Greinasafn fyrir flokkinn: Útfararræður

Ég birti margar útfararræður mínar en þó ekki allar – og sumar með hljóðskrá. Nálgast má minningarorð á sigurdurarni.annall.is.

Útfararræður

Þorsteinn Magnússon + minningarorð

18. maí 2016 Sigurður Árni Þórðarson

„Þorsteinn kemur í dag“ var oft sagt í Neskirkju því Þorsteinn nýtti sér aðstöðu í safnaðarheimilinu fyrir ferðafundi. Svo kom Þorsteinn síðdegis, kom snemma til að tryggja að borðum væri hentuglega raðað, tækin væru í lagi til að þjóna ferðarundirbúningi sem best. Svo þegar Þorsteinn var viss um að allt væri tilbúið rölti hann fram á Torg. Hann horfði glettnislega á okkur, tók kveðju vel og var sem einn af starfsmönnum á mannlífstorgi Neskirkju. Og stundum röbbuðum við um hvert hann stefndi sínu fólki. Svo komu ferðafélagarnir, hann fagnaði þeim og allur hópurinn fór til sinna starfa. Stundum kíkti ég inn í stofuna til að fylgjast með þegar ævintýraferðirnar voru undirbúnar. Ég dáðist að hve skipulagður Þorsteinn var, hve allt var grandskoðað og hve natinn hann var við að byggja upp eftirvæntingu, tilfinningu og þekkingu. Þorsteinn vann þakklátt starf og ferðafrömuðurinn sinnti mikilvægri þjónustu.

Ferð í tíma

Við menn erum ferðalangar í tíma og heimi. Kynslóðir koma og kynslóðir fara, allar sömu æfigöng, segir í sálmi Matthíasar. Við eigum okkar upphaf, meðgjöf sem eru gáfur okkar og gjafir himins. Svo spilum við úr svo sem okkur er unnt – í samskiptum við fjölskyldu okkar og samstarfsfólk. Vegur í tíma og svo eru lyktir – hlið æfivegarins. Hvaða leið förum við og hvert stefnum við? Við getum sem hægast talið að lífið sé ekkert annað en efnaferlar og spilverk hins efnislega. En við getum líka leyft hinum djúpu spurningum að vitja okkar. Hvert er inntak lífs og merking lífs einstaklinga? Jesús Kristur minnti á að við erum á vegi lífs. Hann sagði líka að hann væri vegurinn, sannleikurinn og lífið. Öll göngum við til enda lífs, öll endum við í hliði himins. Þar erum við ein en líka í mikilli hópferð mannkyns – og ég held alls lífs. Nú fylgjum við Þorsteini Magnússyni í hinstu ferð hans. Hinn mikli ferðarfrömuður var tilbúinn.

Æfi og upphaf

Hvernig byrjaði ferðin hans Þorsteins? Hann var Reykvíkingur og fæddist 17. október árið 1933. Faðir hans var Magnús Þórðarson, Reykvíkingur og aldamótamaður. Móðir Þorsteins var Helga Gísladóttir, sem ólst upp á Akri við Bræðraborgarstíg. Hún var fjórum árum eldri en faðir hans og lifði til ársins 1980. Systkinin voru fimm. Elstur var Hörður, síðan kom Margrét og svo Þóra Guðríður. Þorsteinn var fjórði í röðinni og Bjarni Þorkell yngstur. Öll eldri systkinin eru látin en Bjarni Þorkell lifir þau.

Þorsteinn var ekki bara Reykvíkingur heldur líka Vesturbæingur. Hann var barn að aldri þegar fjölskyldan settist að í húsi við Víðimel og við þá götu bjó hann mestan hluta æfinnar. Þar var var grunnstöð heimsferðagarspins. Þorsteinn fór, eins og krakkarnir í hverfinu í Miðbæjarskólann en þegar Melaskóli var tekinn í notkun sótti Þorsteinn skóla þangað. Stríðsárin voru umbreytingartími og Þorsteinn sá allar umbyltingarnar í hverfi og borg. Miklir herkampar urðu til á Högum og Melum og herinn setti mark á líf fólks. Systkinin fóru í sveit á sumrin austur í Hrygg í Flóa til móðursystur Þorsteins.

Eftir fullnaðarpróf og fermingu – eins og hann orðaði það sjálfur – fór Þorsteinn í Verzlunarskólann sem hafði mikil og mótandi áhrif á hann. Hann varð stöðugt dugmeiri námsmaður og blómstraði í Verzló og var þakklátur fyrir skóla, nám og veru þar. Það eina sem hann gat alls ekki lært var að læra að reykja undir tröppunum! Hann tók þátt í félagslífi skólans og var treyst til verka og uppátækja. Hann stofnaði m.a. tækniklúbb í skólanum og svo grínaðist Þorsteinn með að hann hafi m.a.s. verið dómari í fegurðarsamkeppni! Til þess verða menn að hafa gott auga og sans.

Magnús Þórðarson, faðir Þorsteins, sigldi á England öll stríðsárin og komst lífs af. Fjölskyldunni hafði því vel til hnífs og skeiðar á þessum árum. Magnús hélt svo áfram á sjónum en fórst árið 1951. Hann tók út á jólum þetta ár. Fráfallið breytti algerlega kjörum fjölskyldunnar en móðir og börn áttu í sér festu, andlegan styrk og samstöðu og studdu hvert annað til náms og lífs. Þorsteinn stóð sína fjölskylduvakt og studdi fólkið sitt ríkulega.

Þorsteinn varð stúdent frá Verzlunarskólanum árið 1955 og lauk viðskiptafræði frá HÍ árið 1963. Meðfram námi kom hann víða við sögu í vinnu og náði mikilli yfirsýn og aflaði sér dýrmætrar reynslu sem gagnaðist honum með margvíslegum hætti. Hann vann í heildverslun Magnúsar Kjarans, hjá Skrifstofuvélum og hjá Iðnmálastofnun. Svo fór hann að kenna í Verzló og síðar við HÍ. Hann starfaði einnig hjá Stjórnunarfélagi Íslands, Bréfaskóla SÍS og Tækniskólanum. Þá kenndi hann við Bankamannaskólann og var skólastjóri hans í áratug.

Margir kölluðu eftir sérfræðiþekkingu hans, m.a. Seðlabankinn, Tryggingastofnun og Þjónustumiðstöð bókasafna. Þá var hann prófdómari og eftirsóttur fyrirlesari. Og þar sem Þorsteinn var dugmikill og skilvís verkmaður var sóst eftir störfum hans í ýmsum félögum og var m.a. í stjórnum Hagfræðingafélagsins, Félags verslunarkennara, Giktafélags Íslands og Grikklandsvinafélagsins. Þá stundaði Þorsteinn ritstörf og gaf út bækur á kennslusviðum sínum. Öll þessi störf og verk bera vitni elju og áhuga hans.

