Prédikanir

Nr 7 Þú skalt ekki stela

Föstudaginn 15. mars dreif að ungt fólk úr öllum áttum og allir stefndu að Hallgrímskirkju. Unglingar í 8.-10. bekk og fjöldi úr framhaldsskólunum og nokkur eldri líka. Þau komu með mótmælaspjöld, litrík spjöld með hvatningarorðum um aðgerðir í náttúruverndarmálum: „Ekki stela framtíðinni.“„Það er engin pláneta B.“ „Framtíð okkar er í húfi.“ Þau voru komin til að mótmæla loftslagsmengun og hvöttu til aðgerða. „Gerið eitthvað áður en það er of seint“ stóð á mörgum spjöldum. Sum mótmælenda fóru að föstutré Hallgrímskirku, sem hafði verið flutt úr kórnum og út á Hallgrímstorg. Unga fólkið batt bænabönd á tréð og mislit böndin táknuðu mismunandi bænir. Föstutréð er birkitré og er að bruma og grænkar smátt og smátt. Svo gengu þúsund mótmælendur af stað undir söng kirkjuklukknanna niður Skólavörðustíginn og niður á Austurvöll.

Stela framtíð?

Í huga mér hljómaði setning Gretu Thunberg til heimsbyggðarinnar og skilaboðin voru á spjöldum líka: „Þið stelið framtíð okkar.“ Þeirri ákæru er beint til valdhafa og forréttindafólks heimsins, sem keyra áfram neyslukapphlaupið. Unga fólkið vekur athygli á stóru málunum og vill ekki að neinn steli framtíðinni. Þau berjast gegn stuldi lífsins. Ég stóð svo við Leifsstyttuna og horfði á eftir framtíðarfólkinu, sem vill góða framtíð en ekki mengaða veröld. Ég og mín kynslóð getum ekki annað en viðurkennt, að við höfum brugðist því hafið er að fyllast af plasti, hitastig lofthjúps jarðar er að hitna vegna okkar neyslu. Hreint vatn, sem er öllu lífi nauðsyn og raunar bæði náttúruréttindi og mannréttindi, er dýrmæti sem aðeins minnihluti mannkyns nýtur. Stelum við? Ætla ég að vera þjófur? En þú? Að menga er að stela heilbrigði annarra. Að stela framtíðinni er stórkostlegt afbrot – dauðasynd.

Sjöunda orðið

Þessar vikurnar ræðum við Hallgrímskirkjuprestar um boðorðin. Við vissum vel, að boðorðin eru merkileg. En við höfum líka enduruppgötvað hve andi þeirra er nútímalegur þegar búið er að skræla frá umbúðir fortíðarsamfélags. Boðorðin eru lífsviska, áttavitar fólks, sem vissi hvað þrælabúðir voru og hvað þrældómur spillts valds gat verið hræðilegur. Boðorðafólkið vildi ekki búa við helsi heldur frelsi. Og heilbrigt samfélag verður ekki til nema að fólk njóti mannréttinda og samfélagið hafi góðar reglur sem hemja ofbeldi. Fólk er ekki og má aldrei vera bara hjól í vél, tæki í þágu valdahópa. Gott samfélag verður til þegar fólk fær að vera það sjálft og fullveðja. Inntak boðorðanna er virðing fyrir Guði en líka djúp, ástrík virðing fyrir mönnum. Boðorðin tjá manngildi og mikilvægi mennskunnar.

Að stela fólki

Í dag beinum við sjónum að sjöunda boðorðinu. Hvernig er það? Jú, þetta sem bannar að stela. Þegar ég fór að skoða uppruna þess brá mér. Sumir fræðimenn sem sé telja, að þetta boðorð hafi upprunalega ekki verið vörn fyrir eignarrétt, heldur hafi fremur átt við fólk. Boðorðið hafi eiginlega verið bann við að stela fólki, gera fólk að þrælum, kaupa og selja þræla. Í hefðum Gyðinga hefur um aldir verið lögð áhersla á, að boðið varði mannrán. Þetta breytti sýn minni og skilningi á boðinu og opnaði það. Allt í einu varð boðorðið ágengara en sjálfsögð sannindi um efnislega hluti. Boðorðið er þá ekki bara almennt um fjármálagjörninga, viðskipti, kaup og sölu eða vernd eignarréttar, sem vissulega er mikilvægt í siðuðu samfélagi. Boðið varðar fremur fólk en eigur þess. Ef við manntengjum boðorðið verður betur skiljanlegt, að Jesús túlkaði siðfræði og lagahefð þjóðar sinnar fremur í þágu fólks en peninga. Við vitum, að Jesús var alltaf með hugann við velferð einstaklinga. Hann talaði um manngildi óháð lit, kyni og stöðu fólks. Hórseka konan var honum jafn mikils virði og musterispresturinn. Útlendingurinn var í huga hans jafngildur Gyðingum. Þorparinn var jafn mikilvægur og landstjórinn. Það var ekkert við og þið, yfirstéttin og undirsátar, betri og verri. Jesús felldi saman öll boðorðin og siðvit hebrea og Gyðinga og sagði, að aðalmálið væri, að við elskuðum Guð og náungann eins og okkur sjálf. Gullna reglan og tvíþætta kærleiksboðið? Það eru boðorðaprédikanir Jesú.

Manngildið og mennskan

Í ljósi þessarar manngildisáherslu las ég í liðinni viku greinar, blöð og fréttir með nýjum hætti. Boðið gegn því að stela getur átt við eða gilt fyrir öll þau tilvik þegar einhverjir brjóta á öðru fólki, ræna tíma og rétti, æru og vinnu, frelsi og lífsgleði. Það eru þjófar skv. boðorðinu, sem gera lítið úr skólafélögum og einelta aðra. Þeir pabbar eða mömmur, sem fara illa með börn sín og ástvini, svifta þau bernskunni eru þjófar. Það eru margir þjófar í hjónaböndum, sem fara illa með maka sína. Þeir stela raunverulega. Þjófarnir eru víða. Ertu þjófur? Stelur þú? Kannski ekki peningum, en stelur þú lífsgleði annarra, hamingju eða möguleikum? Og stelur þú framtíðinni?

