sínum og annarra í gröfina sem ekki ætti að leggja á nokkuð foreldri. Svo varð hann fyrir þeim skelfilega sjúkdómi að rotna lifandi.

Hallgrímur í lit

En hvað um hitt? Er sorgarsvipur og svört hempa allt sem einkennir Hallgrím, trú og kirkju? Nei, hann var í lit. Hallgrímur var skemmtilegur, eldhugi, fjölmenntaður, líklega góður pabbi og líflegur maður. Píslarmaðurinn var líka elskhugi og eftirlæti allra, sem kynntust honum. Hallgrímur var allur í plús – sjarmerandi góðmenni, hrífandi stórmenni, gjósandi listamaður.

Og hvað svo? Passíusálmarnir fimmtíu lýsa síðustu dögum Jesú. Myndin af Jesú er af himinkonungi sem er allt annað en upphafinn. Hann er himinkonungur, en kemur til að þjóna án allrar upphafningar. Það er ástin en ekki dauðinn sem er hvati og frumvaldur í lífsskoðun Passíusálmana. Jesús gekk inn í hlutverk menna til leysa þá frá vonleysi, þjáningu, lífsharmi. Áherslan er ekki á þjáningu heldur á hvað og hver megni að leysa vanda mannanna. Og það er elskandi Guð, sem kemur og fer á undan fólki um lífsdalinn. Jesú er ekki lýst sem hinum örugga konungi að baki víglínu, heldur hetjunnar, sem mætir, er og fórnar sér til að sigur vinnist. Hann hlýðir, fer fram í staðfastri auðmýkt og víkur sér ekki undan baráttu og þjáningu. Hann er ekki ofurkóngurinn heldur lífsþjónninn.

Að baki myrkrinu er ljós, að baki depurðinni er gleði. Sagan er ekki um pínu heldur um lífgjöf. Passíusálmar eru ekki sjálfspíslarsálmar heldur ástarsaga – margþætt og lífstrú saga um afstöðu Guðs og raunhæfar aðgerðir. Í orðahafi sálmanna heyrist grunnstefið:

Guð elskar, Jesús elskar, Guð elskar – alla menn – þig.

Jesús er ástmögur sem tjáir að lífið er gott, lífið er elskulegt, að Guð er alltaf nærri þér – og að eftir dauða kemur líf.

Kristin trú? Er hún þér slíkt fagnaðarerindi að þú finnir gleðina ólmast innan í þér? Eða tjáir þú og upplifir trúna með einhverju öðrum og hófstilltari hætti?

Þú mátt skipta út svörtu myndinni af Hallgrími og sjá hann í lit. Hver er mynd þín af Jesú? Er hún í sauðalitunum eða laðandi litum? Klisjumyndum af svart-hvítum Jesú má henda. Og svo er það þín eigin mynd af trú. Er kominn tími til að uppfæra? Ástarsagan er sögð og lifuð vegna þín.

Hamingjuleitin er aðalmálið

Ferming – sérblað Fréttablaðsins. Ýmislegt hefur breyst frá því Sigurður Árni Þórðarson, sóknarprestur Hallgrímskirkju, fermdist fyrir tæpum 53 árum í Neskirkju í vesturbæ Reykjavíkur. Í ár fermast yngstu börnin hans tvö.

Tæp 53 ár eru síðan Sigurður Árni Þórðarson,  sóknarprestur Hallgrímskirkju, fermdist en í ár fermast yngstu börnin hans, tvíburarnir Jón Kristján og Ísak. Starfsins vegna hefur hann séð fermingar þróast undanfarna áratugi betur en margir og segir þær snúast í æ meira mæli um upplifun og innlifun. „Ferming var siður í samfélaginu og flestir fermdust áður fyrr. Kirkjan var eins og skólinn, stofnun sem var nýtt og sótt. Áherslan í fermingarundirbúningnum var því á fræðslu en er í dag meiri á upplifun og innlifun, sem getur orðið á kostnað fræðslu. Það er mjög áberandi hvað fermingarungmenni eru upptekin af hamingjunni. Ég hef í fimmtán ár kannað viðhorf fermingarungmenna og hamingjuleitin er þeim aðalmál. Það er æviverkefni að vinna að lífshamingjunni og fermingartíminn er mikilvægt skref á þeim vegi.“