Maríumenn og ferðirnar

Svo var hann ferðamaður og ferðagarpur. Þorsteinn hafði brennandi áhuga á löndum og lýðum og sóttist eftir að vera með fólki sem horfði í kringum sig til að skoða heim og mannlíf. Meðal þeirra voru Maríumenn, ferðahópur ungra karla, sem líklega fékk nafn úr kvæði eftir Sigurð Þórarinsson, sem hin eldri þekkja og hafa sungið hástöfum í rútuferðum og tjaldútilegum. Maríumenn voru einu sinni á ferð í Mosfellssveit og komu þar að sumarbústað Sambands Íslenskra Samvinnufélaga. Þeir vissu ekki að þar voru fyrir ungar dömur sem höfðu fengið bústaðinn lánaðan. Hlutverkunum var snúið við. Þeir báðu Maríurnar ekki að koma inn heldur leyfðu þær þessum kurteisu sveinum að vera. Í bústaðnum á Reykjum var Þórdís Þorgeirsdóttir. Hún sá festuna í ferðagarpinum og að hann væri traustsins verður. Hann horfði á hana og hún á hann – og svo skoðuðu þau göngulagið, ferðataktinn og allt gekk upp. Þau gengu í hjónaband hér í Neskirkju þann 23. október 1961.

Þau voru ekki eins en þau urðu eitt og áttu í hinu sálufélaga. Þorsteinn var ekki allra, en treysti konu sinni fullkomlega og saman hafa þau átt ferðafélaga til lífs. Þeirra ástar- og hjúskaparsaga var góð. Og það var ekki sjálfgefið að Þorsteinn gæti farið frá heimili og börnum í allar utanlandsferðirnar sem hann stýrði. Líklega voru þær á annað hundrað og samtals nokkur ár að lengd. En Þórdís stóð með sínum manni í öllum verkum hans og áhugamálum. Og hún styrkti hann, studdi hann og í henni átti hann stoð – líka í veikindunum – og til hinstu stundar. Lof sé henni.

Svo komu börnin, Þórrún Sigríður, Þórný Ásta og Þórður Geir.

Þórrún Sigríður fæddist í febrúar 1962. Hún er kennari og maður hennar er Reynir Sigurðsson. Börn þeirra eru Þórdís, Helga María, og Reynir Tómas.

Þórný Ásta kom í heiminn í september 1966 og hún á soninn Sólmund Erni.

Þórður Geir fæddist í maí 1969. Hann er rannsóknarlögreglumaður og kona hans er Ana Martha Helena. Þau eiga Klöru Maríu Helenu og í fyrra hjónabandi átti Þórður með Björgu Loftsdóttur soninn Þorstein Mána. Allt þetta fólk átti sér miðstöð á Víðimel 65. Þar gerðu þau Þorsteinn og Þórdís afar smekklegt og fallegt heimili. Og Þorsteinn átti grunntraust í konu sinni og festu í heimili sínu. Og afkomendurnir nutu ríkulega.

Þorsteinn var barngóður, miðlaði fúslega fróðleik sínum til síns fólks, hafði áhuga á viðfangi og verkum barna og afkomenda sinna, fylgdist eins vel með og hann gat, var þeim skjól og gladdist þegar hann gat gert þeim gagn og greiða. Og hann gekk jafnvel úr rúmi til að tryggja afabarni gott skjól.

Fararstjórinn

Og svo voru það allar ferðirnar. Þorsteinn bar í sér forvitni um lífið. Hann fór um veröldina til að skoða, skilgreina og fræðast um líf, menningu, stjórnunarhætti, músík, stríð, uppbyggingu, niðurrif, allt þetta sem gerir sögu manna svo dapurlega en líka hrífandi. Fræðarinn, kennarinn, sem allir báru virðingu fyrir, naut sín líka í ferðum heimsins. Þorsteinn hóf fararstjórn sína um miðjan sjöunda áratuginn. Svo varð til ferðafélagið Garðabakki, sem var eiginlega flétta úr Garðabæ og Eyrarbakka – með stefnu á útlönd. Það er merkilegt að skoða bókahyllurnar á skrifstofu Þorsteins. Þar er risa-ferðabókasafn. Hann undirbjó ferðirnar vel, las allt sem hann náði í, varð afburðafróður um lönd, landshagi, sögu og samtíð. Og sérfræðingur á mörgum sviðum og m.a. á margslunginni sögu Rómverja og síðari alda Evrópusögu. Þorsteini lánaðist að flétta fræði sín og hugðarefni saman og gat sem hægast – hvar sem hann fór – tengt mannlíf við verslun, sem varð honum hjálp við að setja upp vef þeirrar menningar sem hann sótti heim og fræddi íslenska ferðalanga um. Í ferðum var Þorsteinn allt í senn fararstjóri, leiðsögumaður, kennari en líka nemandi. Hann hafði í sér vaxtargetuna. Löndin sem Þorsteinn sótti heim um dagana voru fleiri en löndin sem hann hafði ekki komið til. Og það er gríðarlega stór hópur fólks sem hefur notið leiðsagnar hans, þjónustu, umhyggju og fræðslu. Með Þorsteini er horfinn einn öflugasti ferðafrömuður Íslendinga á síðustu áratugum.

Nú er Þorsteinn farinn hinstu ferð inn í himininn. Hvernig manstu hann? Manstu fróðleiksgetu hans og kennsluhæfni? Manstu Þorstein með hljóðnemann í rútu? Vissir þú að þegar hann var á ferð með hópa erlendis fór hann oft á fætur fyrir dagrenningu til að skoða gönguleiðir og velja þær sem best hentuðu hóp og aðstæður? Og svo í dagslok settist hann yfir bækurnar til að undirbúa næsta dag.

Hvaða minningar spretta fram í huga þér um Þorstein? Hann var umtalsfrómur, talaði vel um aðra, orðvar, bar virðingu fyrir fólki og skoðunum þess. Þorsteinn var æðrulaus, jafnlyndur, geðgóður, skapstilltur, umburðarlyndur og stefnufastur. Manstu einlægni hans og heillyndi?

Hann mat tónlist og svo var hann matgæðingur. Manstu hljóðláta glettnina? Manstu hve góða nærveru hann hafði? Honum þótti miður að fólk bölvaði og ragnaði. Hann vildi fremur efla fólk með tali en hafa illt fyrir því.

Hvað hreif þig mest í fari hans? Manstu hve fróðleiksfús hann var? Manstu kvikmyndaáhugamanninn Þorstein? Manstu leiðtogahæfni hans ogótrúlega þekkingu hans, hvort sem var á verslunarháttum Íslendinga til forna eða á nýrri tíð, stríðssögu Evrópu eða Kaupmannahafnarsögu?

Og nú er þessi pílagrímur menningarinnar farinn. Hann ræðir ekki lengur verslunarhætti í fornöld, mál véfréttar í Delfí, fer ekki framar á tónleika með Kristni Sigmundssyni eða gælir við barnabörnin sín. Nú er það eilífðin. Hann er farinn á undan ykkur – og gott ef ekki til að skipuleggja eilífðarreisur. Við þekkjum ekki eilífðarlandið – en Þorsteinn hvarf inn í páskaljóma lífsins og upprisunnar. Páskar eru stóra ferðasagan um að Guð opnar lendur lífsins í eilífðinni. Dauðinn dó og lífið lifir. Góð ferðaskrifstofa það sem býður slíkar ferðir. Þorsteinn Magnússon er í þeim félagsskap – Garðabakka eilífðar Guðs.

Guð geymi hann og Guð geymi þig.

Amen.