Stela bernskunni

Sævar Þór Jónsson, lögmaður, sagði frá í nístandi blaðaviðtali í Morgunblaðinu, að þegar hann var átta ára þegar hann var misnotaður. Þrír ofbeldismenn níddust á honum og rændu hann bernsku og lífshamingju. Ofbeldi af því tagi er brot á mörgum boðum – slíkir menn eru bófar, þeir eru þjófar og ræningjar mennskunnar. Og það hefur verið verkefni Sævars Þórs að vinna úr þessu ofbeldi síðan. Og nú hefur Sævar Þór lagt draugana til hvílu – vonandi hinnar hinstu. Í haust, 2. október, mun hann segja frá – hér í Hallgrímskirkju – hvernig hann lifði af þetta bernskurán og brást við. Það er merkileg og rosaleg saga, sem hann hefur að segja, en líka saga um upprisu og hvernig fólk getur brugðist við missi, brotinu á sjöunda boðorðinu – og brotum á anda boðorðanna.

Eltihrellar stela

Ásta Ragnarsdóttir, hjá Bakkastofu á Eyrarbaka og fyrrum námsráðgjafi í Háskóla Íslands, sagði frá því fyrir skömmu, að hún hefði orðið fyrir barðinu á eltihrelli, sem sendi henni hræðilega hótunarpósta. Ástu var hótað líkamsmeiðingum, íkveikju og fleiri skelfingarefnum. Börn Ástu og Valgeirs Guðjónssonar, manns hennar, læstust inn í svartholi þessarar aðsóknar. Að lokum bognaði Ásta gagnvart hryllingnum, sagði sig frá vinnu sinni til að reyna að slíta sig frá ofsóknarfólkinu. Eltihrellar valda skaða, stela friði heimilis og fjölda fólks, meiða sálir og valda andlegum og félagslegum hörmungum. Eltihrellar eru þjófar og í sumum tilvikum morðingjar líka. Þeirra glæpur er rosalegur. En það var mikilvægt og hetjulegt, að Ásta sagði þessa sögu.

Rán á heimilum

Mörg okkar munum eftir bókinni Myndin af pabba,sem er saga Thelmu Ásdísardóttur. Í bókinni er sagt frá ofbeldi, sem faðir Thelmu beitti hana, systur hennar og fjölskyldu. Gerður Kristný, rithöfundur og skáld, skráði söguna og bókin stuðlaði að viðhorfsbreytingu Íslendinga (og endurskoðunar samfélagsins og þar með dómstóla) varðandi kynferðisofbeldi. Gerður Kristný hefur skrifað fleira um þetta þungbæra efni og m.a. áleitna og nístandi ljóðabók Sálumessu, sem var gefin út á síðasta ári – 2018, sem kallast á við efni Thelmubókarinnar. „Það sem aldrei er rætt virðist ekki vera til,“ segir Thelma (s. 215) í frásögn sinni af kynferðisofbeldi bernskunnar. Myndin, sem Thelma dró upp af föðurnum, er skelfileg, en sýnir einnig að hann var ekki bara djöfull í mannsmynd, heldur persóna sem átti líka góðar hliðar. Saga Thelmu er lýsing á hvernig hún, sem þolandi ofbeldis, gat snúið sér til lífs, birtu og frelsis. Thelma varð fyrir því, að faðir rændi hana og systur hennar bernskunni og fjölskylduna hamingjunni. Þessi pabbi var þjófur. Og þannig er það í mörgum fjölskyldum og mörgum hjónaböndum. Margir makar eru þjófar í samskiptum. Býrðu við stuld í þínum tengslum? Viltu að stolið sé af þér?

Að segja sögurnar er mikilvægur eflingargjörningur og heilsuátak hversu erfitt sem það nú er fólki. Sævar Þór,  Ásta og Thelma eru hetjur. „Sannleikurinn mun gera yður frjálsa,“ sagði Jesús Kristur. Þau orð eru sönn. Sú speki, er líka skráð í hornsteini Alþingishúss okkar Íslendinga og varðar okkur öll.  

Endurskoðun og framtíðin

Þegar við endurskoðum boðorðið um stuld – og tengjum við fólk en ekki bara fé – opnast ýmsar gáttir. Þú skalt ekki stela. Já, við eigum ekki að stela peningum og við eigum að vernda eignarréttinn. Og ég uppgötvaði, að við ættum helst að hugsa um þetta boð í tengslum við fólk. Allt fólk er dýrmætt, djásn í augum Guðs. Fólk, sem er notað, er rænt og af því stolið. Virðum fólk og stelum engu af lífsgæðum þess, frelsi, tíma og sjálfsvirðingu. Við erum öll jafngild, óendanlega dýrmæt. Jesús mat einstaklinga og eilíft gildi þeirra. Þannig megum við einnig vera. „Þið stelið framtíð okkar“ segir framtíðarfólkið. Nei, við viljum ekki stela. Við viljum lifa með ábyrgð í nánum samskiptum, í samfélagi okkar, í uppeldi, vernd gilda og náttúru. Og andi boðorðanna er að elska Guð, virða fólk og vernda líf.

Hallgrímskirkja 24. mars 2019. 

Lexía: 2. Mós 20.2-3,15

Ég er Drottinn, Guð þinn, sem leiddi þig út af Egyptalandi, út úr þrælahúsinu. Þú skalt ekki hafa aðra guði en mig. … Þú skalt ekki stela.

Pistill: Róm. 13.8-10

Skuldið ekki neinum neitt nema það eitt að elska hvert annað því að sá sem elskar náunga sinn hefur uppfyllt lögmálið. Boðorðin: „Þú skalt ekki drýgja hór, þú skalt ekki morð fremja, þú skalt ekki stela, þú skalt ekki girnast,“ og hvert annað boðorð er innifalið í þessari grein: „Þú skalt elska náunga þinn eins og sjálfan þig.“ Kærleikurinn gerir ekki náunganum mein. Þess vegna er kærleikurinn uppfylling lögmálsins.

Guðspjall: Matt. 6.19-24

Safnið yður ekki fjársjóðum á jörðu þar sem mölur og ryð eyðir og þjófar brjótast inn og stela. Safnið yður heldur fjársjóðum á himni þar sem hvorki eyðir mölur né ryð og þjófar brjótast ekki inn og stela. Því hvar sem fjársjóður þinn er þar mun og hjarta þitt vera. Augað er lampi líkamans. Sé auga þitt heilt mun allur líkami þinn bjartur. En sé auga þitt spillt verður allur líkami þinn dimmur. Ef nú ljósið í þér er myrkur, hvílíkt verður þá myrkrið. Enginn getur þjónað tveimur herrum. Annaðhvort hatar hann annan og elskar hinn eða þýðist annan og afrækir hinn. Þér getið ekki þjónað Guði og mammón.