Spyrja gagnrýninna spurninga

Sjálfur fermdist Sigurður árið 1966 og hefur margt breyst síðan þá. „Menningarsamhengið hefur breyst, einhæfnin er rofin og fjölbreytnin er meiri. En inntakið í fermingarundirbúningnum er jafn áleitið og fyrrum. Mér þótti allt fermingarferlið merkilegt og sagði alvöru já við Guði og lífinu. Fermingarungmenni nútímans grufla af miklum heilindum, spyrja gagnrýninna spurninga og skoða mál trúar með opnum huga. Þau eru raunverulega að glíma við mennsku sína og þar með Guð. Og nú er framundan ferming tvíbura minna. Ég dáist að því hvað þeir eru tengdir sjálfum sér og opna fyrir lífsreynslu og hugsa stóru málin.“

Guð gefur lífið

Í fermingunni hljóma ekki aðeins já fermingarbarna segir Sigurður, heldur já, já, já Guðs. „Við erum oft með hugann við mannheima en gleymum stundum Guðsvíddinni. Mesta undrið í fermingunni er sama undrið og í skírninni. Guð gefur lífið og lofar að vera alltaf nærri. Guð svarar fermingarspurningunni ekki aðeins með fermingaryfirlýsingu: „Vertu trú(r) allt til dauða, og ég mun gefa þér kórónu lífsins.“ Guð svarar með því að gefa allt sem við þurfum til að lifa vel og með hamingju. Hvað er ferming? Já á jörðu og já á himni hljóma saman. Fermingarungmenni staðfesta lífið sem Guð gefur, staðfestir og viðheldur.“

Mættust á miðri leið

Ferming Sigurðar var eftirminnileg, ekki síst þar sem hann var yngri en hinir krakkarnir auk þess sem þau voru bara tvö fermingarbörnin í fermingarathöfninni í Neskirkju. „Ég var ekki fermdur að vori heldur haustið 1966. Við systkinin erum tvö og stutt á milli okkar. Ákveðið var að hafa eina fermingu og eina veislu. Systir mín er eldri og hún seinkaði fermingu sinni og ég fermdist hálfu ári á undan jafnöldrum mínum, var bara 12 ára. Við systkinin mættumst því á miðri leið og vorum fermd 23. október. Ég sótti fermingarfræðslu með krökkum á undan mér í aldri sem komu úr Hagaskóla en ég var úr Melaskóla. Í fermingarfræðslunni lærði ég 23 sálma, Biblíuvers og fræði Lúthers og við vorum ágætlega undirbúin.“

Sannkölluð tertuveisla

Fermingarveislan var haldin heima á Tómasarhaga og segir Sigurður hana hafa verið eins og framlag Íslands í heimsmeistarakeppni í tertugerð. „Stórfjölskyldan og fjölskylduvinir komu og m.a. biskupshjónin sem bjuggu hinum megin götunnar, Magnea og Sigurbjörn. Þau gáfu mér Biblíu sem Sigurbjörn skrifaði fallega í. Veislan endaði á eftirminnilegri myndasýningu um náttúruperlur Hornstranda en við systkinin vorum ekki spurð um útfærslu veislunnar en hún varð þó eftirminnilegur menningarviðburður.“

Var sítengdur Guði

Eftir á að hyggja var kannski ekki skrýtið að Sigurður skyldi hafa valið sér þennan starfsvettvang. „Ég var sem barn sítengdur við Guð. Efni og andi, tími og eilífð, hafa alla tíð verið mér eining. Ég sótti að og í sjóinn við Ægisíðu og var á fjöllum og kafi í veiði og náttúrupplifunum í sveitinni. Náttúra og yfirnáttúra voru systur og aldrei andstæður í lífi mínu. Fermingarfræðslan varð eitt af mörgum skrefum í minni lífsframvindu. Á menntaskólaárunum hætti ég við að verða læknir og ætlaði að læra líffræði en tók u-beygju varðandi náms- og starfs-val um tvítugt og þá vegna veikinda.“

Grein í sérblaði Fréttablaðsins – Fermingar, 26. febrúar 2019. Ljósmyndina af okkur feðgum tók Ernir Eyjólfsson, ljósmyndari. 