Ingibjörg Sigurjónsdóttir, í Colorado í Bandaríkjunum biður fyrir kveðjur til þessa safnaðar. Vegna bálfarar verður ekki jarðsett í dag heldur getið þið gengið fram í lok athafnar og signt yfir kistuna hans Þorsteins. Skipulagið verður að þið gangið fram kirkjuna með veggjum og þegar þið komið að kistunni kveðjið þið og gangið síðan fram og út miðgang kirkjunnar. Erfidrykkja verður í safnaðarheimilinu strax að lokinni athöfn og jarðsetning duftkers verður síðar og jarðsett í Sóllandi.

Minningarorð í útför Þorsteins Magnússonar, sem gerð var frá Neskirkju, 8. apríl, 2016, kl. 13.

Útfararræður

Stefán Karlsson – handritafræðingur

4. maí 2016 Sigurður Árni Þórðarson

Stefán var í París. Hvað gerir maður í þeirri borg? Jú, aðalskoðunarefni hans var ekki turn, Frúarkirkja eða latínuhverfi heldur skinnhandrit! Hjarta Stefáns tók kipp, hann sá kunnuglega hönd. Atburðarásin varð eins og í byrjun einhverrar DaVincískrar spennusögu. Leitin að höfundinum var hafin, tímasetning væri kannski möguleg og dökk bók á safni í París myndi kannski eignast ritara, frændgarð og ríkulega framtíð. Stefán hringdi heim í samstarfsmann sinn, nú skyldi farið í skrifborðið hans, miðskúffuna hægra megin. Kíkja þyfti í kompu, þessa með brúnu teygjunni! Þar væru dæmi, sem hann hafði skrifað upp, lyklar, sem gætu rofið innsigli tímans, tengt fortíð og framtíð, birt þræði milli Parísar nútímans og miðalda Íslands. Stefán var að opna rit, birta og nefna höfund.

Biblia og rit

Í síðustu bók Biblíunnar, þeirri litríku Opinberunarbók Jóhannesar segir: “Í hægri hendi hans, er í hásætinu sat, sá ég bók, skrifaða innan og utan, innsiglaða sjö innsiglum. Og ég sá sterkan engil, sem kallaði hárri röddu: ,,Hver er maklegur að ljúka upp bókinni og leysa innsigli hennar?” (Op. Jóh. 5.1-2)

Rit kristinna manna er bókasafn. Biblia er grískt orð í ft. og þýðir einfaldlega bækur. Í því bókasafni er síðan rætt um alls konar bækur og mikilvægi þess að rita niður það, sem máli skiptir. Þar er talað um lífsins bók og bók sannleika. Esekíel spámaður át meira að segja bók, Jesús Kristur las upp úr bók til að tjá fólki hver hann væri og til hvers hann lifði. Jóhannes guðspjallamaður var svo heillaður af orðkyngi, að hann byrjaði guðspjall sitt með íhugun um orð, reyndar Orðið, sem veruleika lífsins. Við upphaf veraldar voru engin ónytjuorð, heldur máttarorð. Hebrear álitu Guð vera skáld lífsins. Guð sagði og það varð sem sagt var, poesis heimsins, gjörningur sköpunar. Við enda Ritningarinnar er bóknálgun til íhugunar. Í forsæti himins er innsiglað rit, sem á að opna. Kallið hljómar hárri röddu: “Hver er maklegur að ljúka upp bókinni?” Hverju þjónar slík upplúkning? Eru orð, blaðsíða og bók til einhvers? Hvað verður opinbert?

Uppruni og ættmenni

Stefán Karlsson fæddist á Belgsá í Fnjóskadal 2. desember árið 1928 og lést í Kaupmannahöfn 2. maí síðastliðinn, 77 ára að aldri. Foreldrar hans voru Jónasína Soffía Sigurðardóttir og Karl Kristjánsson, bændur á Belgsá. Þegar Stefán var aðeins fimm mánaða gamall fórst Karl í snjóflóði. Móðirin brá búi og flutti til systkina sinna og móður á Akureyri. Í fjölskylduhúsi við Oddeyrargötu bjuggu þau síðan saman eins og stórfjölskylda í sveit. Reyndar sváfu þau ekki í baðstofu, en karlarnir sváfu samt saman í herbergi og konurnar í öðru. Jónasína og sonur hennar fengu þó skonsu fyrir sig. Stefán var eina barnið á heimilinu og naut ríkulegrar athygli og elsku margra. Hann lærði strax í bernsku að best gekk þegar konurnar, stúlkurnar, voru vinir hans. Alla tíð var hann elskulegur og því elskaður.

Móðurbróðir hans giftist ekki fyrr en á miðjum aldri og Stefán átti því tvo karlhauka í horni þrátt fyrir föðurmissinn. Félagslífið heima var ríkulegt, vinafólk fjölskyldurnnar kom í heimsókn. Flest voru einhleyp svo Stefán hafði lítil kynni af hvernig hjónalíf væri iðkað. En sögur og fortíð helltust yfir hann. Auðvitað varð Stefán kotroskinn í þessum sérstæða hóp fullorðinna. Hann fékk að vera barnið, en skyn hans var teygt inn í fortíðina. Kannski er í þessu að leita skýring á, hvers vegna Stefán varð tvenna æsku og alda, síungur en þó forn.

Skólar og vinna

Stefán sótti skólana á Akureyri, var afburða námsmaður, lauk stúdentsprófi frá Menntaskólanum á Akureyri 1948 og hóf síðan nám í Kaupmannahöfn. Meðfram námi stundaði hann kennslu í viðbót við mælingavinnu á hálendinu og önnur störf. Stefán var stundakennari við sinn gamla menntaskóla einn vetur. Annan vetur kenndi hann í Samvinuskólanum. Hann var starfsmaður Stofnunar Árna Magnússonar í Kaupmannahöfn, fyrst lausráðinn árið 1957, frá 1962 sérfræðingur og bjó og starfaði í Höfn til 1970. Hann lauk magistersnámi frá Kaupmannahafnarháskóla árið 1961.

Stefáni leið vel í Kaupmannahöfn. Aðstæður til starfa voru góðar, menningarlífið var örvandi, stúdentapólitík varð æ meira spennandi, Jón Helgason og kollegar í fræðunum góðir. Stefán lagði sín þugnu lóð á vogarskálar í slagnum um handritin og var afar þarfur. Hann hefði eflaust getað hreiðrað um sig ytra, en Ísland átti sína króka og stafkróka. Stefán varð sérfræðingur og fræðimaður við Handritastofnun Íslands, sem síðar varð Stofnun Árna Magnússonar, árið 1970 og hélt þeirri stöðu til 1994 þegar hann tók við af Jónasi Kristjánssyni, sem forstöðumaður stofnunarinnar og prófessor við heimspekideild. Þeirri stöðu gegndi Stefán til ársins 1998 er hann hætti fyrir aldurs sakir. En grúskinu hélt hann áfram með dugnaði til lokadags.