Greinar og pistlar

+ Helgi Sigurðsson +

Helgi var tákn um tímann. Hann stóð við búðarborðið, með allar veggklukkurnar að baki sér og varð sjálfur taktur eða tímapúls. Þau, sem fóru um Skólavörðustíginn, sáu hann og gott ef Helgi var ekki sem hin menska ásjóna tímans, laðandi, hlýlegur og viðmótsgóður. Og svo þegar úrin okkar töpuðu sínum slögum og duttu út úr tímanum fórum við til Helga með gripina. Og hann sagði stundum: „Komdu eftir klukkutíma.“ Helgi átti alltaf ráð, lagaði og hreinsaði gangverkið. Og margir klóruðu sér í höfðinu yfir lága verðinu hjá honum. Stundum var jafnvel erfitt að fá að borga og eins og úrsmiðnum væri beinlínis gerður greiði að komið væri með klukku og bilaðan pendúl til hans. Klukkurnar lifnuðu í höndum Helga og svo sagði hann sposkur skömmu áður en hann lokaði búðinni sinni: „Það getur enginn stöðvað tímann.“ Og nú er þessi vökumaður miðborgarinnar farinn, taktur Skólavörðustígsins er orðinn annar. Hvað gerði hann við mörg úr og hvað seldi hann margar klukkur? Hvað sá hann aumur á mörgum og efldi lífslöngun þeirra? Það veit enginn, en nú er hann að læra takt eilífðarinnar. Hann leiðir vonandi Eddu sína eða ræðir við son sinn, syndir á eilífðartíma í laugum himinsins og kannski skreppur hann á eitthvert skemmtiskak á gleðivíkum? Það stoppar enginn eilífðina. 

Upphaf, fjölskylda og nám

Helgi Hreiðar Sigurðsson fæddist í Reykjavík 5. febrúar árið 1934. Móðir hans var Júlía Ósk Guðnadóttir (30. júlí 1907 – 3. feb. 1996) og Sigurður Jónsson (24.12. 1901 – 19.2. 1975). Systkinin voru þrjú. Helgi var elstur. Sigurður Jónas fæddist 1939 og Jóhanna Guðný árið 1940. Nú eru þau öll látin og eilífðin hefur umfaðmað þeirra tíma.

Helgi bjó á barnsaldri og unglingsárum hér í nágrenni Skólavörðuholtsins, í Mjóuhlíð og á Leifsgötu. Austurbæjarskóli varð hans skóli. Sem unglingur fór hann í sveit á Seljaland undir Eyjafjöllum og synti í Seljavallalaug. Þegar hann hafði aldur til og fann meistara, sem vildi taka við honum, hófst merkileg vegferð Helga. Hann lærði hjá Jóhannesi Norfjörð HF og byrjaði úrsmíðanámið árið 1952 – í miðjum miðbænum, í Austurstræti 14, þar sem Kaffi París er núna. Helgi sagði síðar frá, að verkstæðið hafi verið á þriðju hæðinni, en búðin var á götuhæð. Hjá því stönduga fyrirtæki vann hann í fjögur ár, tvö voru námsár og síðan önnur tvö og þá var hann fullveðja úrsmiður. Eftir það stofnaði hann eigið verkstæði og var fyrst til húsa í Morgunblaðshúsinu í Aðalstræti. Þar var fjölskrúðugt mannlíf og húsið var vísir að fyrsta mollinu í Reykjavík. Síðan færði Helgi sig yfir á Vesturgötu 3 og árið 1967 upp á Skólavörðustíg, í Pfaffhúsið. Helgi varð margoft fyrir því að brotist var inn í verslun hans, en því tók hann sem hverju öðru hundsbiti og af æðruleysi. Hélt bara útsölu ef þýfið fannst. Helgi var áður en yfir lauk búinn að starfa á sjöunda áratug í sínu fagi og á Skólavörðustígnum í hálfa öld. Og nú kveðjum við hann í þessari kirkju sem blasti við Helga í hvert einasta sinn, sem hann kom til vinnu eða fór út fyrir dyr síns vinnustaðar. Þetta hlið himins var sjónarrönd Helga meirihluta lífs hans.

Lífið í miðborginni

„Við stoppum ekki tímann,“ sagði hann. Helgi varð eins og klettur í straumi tímans í miðbæjarlífinu. Og hann gætti að því, að tíminn yrði skemmtilegur, glaðlegur, vinsamlegur og til góðs. Helgi eignaðst vini í kaupmönnum og starfsfólkinu í Miðbænum. Hann mætti á Prikið í Bankastrætinu í byrjun dags og hitti Miðbæjarfélagana, fékk sér kaffi, rabbaði um pólitík eða stórmál samfélagsins, hló með vinum sínum og treysti böndin. Mannlífið var litríkt og Óli blaðasali kom við og kastaði kveðju á hópinn og kom út blöðum. Helgi var hlýr í samskiptum og kollegarnir, sem áttu í samkeppni um hylli og krónur kúnanna, voru vinir hans en ekki andstæðingar; Garðar Ólafsson, Magnús Baldvinsson, Carl A Bergmann og Kornelíus. Helgi lánaði þeim tæki og varahluti þegar þá vanhagaði um eitthvað og þeir lánuðu honum sömuleiðis. Já, Helgi var líka vinur Guðnýjar og Guðmundar á Mokka, Höskuldar á Barónsstígnum, Ófeigs og Hildar, Önnu Maríu og allra þeirra sem versluðu og sinntu þjónustustörfum í þessum hluta bæjarins. Þessir sömu vinir úr nágrenninu voru honum mikill stuðningur alla tíð og líka þegar vinnþrekið minnkaði í lokin. Þökk sé þeim öllum.