Frá vinstri Jón Kristján, SÁÞ og Ísak Sigurðarson. 

Alls konar kirkjulíf og athafnir

Tilboðum um lágstemmdar athafnir fjölgar í norrænu kirkjunum. Margir vilja ekki íburðarmiklar athafnir en vilja þó fá að nýta kirkju sem þeim líkar við. Þjónusta safnaðanna er að breytast vegna breyttra þarfa. Fleiri sæjast eftir persónulegri þjónustu en stóru athafnirnar eru kannski á útleið? Þetta tengist líklega djúptækum samfélagsbreytingum, sem hafa orðið síðustu áratugina og einnig að einangrun samfélags og þjóðfélags er rofin. Að skjótast til Kaupmannahafnar er ekki meira mál en að fara vestur á Snæfellsnes.

Félagstengingar fólks eru allt aðrar í nútíð en var í fortíðinni. Áður voru íslensk samfölg næsta kyrrstæð en nú einkennast þau af hraða og flæði. Fyrrum var fólk innrammað í aðstæður og tengsl þess voru nánast ákveðin fyrir það. Nú tilheyrir fólk ekki sjálfkrafa einhverju afmörkuðu svæði, stofnunum eða hverfiskirkjunni. Eitt árið býr fólk í einhverju hverfi í Reykjavík, næsta árið í Borgarnesi, síðan erlendis og svo þar á eftir austur á landi. Í borgarsamfélaginu er flest á floti og félagstengingar eru alls konar. Dæmi úr knattspyrnunni geta orðið einhverjum til skilningsauka. Þó menn búi í Vesturbæ Reykjavíkur getur verið að fótboltaáhugamennirnir hafi mun meiri áhuga á Liverpool eða Tottenham en KR. Margir Garðbæingar eru stuðningsmenn United frekar en Stjörnunnar. Búseta tryggir ekki skoðanir, tengsl eða stofnanasókn fólks. Börn í Kópavogi fara í Hjallaskóla í Reykjavík, fólk flengist höfuborgarsvæðið á enda með börnin sín í leikskóla og sækir félagslíf í önnur sveitarfélög. Flæðið hefur mikil áhrif á kirkjulífið. Hafnfirðingar, utan eða innan þjóðkirkju, sækja kirkju í Hallgrímskirkju og fermingarbörnin í Hallgrímskirkju koma víða að.

Þótt fólk sé ekki bundið af hverfiskirkjunni hverfa trúarþarfir þess þó ekki. Flestir glíma við trú og tilgang lífsins og atgangurinn er oftast óháður búsetu og hvaða kirkjur eru nærri. Bylgjuhreyfingin í norður og vestur-Evrópu er að snúast við skv. skýrslum kirkjugreinenda. Söfnuðirnir verða og vilja koma til móts við fólk á forsendum þarfa þess, en ekki aðeins í anda kirkjuhefðanna og hvað „alltaf“ hefur verið gert. Söfnuðirnir gera tilraunir með nýtt helgihald og efna t.d. til lágstemmdra athafna. Fólk í þéttbýli er ekki bundið hverfiskirkjunni, heldur sækir það kirkju sem svarar óskum og þörfum. Skyndiskírnir og hjónavígslukvöld eru meðal þess, sem ýmsir söfnuðir á Norðurlöndum efna til. Þróunin er frá hinu almenna og til hins persónulega og kemur fram í stíl og gerð þessara athafna. Ekki er slakað á undirbúningi af kirkjunnar hálfu, en reynt að koma til móts við þarfir fólks fyrir hið persónulega. Þröskuldarnir eru lækkaðir, íburðurinn minnkaður og kostnaði er haldið í lágmarki. Ekki er innheimt fyrir þjónustu presta, organista eða kirkjuvarða. Ekki er heldur greitt fyrir afnot af safnaðarheimili og kaffi og te er á könnunni í boði kirkjunnar.

Þorum við að opna? Það er nú reyndar skylda lifandi kirkju horfast í augu við köllun sína, breytta samfélagsgerð og þarfir fólks. Breytingar kalla á breytingar. Kirkjan á að vera opin.