Fræðimaðurinn

Stefán var víðfeðmur, þolinmóður og nákvæmur fræðimaður. Hann las hendur afar vel, var skarpskygn, sá smáatriði og sérkenni höfunda og varð eins og Indiana Jones í grafhýsi höfundarlausra handrita. Stefán náði oft að gefa slitrum og ritum nýtt líf, stundum nýtt samhengi, upplýsa skrifara og tímasetja með vissu. Það er dálítið guðlegt hlutverk. Þegar skoðaðar eru aldursgreiningar norrænna handrita, sem gerðar hafa verið síðustu áratugina kemur í ljós að nafn Stefáns Karlssonar kemur oft við sögu. Hann var meistari.

Stefán skrifaði mikið alla tíð um málsögu, íslensk handrit og texta. Hann gaf út mikilægt safn fornbréfa, fornskjala, frá fyrstu öldum Íslandsbyggðar, eða til 1450. Hann var m.a. sérfræðingur í biskupasögum og vann á síðari árum að sögum hins sæla Guðmundar góða Arasonar.

Hin ábúðarmikla ritaskrá Stefáns Karlssonar verður ekki þulin hér. En fyrir hönd íslenskrar kristni skal Stefáni að leiðarlokum þökkuð elja hans við að greina og skýra hina kristnu hefð. Ritgerðir hans um málfar trúar og Biblíu eru merkar og ýmsar smáritgerðir hans ekki aðeins faglega góðar, heldur líka líflegar og kætandi. Mörgum hefur Stefán hjálpað og m.a. orðið okkur klerkum til skilnings. Það er ekki lengra en tveir mánuðir síðan að ég var að vinna að prédikun um skírn og vildi tengja við verndun vatns. Mig rámaði í miðaldatengingu á Jesúskírn og vatnshelgun veraldar en mundi ekki hvar ég hefði lesið. Margrét Eggertsdóttir upplýsti svo, að Stefán hefði auðvitað líka skrifað um þetta efni.[i] Svo rataði vísdómur Stefáns í prédikun á sunndegi í föstuinngangi.

Stefáni var ekki sama um gildi og því skrifaði hann um merkileg mál, sem tengjast lífinu. Hann hefur framselt í hendur okkar verkfæri, sem varða ekki aðeins heim fræða heldur líka hvernig við eigum að axla ábyrgð, líka gagnvart náttúru.

Stefán var gerður að heiðursdoktor bæði við Háskóla Íslands og Kaupmannahafnarháskóla. Mat hann þann sóma mikils. Margir aðrir vildu heiðra hann og sæma orðum og medalíum, en Stefán endursendi orðurnar en með elskulegum skýringabréfum. Yfirdrepsskapur var honum fjarri og prjál sömuleiðis.

Hjúskapur og afkomendur

Stefán kvæntist Helgu Ólafsdóttur árið 1958. Í Helgu eignaðist hann vin og félaga. Hún tengdi hann við tímann og uppfærði m.a. stúdentinn í honum. Þrátt fyrir að hann væri fertugur varð hann sem tvítugur í stúdentavorinu upp úr ‘68. Þau Helga voru samstiga í að leyfa rauðsokkunum að dansa fyrstu sporin í kjallaranum á Ásvallagötunni. Sokkarnir tipluðu upp stigana, enda bæði jafnréttissinnar.

Stefán og Helga eignuðust dótturina Steinunni. Leiðir þeirra Helgu greindust í sundur og þau skildu eftir tveggja áratuga hjónaband. Stefán var Steinu sinni natinn faðir. Hann hefur líklega verið óvenjulegur karl af sinni kynslóð því hann vaknaði til dótur sinnar á nóttunni til að gefa henni þegar hún var á pelaaldri. Auðvitað las hann fyrir hana, burstaði tennur í smáskrikjandi stúlku og eldaði fyrir hana þegar hún var á skólaaldri.

Stefáni var umhugað um hag dóttur sinnar, sóttist eftir að vera með henni, fagnaði tengdasonunum, Tryggva Þórhallssyni og síðar Arthuri Morthens. Hann tók á móti dótturdætrum sínum opnum örmum og huga, þeim Helgu, Önnu og Höllu, hýsti þær, þegar þess þurfti með, kenndi þeim þegar þær vildu, fór með þær í álfaferðir í land sitt og skóg í Fnjóskadal, skemmti sér við sögur þeirra og kætti þær með gríni og gleðiefnum.

Afaelska Stefáns var þó ekki markalaus. Þegar innrásin í Írak hófst bjuggu stelpurnar hjá honum. Hann keypti fyrir þær það, sem þær vildu. Þegar bomburnar sprungu í Bagdad var Stefáni nóg boðið og hætti að kaupa kók fyrir þær. Það voru skilaboð, sem hann sendi Bush, en kannski ekki síður þeim. Það skiptir máli hvað maður er og hvernig í veröldinni. Stelpurnar urðu bara þaðan í frá að sætta sig við Egils-appelsínulímonaði.

Nú er brosið hans afa stirnað og fræðasjór þeirra er farinn. Þær sjá á bak afa sem var margt; ungæðingslegur vitringur, íhaldsamur byltingamaður, jólasveinn á jólum, skógarmaður á sumrum, heimsborgari í Höfn og alltaf sjarmör.

Veitull höfðingi

Vegna skapfestu og persónueiginda var Stefán gjarnan kjörinn til stjórnunartarfa í þeim félögum, sem hann sinnti, á Akureyri, í Kaupmannahöfn, í fræðafélögum og líka á vettvangi menningarmála og stjórnmála.

Stefán var mannblendinn og veitull höfðingi. Réttlætiskenndin í brjósti hans var rík og hann hafði góða vitund um ábyrgð sína sem borgara. Hann tók fús þátt í umræðum um þjóðmál. Sósíalistinn mótmælti með elskulegum hætti, þegar honum þótti mikilvægan málstað að verja eða brjóta yrði réttlætinu leið.

Þrátt fyrir annir veik hann sér aldrei undan ef einhver þarfnaðist hans, ef fræðaráða væri þörf, ef einhver var óviss um lestur, ef spurt var um hvar heimilda væri helst að leita eða hvaða þræði væri vert að rekja. Ef Stefáni þótti einhver fara villur vega í fræðum skaut hann vísifingri og löngutöng undir gagnauga, renndi augum upp og andmælti hógværðarlega: “Ég er ekki viss um að þetta sé alveg rétt.” Svo nuddaði hann dósirnar sínar, kom með betri skýringu og var að lokum komin inn úr dósunum.

Ef erlenda gesti skorti húsaskjól eða skapa þurfti huggulegan fagnað var gestgjafinn Stefán tilbúinn. Mörgum bauð Stefán heim um dagana, margir komu í tjaldið hans í Þórðarstaðaskógi og fengu bjór úr læk. Mörgum kenndi hann fræðin bæði í Kaupmannahöfn og síðan á Íslandi, var natinn og gjafmildur kennari.

Stefán hleypti fjöri í samkomur, ef ekki vildi betur þá lagði Stefán til að dansaður yrði færeyskur hringdans, sem hann stjórnaði svo sjálfur. Stefán var elskaður velgerðarmaður og mentor margra, sem voru honum samstiga fræðum og félögum. Því staldrar fólk við í dag, um víða veröld, til að þakka og votta Stefáni virðingu sína.