Fyrirmyndarborgari

Það var gaman að koma til Helga, hann var svo kumpánlegur og vinsamlegur og tók að sér listamenn og lífskúnstnera. Steingrímur Sigurðsson, Ketill Larsen og Stórval voru vinir Helga og sátu stundum lengi. En svo fóru hinir kaupmennirnir að fara, vinir hans líka, seldu fyrirtæki sín og létu frá sér starfsstöðvar sínar. En Helgi hélt áfram og varð eins og lifandi kennileiti og tákn um fyrri tíma en líka samhengi fortíðar og framtíðar. Svo var hann fyrirmyndarborgari – á svo mörgum sviðum. Þrautseigja Helga vakti athygli og hlýja hans var rómuð. Það var því eðlilegt að þegar Helgi varð áttræður og enn með eigin rekstur á Skólavörðustígnum, að vinir og fulltrúar Reykjavíkurborgar mættu fyrir framan verslun hans – honum að óvörum – til að færa honum blóm, heiðra hann og syngja fyrir hann.[i]Helgi átti stóran þátt í að gera Skólavörðustíginn að þeirri frábæru verslunargötu sem hún varð. Í lokin var hann orðinn óformlegur en óumdeildur heiðursborgari Reykjavíkur. En hann var ekkert á því að hætta. „Ég er ekki búinn að skrifa uppsagnarbréfið og er ekki viss að ég myndi taka við því. Það er enn gaman að fara í vinnuna á morgnanna“ sagði hann.

Sundgarpurinn

Helgi var ekki aðeins fulltrúi tímans heldur keppti við klukkuna líka. Helgi var einn mesti afreksmaður Íslands í sundi á tuttugustu öld. Hann lærði að synda í Sundhöllinni, sótti hana alla tíð og synti hraðar en aðrir. Helgi gekk í Sundfélagið Ægi nýfermdur unglingurinn og byrjaði að keppa 1950. Hann var nýorðinn 17 ára þegar hann setti fyrsta Íslandsmet sitt. Það var í 800 metra skriðsundi. Og metið setti hann 22. mars, sama dag og hann er jarðsettur, nú 68 árum síðar. Svo bætti hann sama ár Íslandsmetin í 1000 metrunum og 15000 metra skriðsundi. Næstu árin var Helgi skriðsundskóngur Íslands og setti met í millivegalengdum í skriðsundi. Alls setti Helgi tíu Íslandsmet, vann afreksmerki ÍSÍ og komst á verðlaunapall á Norðurlandamóti, enda einn af bestu sundmönnum Evrópu á þeim tíma. Helgi var ekki aðeins frægur fyrir tímana sína heldur líka fyrir hve fallega hann synti. Þessi fagursundmaður varð oftar sundkóngur Íslands en aðrir sundmenn. Helgi synti hraðast, fegurst og nú fer hann skriðið í eilífðarstraumi. Ég hef verið beðinn um að bera ykkur kveðju frá Sundfélaginu Ægi og frá Sundsambandi Íslands. 

Edda Sigrún og fjölskyldan

Og svo varð glæsikonan Edda, sem varð á vegi Helga. Henni leist alls ekki á hann þegar hún sá hann fyrst því hann var svo óhreinn. En svo þegar hann hafði farið í bað og hún sá glæsimennið, hreinan og strokin, þá komu stjörnurnar í augu hennar og hann heillaðist af henni. Þau horfðu á hvort annað alla tíð, urðu par síðan – alla æfi – hvað sem á dundi og á dagana dreif. Og jafnvel í svefni leiddust þau og þegar eitthvert barna eða barnabarna sváfu uppí hjá þeim leiddust þau yfir barnið á milli. Og þegar veikindin skildu þau að síðustu árin sat Helgi hjá Eddu sinni og hélt í hönd hennar. Hann elskaði hana alla tíð og hún elskaði hann „Dassa sinn.“[ii]

Þau Edda Sigrún og Helgi bjuggu við barnalán og eignuðust fimm börn. Fjögur þeirra eru á lífi. Sigurður er elstur. Síðan kom Grétar í heiminn skömmu síðar, en Grétar lést á jólum árið 2016. Nokkra ára hlé varð á barneignum eftir fyrstu strákana en svo kom seinna hollið: Helgi Hafsteinn, Edda Júlía og Sigrún Gréta. Sigurður er læknir, Grétar var úrsmiður og starfaði lengi með föður sínum, Helgi Hafsteinn er læknir í Hollandi, Edda Júlía er kennari og Sigrún Gréta er lögildur fasteignasali. Út af þeim Eddu og Helga er nú orðinn mikill ættbogi.

Helgi og Edda voru afkastamikið dugnaðarfólk. Það gegnir reyndar furðu hve mikill kraftur var í húsa- og bygginga-málum þeirra. Þau Helgi byggðu í Rauðagerði með Sigurði og Júlíu, foreldrum Helga, og stuttu síðar í Stóragerði og ein byggðu þau 1973 stórt fjölskylduheimili í Hlyngerði. Þau tóku líka til hendinni við húsbyggingar eða húsaviðgerðir á Stokkseyri, við Skerjafjörð, á Seltjarnarnesi og í Garðabæ.

Minningarnar

Hvaða minningar áttu um Helga? Leyfðu þeim að synda flugsund inn í vitund þína. Manstu glettnina, kímnina, jákvæðnina og skyndibrosin, sem breiddust yfir andlit hans. Manstu kviku hreyfingarnar hans, hvernig hann smellti úrsmiðsauganu fyrir hægra augað, beygði sig yfir fíngert úrverkið og hve fimlega fingur hans sneru eða beittu smátólum úrameistarans? Manstu örsmá tannhjól eða varahluti, sem hann bjó til svo hægt væri að koma dýrmætum klukkum í gang að nýju? Manstu húmorinn hans? Og skylduræknina? Vissir þú hve natinn faðir hann var? Hann var óvenjulegur pabbi af sinni kynslóð, smurði nesti og kaffibrauð, skipti á rúmum og passaði ungana sína vel. Hann gekk í öll verk, nema eldamennsku!Svo var hann natinn afi.

Manstu félagsmálamanninn, í Úrsmiðafélaginu, sundhreyfingunni og Frímúrarareglunni? Manstu skíðamanninn og skíðastílinn hans? Manstu ljúfmennskuna, tillitssemi við nágranna og samkeppnisaðila? Manstu snyrtimennskuna? Eða glaðlyndið? Og hve flottur hann var? Í litríkum fötum, litríkur maður. Og myndin af honum við splunkunýjan Citroen Pallas, á leið til Íslands með Gullfossi, sýnir vel glæsileikann. Fulltrúar Reykjavíkurborgar töluðu gjarnan um Helga sem fyrirmynd annarra í umhverfisfegrun og að hann hreinsaði upp sígarettustubba og tyggjóklessur og gætti að umhverfi verslunar sinnar. Manstu hve umhyggjusamur Helgi var gagnvart þeim, sem voru við útkant mannlífsins? Manstu traustið, sem Helgi sýndi fólki? Og hve örlátur hann var? Og svo gladdist hann þegar hann gat gefið vinum sínum fisk þegar hann kom af sjó. Manstu fimi Helga? Og manstu hvað hann átti erfitt með að loka versluninni? Það var eiginlega bara tvennt, sem réttlætti að hann skellti í lás. Það voru útför ástvinar eða að hann væri að fara á sjó með Sigga. Á trillunni leið honum vel, en vildi þó alls ekki fara fyrr en síðdegis. Þá setti hann miða á útidyr búðarinnar: Er farinn á sjó! Það þótti Helga fullgild skýring á, að ekki var hægt að komast í klukkurnar. 

 

 

 

Lokin og nýtt upphaf

Og nú er hann á eilífðarstíminu. Nú smellir hann ekki glerauganu fyrir hægra augað framar. Hann leiðir ekki Eddu sína á þessari jörð, heldur einhvers staðar á himneskum Skólavörðustíg. En minningarnar um hann lifa. Brosið hans og hlýja lifir í menningu Íslands og minningu ástvina hans. Enginn stöðvar tímann – og ekki heldur dauðann þegar hann kemur. Nú hefur pendull Helga stöðvast. Hann selur okkur ekki framar Rhythm, Seiko, Citizen eða Orient og alls ekki Rolex. Líf Helga er fullnað, verkin hans líka. Klukkusmiðurinn besti á himnum hefur sagt: „Gott, þú góði trúi þjónn.“ Sekúndur Helga eru orðnar að tikki í tímahafi eilífðar. Við þökkum fyrir líf, tíma, stundir og verk Helga H. Sigurðssonar og biðjum Guð að geyma hann og blessa í himni sínum.

Guð geymi þig og blessi.

Amen.

Kistulagning og útför. Hallgrímskirkja, föstudaginn, 22. mars, 2019. Erfi í safnaðarsal kirkjunnar. Jarðsett í Garðakirkjugarði.

HELGI H. SIGURÐSSON Kt 050234-4799

Helgi H. Sigurðsson fæddist í Reykjavík 5. febrúar 1934. Hann lést á Hrafnistu í Reykjavík laugardaginn 16. mars 2019. Foreldrar Helga voru Sigurður Jónasson, ritsímavarðstjóri frá Seyðisfirði, f. 24.12.1901, d. 19.02.1975 og Júlía Ósk Guðnadóttir húsmóðir, f. 30.07.1907, d. 03.02.1996. Helgi ólst upp hjá foreldrum sínum og tveimur systkinum, lengst af í Mjóuhlíð 4 í Reykjavík. Bróðir Helga var Sigurður Jónas Sigurðsson f. 05.03.1939, d. 07.05.2017 og systir hans var Jóhanna Guðný Sigurðardóttir, f. 26.10.1940, d. 15.12.2013. Helgi kvæntist Eddu Sigrúnu Ólafsdóttur héraðsdómslögmanni 25. september 1955. Edda Sigrún lést 13. mars 2017. Helgi og Edda Sigrún eignuðust 5 börn: 1) Sigurður Helgason, læknir, fæddur 27. apríl 1955, giftur Rannveigu Halldórsdóttur fædd 19. júní 1955 og eiga þau þrjá syni, Halldór Hauk, Helga og Matthías Þór. 2) Grétar Helgason, úrsmiður f. 14.01.1958, d. 24.12.2016. Kona hans var Erla Jónsdóttir fædd 29. apríl 1958 og eignuðust þau fjögur börn, Lindu Rún, Hildi Eddu, Helgu Láru og Daníel. 3) Helgi Hafsteinn Helgason, læknir, fæddur 10. janúar 1969. Kona hans er Fjóla Grétarsdóttir fædd 19. mars 1968. Börn þeirra eru Ásta Karen, Haukur Steinn og Lilja Dögg. 4) Edda Júlía Helgadóttir, kennari, fædd 28. janúar 1970 og hún á 3 börn, Andra Má, Sigþór Árna og Teklu Ósk með fyrrum sambýlismanni Bjarna Jóhanni Árnasyni. 5) Sigrún Gréta Helgadóttir fasteignasali fædd 8. september 1971 og á hún dótturina Eddu Sigrúnu Jónsdóttur með fyrrum sambýlismanni Jóni Kristni Garðarssyni.

[i]Frásögn og myndbrot frá 2014 má sjá að baki þessari slóð: https://www.visir.is/g/2014140209440

[ii]Um Eddu Sigrúnu: https://www.sigurdurarni.is/efni/edda-sigrun-olafsdottir/

Greinar og pistlar

Vatn í veröldinni

Dagurinn er 22. mars, dagur vatnsins en líka afmælisdagur móður minnar. Hún þakkaði fyrir og blessaði vatnið og bar djúpa virðingu fyrir fegurð þess og hlutverki. Vatnið er æðakerfi lífsins og mennskunnar. 

Af hverju hefur þú svona mikinn áhuga á vatni? Vinir mínir hafa stundum spurt mig þeirrar spurningar. Mér hefur alltaf þótt vatn heillandi, hreyfingin, speglun vatns, gegnsæi, hringrás vatnsins. Þegar ég var strákur í Vesturbænum tók ég mig til og fékk gefins dekkjaslöngur hjá körlunum á Landleiðum þar sem nú eru Stúdentagarðarnir. Blés upp og batt saman og bjó til bát, sem ég síðan sigldi við Þormóðsstaðafjöruna. Og móðir mín var ekkert að skipta sér af þessu fyrr en systir mín datt í sjóinn – af slöngubátnum – og kom holdvot og köld heim. Í sveitinni gekk ég með bæjarlæknum til að skoða vatnsmagnið, hvernig hann nagaði bakkana, laumaði sér milli steina og kom síðan úr djúpinu og hló við sólu. Ég var heillaður af vorflóðum, hvernig snjórinn blotnaði og lyppaðist niður og bunurnar skoppuðu niður brekkurnar og föðmuðu aðrar og af varð mikill vatnadans. Mér fannst heillandi að fylgjast með hvernig Svarfaðardalsá flæddi yfir bakka og allur hinn mikli dalur varð vatnaveröld. Mér þóttu merkileg stíflumannvirkin, sem bændurnir í dalnum höfðu byggt til að geta veitt vatni yfir engi.