Lífsbókin

“Í hægri hendi hans …sá ég bók, skrifaða innan og utan, innsiglaða… ,,Hver er maklegur að ljúka upp bókinni og leysa innsigli hennar?” Hvað er lífið? Hvað fer leynt, hvað er opinbert? Stefán sótti inn í hin innsigluðu vé til að efla þekkingu. Hann sótti í lífsgleðina og sótti lífsmátt. Hann sótti í mannfélag og vildi réttlæti. Hann var hreinskiptin en jafnframt á dýptina og varð aldrei algerlega séður. Hann var skemmtilegur og kúnstugur, en svo var þó eitthvað meira. Stefán var fjölhæfur hæfileikamaður, sem ræktaði sinn reit, sitt fólk, sjálfan sig, embætti og frændgarð.

Hverju skiluðu rannsóknarferðirnar og bækurnar Stefáni? Visku og innsýn. Hann var vökumaður fræða, þjóðar, réttlætis, menningarlegrar reisnar og einstaklinga. Nú hefur hann lokið að fletta blöðum í sínum handritum og bókum. Nú hefur lífsbók hans verið flett í hinsta sinn og lokað. Hver er maklegur að opna? Er lífi Stefáns með öllu lokið eða er það við nýtt undursamlegt upphaf, – nýtt afrit, lýst og skreytt framar öllu því sem þetta líf getur leyft okkur að skygnast inn í? Getur verið að nú megi hann fá að njóta dýpri skilnings vegna þess að sá, sem var hið mikla orð, samhengi bókanna til forna, hafi verðugur opnað hið stórkostlega bókasafn himinsins, þar sem allar víddir eru tengdar, allar bækur samþættast, þar sem allir höfundar finnast, párið raðast upp í himneskt kerfi, þar sem réttlæti og bræðralag ríkir og líka á rauðum sokkkum, þar sem enginn hefur af neinum neitt og allir gefa öðrum til gleði? Í því er undur trúarinnar, að efasemdamaðurinn má vona hið góða.

Nýtt líf

Fyrir skömmu hringdi sölukona tímaritafyrirtækis í Stefán og vildi selja honum áskrift að einhverju áhugaverðu tímariti. Nei, hann hafði ekki áhuga á Gestgjafanum þótt hann væri gestrisinn kokkur. Nei, glanstímaritin vöktu enn síður áhuga hans. Svona til að ljúka samtalinu sagði Stefán stúlkunni góðlátlega, að hann væri nú þannig innréttaður, að hann læsi helst ekkert sem væri yngra en frá árinu 1500! Hann hélt, að þá væri málið afgreitt. En stúlkan sá við honum og sagði hjartanlega: “Ja, hérna, er ekki kominn tími til að þú gerist áskrifandi að Nýju lífi”? Þetta þótti Stefáni fyndið og hló þegar hann sagði söguna.

Lífsbók Stefáns er nú blað í lífsbók veraldar. Verður bókin ávallt lokuð? Svarið við hinni miklu engilsspurningu um hver megnar að opna er svarað með boðskap páska, að Guð kemur sjálfur, rýfur innsigli allra heftinga og kúgunar, er sjálfur orðið sem hrífur, færir til betri vegar, er sjálfur stephanos, sigursveigur lífsins, nýtt líf.

Snillingur, sem með stafkrók tengir saman skinnbók í París, rit í Höfn og Reykjavík getur skilið þörf fyrir höfund að baki náttúrubókinni, höfund að baki réttlætissókn mannabarna, hlýju að baki elskudrama biblíusafnsins.

Pár veraldarinnar, lífsins, er stórkostlegt. Kristnir menn trúa, að höfundurinn heiti Guð og hafi komið fram, birst, í honum, sem skrifaði í sand og gekk síðar fram úr grjótinu. Þá var innsiglið rofið og bókin opnuð. Við sjáum sem í skuggsjá, en í hinu nýja lífi er allt ljóst, höfundurinn gengst við verkinu og opnar faðminn.

Góður Guð blessi minningu öflugs rannsóknarmanns, ljósmóður höfunda, liðsmanns lífsins – og gefi dóttur, barnabörnum, afkomendum og ástvinum líkn í sorg – og okkur öllum mátt til að sækjast eftir sveig sem er til lífs. Amen.

Bálför. Jarðsett í Illugastaðakirkjugarði í Fnjóskadal. Erfidrykkja í safnaðarheimili Neskirkju.

Minningarorð flutt 4. maí 2006.

[i] Stefán Karlsson, “Greftrun Auðar djúpúðgu” sem birtist í afmælisriti til Kristjáns Eldjárns Minjar og mennti , 1976, 481-88.

Útfararræður

+ Helga Einarsdóttir + minningarorð

2. maí 2016 Sigurður Árni Þórðarson

Mörg börn heimsins hafa legið á bakinu og horft upp í himininn, undrast stjörnumergðina og rekið upp undrunaróp þegar loftsteinn strikar næturhimininn. Svo þegar bætt er við tölum eða vitund um stærð vetrarbrautar og geimsins verður jarðarkúlan lítil og mannveran sem liggur á bakinu og leyfir sér að synda á yfirborði afgrunnsins verður sem smásteinn í fjöru. Matthías Johannessen líkti í einu ljóða sinna manneskjunni við sandkornið á ströndinni og bætti við að kæleikur Guðs væri sem hafið. Við erum óteljandi börn lífsins á strönd tímans, mannabörn, sem leikum og lifum í flæðarmáli. Og það er undursamlegt að vona og trúa að við séum ekki leiksoppar rænulauss öldugangs og án tilgangs, heldur umvafin lífi, í kærleiksfangi. Annað skáld, mun eldra – höfundur 8. Davíðssálms Biblíunnar, vísar til hinnar sammannlegu reynslu að horfa upp í himininn og undrast og vinna með smæð mennskunnar. Hann segir:

Þegar ég horfi á himininn, verk handa þinna, tunglið og stjörnurnar, er þú hefir skapað, hvað er þá maðurinn þess, að þú minnist hans, og mannsins barn, að þú vitjir þess? Þú lést hann verða litlu minni en Guð, með sæmd og heiðri krýndir þú hann.

Hvað er maðurinn, hvað ert þú? Öll erum við dýrmæti. Hin kristna nálgun er að hver einasta mannvera sé undursamleg og stórkostleg. Jesús Kristur hvetur alla menn til að meta líf sitt og einnig að umgangast aðra sem djásn og vini Guðs. Og þannig megum við íhuga hið merkilega líf Helgu Einarsdóttur. Hún lifði líka þannig að líf fólks varð betra af því hún veitti til þeirra lífi og varð öðrum lífvaki. Guð minnist hennar, Guð varðveitir hana. Og þakkarandvarp sálmaskáldsins fyrir þúsundum ára var og má endurhljóma meðan börn íhuga dýptir og hæðir, stjörnur lifa og tungl og sólir lýsa: „Drottinn, Guð vor, hversu dýrlegt er nafn þitt um alla jörðina!“

Æfistiklur

Æfi Helgu var margþætt og merkileg. Bernska hennar var stórfelld og íhugunarefni. Hún eignaðist góðan maka og megnið af starfsæfi hans bjuggu þau á landsbyggðinni. Svo varð til þriðja skeiðið þegar þau hjón komu í bæinn og Helga hóf nýjan feril og blómstraði í félagslífi borgarinnar.

Helga Einarsdóttir fæddist 6. desember árið 1922 á Ketilstöðum í Vallahreppi, S-Múlasýslu. Foreldrar hennar voru Margrét J. Jónsdóttir og Einar G. Markússon. Þau voru aldamótafólk – hann fæddist árið 1896 en hún aldamótaárið. Þau Margrét og Einar eignuðust tvö börn en skildu. Hjúskaparslitin urðu til að Helga dýrkeypt fór á mis við samskipti við föður sinn á bernsku- og unglings-árum eða til fullorðinsára þegar hún kynntist honum og þá einnig albróður sínum.

Foreldrar Helgu, Einar og Margrét, gengu í hjónaband að nýju. Albróðir Helgu var Jón Sigfús Einarsson og var liðlega tveimur árum eldri en systir hans. Hann er látinn. Hálfbræður Helgu eru Þráinn S. Þórarinsson og Óðinn G. Þórarinsson. Fóstursystir er Edda Stefáns Þórarinsdóttir. Hálfbræðurnir og fóstursystir lifa Helgu.

Þegar foreldrar Helgu skildu árið 1924 flutti Margrét með börnin suður til foreldra sinna í Reykjavík. Helga varð Reykjavíkurdama og þar naut hún hefðbundinnar skólagöngu þess tíma. Móðir hennar fór austur aftur en Helga varð eftir hjá ömmu sinni og afa.

Það er áleitið íhugunarefni að í frumbernsku tapaði Helga sambandi við föður sinn og sá hann ekki fyrr en sautján ára. Eldri bróðir hennar fór líka og móðir hennar einnig. Hvað gerist í sálarlífi barns við slíkar aðstæður? Hvaða áhrif höfðu þessar fjarvistir á hana og hvaða áhrif hafði það á persónumótun hennar? Getur verið að mannelska Helgu sé æfiviðbragð við æskureynslu? Getur verið að Helga hafi tamið sér að grennslast fyrir um líðan og reynslu fólks af því hún hafði sjálf upplifað mikið og skildi vel tilfinningar annarra? Var Helga svona einbeitt fjölskyldukona af því hún hafði séð ástvini fara langt í burtu? Við þekkjum ekki öll svörin en gjöful var hún og helg í gjafmilidi sinni og lífsfestu alla tíð.

Hjúskapur og fjölskylda

Svo var það ástin og ástvinirnir. Helga fór sautján ára til sumardvalar hjá föður sínum eystra og í framhaldi af þeirri dvöl var hún á Fáskrúðsfirði. Þar fann hún mannsefni sitt. Í miðju stríðinu fór Helga á ball og þar var líka Oddur Sigurbergsson frá Eyri í Fáskrúðsfirði. Hann var frábær dansari og þau féllust í faðma og dönsuðu eftir það lífsdansinn saman. Hún var tvítug þegar þau gengu í hjónaband þann 27. mars árið 1943. Og Helga var í fjólubláum kjól! Síðan áttu þau Oddur langt, gott og farsælt líf saman með ýmsum taktskiptum.

Oddur þjónaði Samvinnuhreyfingunni dyggilega og starfaði lengstum við stjórn kaupfélaga. Lengi bjuggu þau hjón á Suðurlandi, á Hvolsvelli, í Vík í Mýrdal og síðan á Selfossi. Í Vík og á Selfossi var Oddur mikils metinn kaupfélagsstjóri. Helga sá um heimilisreksturinn. Gestkvæmt var á heimilinuog þau hjón höfðingjar heim að sækja. Mörgum þótti ævintýralegt að njóta gestrisni Helgu, matreiðslan var rómuð og kitlað var við augu þegar borð voru dekkuð og matur fram borinn. Helga naut sín vel sem gestgjafi.

Helga hafði alla tíð gleði af samskiptum við fólk og var afar félagslega hæf. Þegar þau Oddur fluttu til Reykjavíkur árið 1983 opnuðust Helgu nýjar samfélagsvíddir og hún lagði mannúðar- og líknarfélögum lið. Hún gekk til liðs við Kvenfélagið Hringinn og starfaði m.a. um árabil í basarnefnd félagsins. Hún var einnig félagi í Kvennadeild Rauða Krossins og vann m.a. í verslun deildarinnar á Landspítala. Þá var hún virk í Félagi aðstandenda alzheimersjúklinga. Síðustu árin bjuggu þau Oddur á Þorragötu 5 í Reykjavík. Oddur lést árið 2001.

Helga og Oddur eignuðust dótturina Margréti. Hún kom í heiminn í september árið 1945 og starfaði m.a. sem dagskrárstjóri hjá Ríkisútvarpinu. Maður hennar er Hörður Filippusson, lífefnafræðingur og prófessor. Dætur þeirra eru Helga Brá Árnadóttir og Þórunn Dögg Harðardóttir. Í frumbernsku bjuggu þær um tíma hjá afa og ömmu á Selfossi og tengslin urðu djúp og öllum til blessunar. Áttu systurnar sitt annað heimili hjá afa og ömmu alla tíð. Fyrir umönnun dætranna á þeirra fyrstu árum þakkar Margrét af heilum hug.

Helga Brá er verkefnisstjóri við Háskóla Íslands. Eginmaður hennar er Jón Gunnar Þorsteinson. Þau eiga dæturnar Margréti Láru og Þórunni Helenu. Eldri börn Jóns Gunnars eru Þorsteinn Gunnar og Valgerður.

Þórunn Dögg Harðardóttir starfar sem ráðgjafi hjá Athygli-Ráðstefnum. Maður hennar er Jón Erling Ragnarsson. Dætur þeirra eru Una Brá, Andrea Rós og Telma Ösp. Það var æfiverkefni Helgu að hlúa að fólkinu sínu og efla.

Eigindir

Helga var gifturík, hæfileikarík og sterk. Hvernig minnist þú hennar? Manstu hlýja og glaðværa nærveru hennar? Manstu brosið og nærfærna hlustun og hve auðvelt hún átti með að tala við fólk á öllum aldri og gerði sér ekki mannamun? Hún átti ekki aðeins vinkonur á sínum aldri. Kynslóðabil gufuðu upp í Helgutengslunum. Hún var eins kunnáttusöm og afburðadiplómat í samkvæmum, fór á milli gesta, lagði skemmtilegheit til samkomuhaldsins og hlý orð til þeirra sem hún hitti. Hún hafði áhuga á líðan og tilfinningum, atburðum og viðburðum, áföngum og áformum fólks. Og hún studdi og samgladdist. Ungt fólk átti í Helgu jafn örugga vinkonu og þau eldri. Helga hlustaði vel, dæmdi ekki og var því elskuð af mörgum sem þótti gott að njóta styrks hennar.

Manstu hve vel Helga studdi allt sitt fólk? Og hún umvafði ekki bara bónda sinn, dóttur, tengdason og ömmudætur heldur langömmubörnin sömuleiðis, mat þau mikils, hvatti til dáða, bjó þeim athvarf og var alltaf reiðubúin að gera þeim greiða og allt það gagn sem hún mátti. Helga var fjölskyldukona og gjafmild ættmóðir sem uppskar elsku síns fólks vegna þess að hún elskaði af örlæti.