Í hjarta og sinni

Þegar ég var tíu ára vakti frændi minn mig snemma og sagði mér að nú ætti ég að drífa mig í fötin því værum að fara að veiða. Hann kunni tökin, kenndi mér að kasta og sjaldan hefur straumurinn orðið jafnsterkur í taugum mínum þegar stór bleikja kippti í og ég var nærri búinn að missa stöngina í hylinn. Svo varð ég veiðimaður. Hvergi leið mér betur en við straumvatn. Það laðaði, heillaði, og snart einhver djúp hið innra. Milli mín og vatnsins voru tengsl. Á menntaskólaárunum ákvað ég að ég ætlaði í líffræði og sérhæfa mig í vatnalíffræði. En eftir veikindi og lífsháska þegar ég var 19 ára sneri ég við blaðinu og í stað þess að læra allt um vatnið fór ég í guðfræðinám og lærði allt um vatn lífsins. En meðan blóðið hefur runnið um hjarta mér hefur vatnið farið þar um. Alla tíð hef ég heillast af vatni, hugsað um vatn, snert það, dáðst að því og leyft því að vera inntak, umhverfi, áhugaefni og dýrð. Vatnið hefur aldrei farið mér úr sinni en ég hef notið þess í öðrum skilningi en kannski hefði orðið í líffræði. Ég hef skírt fjölda barna. Ég hef útdeilt víni, sem er mestu leyti vatn, í altarisgöngum. Ég hef reynt að túlka hið lifandi vatn himins á jörðu í ræðu minni og starfi. Ég er af vatni, þjóna vatni, nýt vatns og leyfi vatninu að heilla og næra mig. Vatn er dýrmæti heimsins og ekkert lifir án vatns. Við erum öll vatnsfólk. Og erum af vatnsfólki komið. Afi minn var vatnspóstur í Reykjavík. „Þetta kemur allt með kalda vatninu,“ var sagt. Og það er mikilvægt og varðar í raun allan heiminn.

Vatnið og sagan

Vatn hefur verið lífgjafi en líka valdur að dauða í sögu okkar Íslendinga. Stórár eru á landi og flóð hafa orðið. Í eldgosum hafa mikil flóð myndast, t.d.  þegar gosið hefur í Mýrdalsjökli og Vatnajökli. Í Kötlugosi getur vatnsflóðið orðið með mestu fljótum heims. Íslendingar hafa sótt sjó og á fyrri öldum létu hlutfallslega fleiri látið lífið á hafi en í styrjöldum annarra þjóða.

Vatn er stórmál í Biblíunni og hvernig má annað vera þar sem þjóðirnar fyrir botni Miðjarðarhafs voru sífellt að glíma við þurrk og fá nægilegt vatn fyrir sig og búsmala sinn. Vatn hefur verið misnotað og mengað um allan heim. Víða er vatnsskortur og vatnsvernd er æ brýnna mál alls mannkyns. Mengun er víða gífurleg, sjór og vötn eru svo illa spillt, að fólk getur ekki farið út í vatn til að baða sig, hvað þá lotið niður og drukkið. Meira en einn milljarður manna hefur ekki aðgang að nægu og hreinu vatni. Ýmsum tegundum platna, skordýra og dýra er ógnað vegna vatnsmengunar, uppistöðulóna og námavinnslu.  Og hvað er prestur að skipta sér af vatnsmálum, sem mörgum þykja vera fyrst og fremst spurning um pólitík? Trúin hefur alltaf eitthvað að segja um stóru mál lífsins. Guðfræðin og þmt siðfræðin reyna að skoða mál skipulega og móta ígrundaða stefnu á forsendum kærleika og ástar sem kristnin kennir við Guð.

Við erum vatn

Þegar við fæðumst erum við að þremur fjórðu hlutum vatn – og við erum blaut það sem eftir lifir æfinnar. Ef við ofþornum deyjum við og hið sama gildir um flestar lífverur. Líf allra manna á öllum tímum og alls staðar er háð vatni. Ekkert annað kemur í stað vatns. Vatnið umlykur Jörðina, er í gufuhvolfinu, andrúmsloftinu. Það er regnið, sem bylur á okkur þegar rignir og snjórinn sem hvíttar tilveru okkar í frostatíð. Vatn flæðir í lækjum, ám, vötnum og neðanjarðar. Það er í hafinu, í jöklum á landi og í vötnum. Það gufar upp og dansar upp í andrúmsloftið, myndar ský og þar með hina stórkostlegu hringrás sem íklæðir Jörðina. Vatnið er ekki bara klæði Jarðarinnar, heldur líka undraefnið, blóðið og fjallamjólkin í æðakerfi heimsins sem nærir líf hinnaar bláu plánetu.

Vatn Jarðar 1,4 milljarðar rúmkílómetra

Samtals er vatn Jarðarinnar 1,4 milljarðar km3, í sjó, neðanjarðar, í öllu rennandi vatni heimsins, ís og jöklum og andrúmslofti. Vatnskerfi Jarðarinnar minnkar ekki eða stækkar því andrúmsloftið hindrar að vatn flæði út í geiminn. Nærri 97% vatns er saltvatn í sjó. Ferskvatn er tæplega 3%, um 35 milljón km3.[i]Megnið af ferskvatni er neðanjarðar eða frosið. Innan við 1% vatns jarðarinnar myndar hringrás vatns, um 11 milljón km3 eða nærri 0,77% vatns. Það er því fyrst og fremst rigning og snjókoma sem endurnýja og hreinsa vatnsbirgðir jarðarkúlunnar. Það eru því aðeins 34 þúsund rúmkílómetrar sem nýtast mönnum og lífi sem endurnýjanlegar birgðir vatns. Megnið af nýtanlegu ferskvatni heimsins er svonefnt grunnvatn og er í iðrum jarðar. Það eru grunnhlotin, sem ekki hreyfast mikið vegna þess að berg lokar þetta vatn inni eins og skálar eða poka neðanjarðar. Ofankoma bætist ofan á þessar vatnsbirgðir og yfirflóðið eru gjarnan í lindum. En til eru lokuð vatnskerfi, sem ekki bætist í vegna ofankomu. Þegar farið er að bora niður á þessa grunnvatnsgeyma og dælt upp úr þeim hefur víða verið gengið harkalega á birgðirnar. 