Manstu listina í Helgu? Hún var ljóðelsk og músíkölsk. Hún var laghent hannyrðakona og saumaði föt á fólkið sitt. Hún hafði sitt litakort á hreinu og var vandvirk með ásýnd og fyrirkomulag á heimili og hannyrðum. Og alla tíð var Helga flott í tauinu og Oddur einnig, glæsilegt par. Helga var flínkur kokkur og hikaði ekki við að leyfa gúrmetískum straumum að ná inn í kokkhúsið sem ástvinir hennar og gestir nutu.

Manstu hve Helga lyfti sér yfir aldur og árafjölda – hve síung hún var? Hún var eiginlega góður fulltrúi núvitundar, hlustaði og mat mál hvers tíma. Í Helgu bjó hlátur, kátína og lífsgáski sem smitaði vel til allra þeirra sem umgengust hana. Og allt til enda varðveitti Helga íhygli og skerpu. Er það ekki hrífandi að þegar stutt var eftir ævinnar velti hún vöngum yfir hvað væri sameiginlegt í þögnum tónlistar Arvo Pärt og litum í myndlist Georgs Guðna? Það er sláandi fyrir okkur sem höfum metið báða listamenn. Þessi saga er lykilsaga um Helgu. Dauðinn nálgaðist en hún varðveitti lífsgetuna til að hugsa estetíska djúpþanka. Er ég horfi á himininn, hlusta á tónlistina, nem litina, hvað er þá lífið, fegurðin og manneskjan? Þökk sé Helgu Einarsdóttur fyrir gjafmildi hennar. Í lífi hennar ríkti fegurð og örlæti sem ástvinir, já við öll, getum þakkað, því hún þorði að vera. Það er að virða kall Guðs til að lifa vel.

Og nú er hún horfin inn í himininn.

Dótturdætur og heimagangar hjá afa og ömmu urðu vitni að því að þau leiddust í svefni. Hendur Helgu og Odds féllu saman í kyrrð næturinnar. Og nú er langa nóttin komin – en afturelding einnig. Tími þeirra í heimi er liðinn en eilífðin er opin. Mynd af samfelldum höndum er einhver yndislegasta himinmynd sem hægt er að draga upp fyrir hugskotstjónum okkar sem kveðjum í dag. Að hendur ástvina falli saman og við fáum að leiðast í eilífðinni er vonarefni okkar allra.

Guð geymi Helgu, Odd og allan ættboga þeirra – og gefi þeim frið.

Og Guð geymi þig og blessi.

Amen.

Minningarorð við útför í Dómkirkjunni 27. apríl, 2016. Kl. 13.

Bálför. Kistan borin út eftir athöfn en jarðsett síðar í Gufuneskirkjugarði. Erfidrykkja á Hótel Borg eftir athöfn.

Útfararræður

Guðrún Nielsen + minningarorð

25. mars 2016 Sigurður Árni Þórðarson

Glæsilegur eldhugi er horfinn inn í himininn. Minningar um Guðrúnu Nielsen hafa lifnað síðustu daga og það er heillandi að lesa fjölda greina um hana sem veraldarvefurinn geymir ágætlega og miðlar greiðlega. Bros konu á eftirlaunum blasir við á forsíðu tímaritsins Ung í anda, sögurnar um leikfimi í Ármanni laða, frásögur frá uppeldinu syðra og nyrðra, vinnuæfin hennar opinberast sem og þjónusta við þúsundir skólabarna. Og við starfslok hófst nýr tími í lífi hennar, virkni- og sigurför í þágu aldraðra og íþróttaiðkunar þeirra. Guðrún kom öldruðum á stjá og er einn af merkustu íþróttafrömuðum þjóðarinnar síðustu áratugi. Svo er hún farin inn á íþróttasvæði himinsins. Við getum ímyndað okkur hana taka nokkur charlestonspor eða ganga rösklega inn á eitthvert ofuríþróttasvæði, standa svo framan við hóp brosandi, geislandi vera sem hreyfa sig með þokka. Guðrún liðkaði, lífgaði og efldi – og við megum skynja himininn sem allt hið besta sem við höfum þekkt í þessum heimi og lífi.

Bernskan

Guðrún lifði langa æfi og naut inntaksríks og gjöfuls lífs. Þegar hún lést var hún 92 ára gömul og hún lifði lífinu lifandi allt til loka. Guðrún var sumarbarn, fæddist í Reykjavík þann 29. júlí 1923. Hún kom í heiminn þegar Ísland var hluti dansks konungsríkis, en varð borgari í sjálfstæðu íslensku ríki. Hún var hálf-dönsk því faðir hennar var danskur, frá Svendborg á Fjóni, en mamman úr Garðinum á Reykjanesi. Foreldrarnir voru Jörgen C. C. Nielsen, bakarameistari, og kona hans Guðrún Ó. Ólafsdóttir Nielsen. Börnin þeirra voru fimm og Systa – eins og hún var kölluð – var næstelst. Eftirlifandi eru Ólafur og Helga, en Soffía og Valdemar eru látin. Á bernskuheimilinu bjuggu einnig tvær uppeldissystur sem foreldrar Guðrúnar tóku að sér. Þær hétu Nanna og Helga og eru báðar látnar. Mannlífið var ríkulegt og fjörlegt. Mamman rak heimilið og pabbinn bakaði. Þau voru samhent, dugmikil og stefnuföst. Þau festu sér hús á Bergstaðastræti og voru einbeitt í að skapa fjölskyldunni góðan ramma og lífsviðurværi.

Bergstaðastaðstræti var á þessum árum hluti litríks hverfis Reykjavíkur, sem var eiginlega úthverfi nærri byggðarmörkum. Mikill fjöldi var í húsunum, börnin voru mörg, fyrirtæki voru rekin í herbergjum og kjöllurum og byggðin þandist út á þessum árum. Guðrún var sein til gangs en þegar hún var búin að ná sér af beinkröm frumbernskunnar var hún kvik, snögg og fljót – út lífið. Dugnaðurinn og persónueinkennin komu strax fram og Guðrún sagði sjálf kitlandi lykilsögu um sjálfa sig og stefnuna. Í anda sjálfsþurftarbúskapar tíðarinnar voru kartöflugarðar víða í Þingholtunum og hlaðnir steingarðar umhverfis til að varna aðgangi búfjár. Guðrún sá strax í görðunum ljómandi kennslutæki. Hún safnaði nágrannabörnunum saman í hóp, stillti þeim upp og notaði kartöflugarð sem sundlaugarígildi og steingarð sem bakka og svo kenndi hún öllum hópnum sundtökin og hvernig ætti að stinga sér af bakka út í laug! Hún sagði skemmtilega frá þessum bernskuæfingum kennaraefnisins við að koma öllum á stjá og til fjörlegra lífs. Og svo bætti hún við og kímdi. „Ég hef verið óþolandi.“ Guðrún lærði að þekkja styrkleika sína og getu og hafði líka húmor fyrir aðstæðum. Hún hafði í sér getu leiðtogans – eldhugans.