Vatnsskortur

Íslendingar búa yfirleitt ekki við vatnsskort en hins vegar getur komið fyrir, vegna sérstakra aðstæðna eða áfalla, að vatn spillist.[ii]En vansskortur er verulegur og ógnvænlegur víða um heim. Þegar hver maður fær til nota minna en eitt þúsund rúmmetra á ári er um vatnsskort að ræða.[iii]Vatnsstreita ríkir á þeim svæðum þar sem vatnsnotkun er umfram 25% hinna endurnýjanlegu vatnsbirgða.[iv]Veigamikil ástæða vatnskreppu er mannfjölgun. Á hverju ári fjölgar mannkyni um 80 milljónir. Vatnsnotkun jókst alla tuttugustu öldina tvöfalt á við fjölgun fólks. Ástæðan var stóraukin iðnaður, orkuöflun og óhófleg vatnsnotkun og jafnvel sóun í hinum ríku hlutum jarðarkringlunnar. Á næstu áratugum má búast við, að mannfjölgun verði mest í suð-austur Asíu og Aríku sunnan Sahara. Mannfjöldinn leitar í borgirnar og þær munu jafnvel tvöfaldast frá 2020 til 2030.[v]Þessi mikla mannföldaaukning mun ganga á vatnsbirgðir og ef heldur svo fram sem horfir verður gengið freklega á grunnvatnsbirgðir sem ekki ná að endurnýjast. Ef vatn þverr mun fólk deyja eða halda út í óvissuna og gríðarlegir mannflutningar verða inn á vatnsríkari svæði veraldar,t.d. Evrópu og Ameríku. Um 2 milljarðar fólks býr við vatnsskort eða um fjórðungur mannkyns. Í Norður Afríku og Vestur Asíu býr um 60% íbúa við vatnsskort og búast má við miklum áföllum og fjöldadauða á þessum svæðum þegar að sverfur.[vi]Með loftslagsbreytingum hefur ástand vatnsmála sums staðar versnað mjög. Sjúkdómar hafa breiðst út og barnadauði hefur aukist. Fráveitumál eru víða í ólestri og menga vatnsból, ár og læki um víða veröld.

Grunnvatn

Megnið af ferskvatnsbirgðum heimsins er grunnvatn, sem er um sextíu sinnum meira en yfirborðsvatn.[vii]Grunnvatn rennur um jarðveg og gljúpt berg og myndar gjarnan risastór stöðuvötn og yfirborðsvatn rennur í og fyllir upp ef grunnvatn rennur einhvers staðar úr. Þessi stóru vatnsgímöld eru kölluð grunnvatnshlot. Sum þeirra eru lokuð af neðanjarðar og njóta engrar eða lítillar aðveitu að ofan. Grunnvatn er oftast ósýnilegt en yfirborðsvatn sést. Ef grunnvatn flæðir er það á hægri hreyfingu en yfirborðsvatn flæðir hratt. Um helmingur ofankomu fer í læki, ár og fljót, en helmingur ofankomu gufar upp á jörðinni. Þegar grunnvatnsgeymar fyllast flæðir vatn út í lindum, uppsprettum. En þegar dælt er úr grunnvatni er hætta á að dælt sé meira en sem nemur áfyllingu ofankomu. Hættan er að vatnstakan breyti því jafnvægi sem náttúra á viðkomandi svæði hefur skapað og lifríkið skaddist. Plöntur og lífverur sem sem aðlagast hafa eða þarfnast flóðanna geta orðið fyrir skaða af flóðaleysinu.

[i]Ef vatn Jarðarinnar væri rétthrndur ferningur myndi hver hlið vera um 1120 km á lengd.

[ii]Samanber vandi vatnsveitu Ísafjarðar 2017 og gerlamengun í vatni Gvendarbrunna 2018 og 2017.

[iii]Shiva 2002.

[iv]Palanappian and Gleick 2009, 1) og heimasíða Sameinuðu þjóðanna.

[v]UNESCO Water Newsletter NO249 2011.

[vi]https://sustainabledevelopment.un.org/sdg6

[vii]Barlow og Clarke 2002.

Greinar og pistlar

Að ræna maka sinn

Ég hef orðið vitni að þjófnaði, líka ráni þar sem ofbeldi var beitt. Og svo þekki ég marga, sem hefur verið stolið frá. Minning um stuld, rosalegan þjófnað, hefur sótt á mig síðustu daga og hún kemur úr minningasafni námsára minna í Bandaríkjunum.

Kínversk hjón byrjuðu á sama tíma og ég í doktorsnámi við Vanderbilt-háskóla í Tennesse. Ég veitti þeim enga sérstaka athygli í fyrstu. En svo voru þau í einu námskeiði með mér. Þá reyndi ég að ræða við þau og komst að því að þau komu frá Hong Kong. Bæði höfðu lokið BA-prófi í heimaborg sinni. Þar kynntust þau og þar ætluðu að vera þegar doktorsnáminu lyki í Ameríku. Karlinn var skráður á sama fræðasvið og ég; trúfræði, trúarheimspeki og hugmyndasögu. Ég reyndi ítrekað að ræða við hann, en hann virtist forðast samtöl. Ég hélt að hann væri bara feiminn og óframfærinn. Kona hans var hins vegar í Nýja-testamentisfræðum og strax á fyrstu vikunum furðaði ég mig á, að hún sótti tíma með bónda sínum en þaut svo í eigin tíma á milli. Karlinn hlustaði í tímum en skrifaði ekkert niður og talaði aldrei ótilneyddur. Konan var hins vegar þeim mun iðnari, skrifaði glósur af miklum móð, hlustaði með öllum líkamanum en sagði fátt.  Aldrei sóttu þau fundi utan tíma né komu í samkvæmi nemenda. Þetta kínverska par var mér og félögum mínum fullkomin ráðgáta.

Svo leið tíminn. Kínverski karlinn hikstaði eitthvað í verkefnaskilum og kennararnir höfðu áhyggjur af honum, en frú hans skilaði öllu og stóð sig vel. Svo kom langur og lýjandi prófatími, en þá varð sprenging. Einn daginn hentist sú kínverska inn í skóla og inn á skrifstofu eins kennarans. Hún var í miklu uppnámi, bólgin af gráti og sagði: „Ég get ekki meira. Ég er búin. Ég er að fara yfirum.“ Sagan kom svo í bútum og milli ekkasoga, táraflóða og angistarhljóða. Eiginmaður hennar var af yfirstéttarfólki kominn. Hann var vanur þjónustu og óvanur að leggja hart að sér. En eiginkonan var hins vegar vön að vinna og hafði alltaf komið sér áfram vegna eigin verðleika. Hún var klára stelpan í hópnum og hann féll fyrir snilli hennar og getu. Og svo þegar þau fóru að tengjast fannst henni sjálfsagt að hjálpa honum með námið því hann var raunverulega hjálpar þurfi. Vegna þjónustu hennar fór honum að ganga skár í háskólanum í Hong Kong og kláraði prófin. Þau gengu í hjónaband áður en þau fóru til Ameríku. Þegar þangað var komið gekk karlinum illa að aðlagast. Hún varð að vinna flest verk. Honum fannst, að þar sem hún væri konan hans yrði hún að aðstoða hann. Hún varð því ekki aðeins rúmfélagi, kokkur, þvottakona, sendill, kennari og sálfræðingur heldur ritarinn hans líka. Hann ætlaðist til að hún kláraði það, sem hann kom ekki í verk. Hún varð að sækja tíma með honum til að tryggja að hann skildi og skrifa svo ritgerðir fyrir hann líka. Doktorsnám er full vinna en að klára tvöfalt doktorsnám sem þræll er ógerningur. Karlinn varð fúll, beitti konuna ofbeldi og hún brotnaði niður.

Kennararnir, námsráðgjafarnir og starfslið skólans vann úr þessu skelfilega máli, virti sögu konunnar og ræddi við mann hennar. Þeim var báðum veitt aðstoð. Konan gat ekki búið við harðræðið og þráði frelsi. Hún komst að þeirri niðurstöðu að leiðir yrðu að skilja. Hann myndi aldrei sætta sig við uppreisn hennar og að hún „niðurlægði“ hann. Hún skildi því við karlinn. Honum var vísað úr skóla og sneri heim til Hong Kong með skömm. Hann hafði stolið frá konu sinni frelsi, gleði, lífshamingju, sjálfsvirðingu, ást og stofnaði til nauðungar og þrældóms hennar. Að lokum gat hún ekki meira og vildi ekki lengur láta stela af sér, ræna sig. Að skilja við manninn var eina leið konunnar úr þrældóminum.

Þú skalt ekki stela. Sjöunda boðorðið er ekki bara um peninga og eignarrétt. Andi orðanna varðar manngildi og lífsgæði, sem eru mikilvægari en peningar eða efnisgæði. Jesús túlkaði boðorðin með vísan til hins mikilvægasta. Það eru Guð og menn eins og sést í tvíþætta kærleiksboðinu. Gyðingar hafa um aldir vitað og kennt að fólk skiptir meira máli en fjármunir. Við megum læra af og ættum að útvíkka túlkun okkar á sjöunda boðorðinu. Við megum ekki stela fólki, ekki stela af fólki né heldur ræna það. 

 

Mataruppskriftir

Bleikja eða lax í tómata-appelsínu og kúrenusalsa

Enn einn dásemdarrétturinn úr Simple-bókinni hans Ottolenghi. Í upprunauppskriftinni er gert ráð fyrir að silungur sé notaður. En þar sem lax er kosinn af meirihlutanum á mínu heimili notaði ég hann. En ég hef hugsað mér að elda þennan rétt í sumar og nota þá sjógengna bleikju. En þetta reyndist ekki bara réttur fyrir mánudag heldur gersemi. Uppskriftin er miðuð við tvo.

Hráefni

150 gr smátómatar, piccolo eða kokteil – fjórðungaðir

1 appelsína – lífræn því börkurinn er raspaður af og síðan safinn krestur úr

2 límónur – safinn úr annari kreistur en hin er skorin til að skreyta.

1 ½ tsk hlynsýróp

1 ½ matskeið kúrenur  sem liggja í 1 msk sítrónusafa í hálftíma – í uppskriftinni er hin útgáfan að nota 1 ½ msk barberries – sem ég fann hvergi í borginni – krydd sem notað er í persneskri og oríentalskri matargerð.

1 tsk fennelfræ – mulið í mortéli

1 msk góð ólífuolía

70 gr ósalt smjör

2 hvítlauksrif – marin eða pressuð

500 gr lax eða bleikja

10 gr koríanderlauf – smásaxað

Salt, pipar að vild – ég notaði líka smávegis af chilliflögum.

Matargerðin

1 Hita ofninn – 200°C

2 Þegar búið er að fjórðunga – þe skera tómatana fjóra hluta– er þeim komið fyrir í skál. Appelsínusafinn, appelsínubörkurinn, límónusafinn, hlynsýrópið, kúrenur, fennelfræið, olían og smávegis af flögusalti yfir sem og nýmalaður pipar. Hræra til að blanda saman hráefnum. Þetta er salsað sem er svo notað til að setja yfir fiskinn þegar hann kemur úr ofninum og er borinn fram. 

3 Bræða smjörið á vægum hita og hvítlaukurinn út í. Þegar smörið er bráðið er slökkt undir. Fiskinum komið fyrir á olíubornu ofnföstu fati. Stráið salti yfir fiskinn. Smjörið fer svo yfir fiskinn. Fatið með fiskinum í sett í ofn og bakað í ca 15 mínútur. Ath að tímalengdin fer eftir hversu stór/þykkur fiskurinn er.

4 Setjið á disk. Setjið kóríanderlaufin niðurskornu í salsað og síðan er því ausið yfir fiskinn. Og svo er flott að skreyta með litfögrum límónum við hliðina. Og einhverjir vilja kreista þær yfir fiskinn.

Ég sauð núðlur með og saltaði og bragðstyrkti með tamarisósu.

Þökkum Drottni því að hann er góður.

Og miskunn hans varir að eilífu.

(tips: Hebreskt rím er m.a. inntaksrím: Gæska Guðs inntaksrímar við miskunn Guðs – og það er ofurkrydd með svona fínum mat).

Verði ykkur að góðu.