Norðrið rómantíska

Þegar tilboð barst að norðan um að Jörgen bakaði fyrir Akureyringa og Eyfirðinga ákváðu foreldrar Guðrúnar flytjast norður. Þar bakaði Jörgen í nokkur ár, fjölskyldunni leið vel, Guðrún hóf skólagöngu nyrðra sem hún minntist alla æfi með þakklæti og virðingu. Kennararnir voru hæfir og urðu sem lifandi fyrirmyndir um vegsemd og möguleika skólastarfs og kennslu. Guðrún sá Akureyri síðan í rómantísku ljósi og minntist þessara ára með þakklæti og tók með sér suður og fléttaði í eigið líf ungmennafélagskraftinn sem aldrei hvarf henni síðan.

Bergstaðastrætið að nýju og mótun

Og svo fóru þau öll suður aftur eftir ævintýrið norðan heiða – í húsið sitt við Bergstaðastræti. Þar var fjörlegt og skepnur, fuglar og svín, voru í garði. Það er meira að segja til bernskumynd af henni milli grísanna. Jörgen hélt áfram að baka brauð og kökur, Guðrún eldri stýrði heimilinu af skörungsskap og Guðrún yngri fór í Miðbæjarskólann og svo í gagnfræðaskóla. Hún lét til sín taka í barnahópnum, líktist föður sínum, varð dugmikil hannyrðakona, lærði að sníða, sauma, telja út og aga fegurðarskyn sitt svo að hún hafði alla tíð sterkar skoðanir á hvers konar fagurfræðilegum efnum. Og hún lærði að tengja anda og tilfinningar við hið snertanlega og kjólarnir hennar og hlutir urðu að sýnilegum og opnandi minningarlyklum. Þegar hún dró fram kjól eða einhvern mun komu sögurnar óhikað og minningarnar urðu ljóslifandi fyrir þeim sem nutu og heyrðu. Kennarar vita að pedagógísk hjálparmeðul eru góð og Guðrún notaði hluti til að minnast og opna eigin sögu og tjá eigin lífsreynslu.

Ármann, íþróttir, menntun – störf

Unglingsárin voru Guðrúnu gleðitími og gjöful. Hún var ekki aðeins virk í skóla og hverfi heldur heillaðist af fimleikum. Hún stundaði stíft æfingar í Ármanni og fór á fjöll á vegum þess félagsskapar um helgar. Hún tók þátt í að reisa Ármannsskálann, eignaðist fjölmarga félaga í störfum og við æfingar. Svo varð fimleikaiðkun ekki aðeins til að efla hreysti hennar líkamlega heldur varð félagsskapurinn að þroskavettvangi. Hún kynntist betur eigindum sínum og lærði m.a. að skilja eftir feimni. Og fimleikaiðkunin opnaði henni útlönd einnig og eftir að heimsstyrjöldinni lauk fór hún margar fimiferðir um Norðurlönd. Þar opnaðist henni heimur sem síðan var hennar heimaveröld og hún nýtti til starfs – og raunar alla æfi.

Jón Þorsteinsson íþróttafrömuður var glöggur á fólk og sá í Guðrúnu Nielsen konu framtíðar. Hann orðfærði við hana hvort hún gæti hugsað sér að læra til íþróttakennara. Spurningin varð sáðkorn í sálu Guðrúnar og hún fór austur á Laugarvatn, í Íþróttakennaraskóla Íslands. Hún var útskrifuð sem íþróttakennari vorið 1945 og sótti síðar námskeið í Danmörku, Finnlandi og Svíþjóð. Hún fékk strax vinnu í grein sinni og starfaði sem íþróttakennari við Laugarnesskóla frá árinu 1945. Hún kenndi einnig við Íþróttaskóla Jóns Þorsteinssonar og Samvinnuskólann. Þá kenndi hún leikfimi og dans hjá Ármanni og þjálfaði aðalalega stúlknaflokka. Hún stýrði sýningarflokkum kvenna í fimleikum sem sýndu m.a. á Hálogalandi og Melavelli, í Þjóðleikhúsinu og við Arnarhól á 17. júní. Auk þess fór hún með fimleikaflokka í sýningarferðir til Noregs, Hollands, Finnlands og Danmerkur. Guðrún varð heiðursfélagi í Ármanni. Guðrún hóf að kenna við Laugalækjarskóla 1961 og kenndi síðar við Fjölbrautaskólann í Ármúla. Hún kenndi öllum aldurshópum íþróttir, sund, dans og fimleika.

Sjálboðastarfið – í þágu aldraðra

Þegar Guðrún hafði lokið skólakennslu, þau hjón höfðu fullklárað uppeldi barna og húsið í Lerkihlíð, og hún hafði orðið betri tíma hófst nýr kafli í lífi Guðrúnar Nielsen, sjálboðatíminn. Við starfslok sem skólakennari kynnti hún sér nýjar stefnur í íþróttum fyrir aldraða í Danmörku og vann svo að stofnun Félags áhugamanna um íþróttir aldraða, árið 1985, og var í fararbroddi í þeim málaflokki í aldarfjórðung. Þetta var hugsjóna- og sjálboða-starf. Hún varð brautryðjandi í nýrri hreyfingarbyltingu þjóðarinnar. Hún naut siðferðilegs stuðnings íþróttayfirvalda og síðar ofurlítinn fjárhagslegan stuðning stjórnvalda til að efna til átaks meðal Íslendinga sem voru komin til fullorðinsára. Á þriðja áratug var Guðrún einbeitt að koma fólki á stjá – aldrei of seint – sagði hún. Guðrún var sjálf fyrirmynd öðrum við hreyfingu, glæsileg og ungleg, sýndi og bar vitni um að máli skipti að iðka hreyfa sig og iðka íþróttir við hæfi. Og tímaritagreinarnar, viðtölin í fjölmiðlum, og dagblöðin tjá vel hve Guðrún geislaði í starfi og hafði áhrif á þúsundir – og varð til að bæta heilsu þjóðarinnar. Hvatningarstörf hennar við þessa þörfu byltingu fóru ekki fram hjá neinum sem létu sig lýðheilsu varða og Guðrún var vegna þessa sæmd riddarakrossi hinnar íslensku Fálkaorðu árið 2002. Það er vel og maklegt.

Hjúskapur og ástvinir

Svo var það ástalífið. 17. Júní var ekki bara sýningardagur Guðrúnar á stóra sviðinu. Hún dansaði sjálf og var svo heppinn að rata í fangið á Gunnari Guðröðarsyni (f. 1920, d. 2013), samkennara sínum í Laugarnesskóla, miklu prúðmenni og gáfumanni. Engum sögum fer af dansæfingum þeirra á kennarastofunni en dansinn þeirra á þjóðhátíðardeginum dró dilk á eftir sér. Þau dönsuðu sig inn í hjúskapinn. Þau voru bæði fullveðja, þroskuð, hæfileikarík og mótuð. Þau hófu hjúskap og héldu vel hjúskapartaktinn, stundum hratt og stundum hægt – allt til enda. Þau voru góð hjón. Gunnar lést fyrir tæpum þremur árum.

Þau Guðrún eignuðust tvö börn. Karl fæddist árið 1952. Hann er jarðeðlisfræðingur og starfar hjá Íslenskum Orkurannsóknum. Bergrún Helga fæddist svo árið 1959. Hún er hjúkrunarfræðingur og starfar hjá Marel. Hennar maður er Gunnar Pálsson, verkfræðingur. Dætur þeirra eru Halla (f, 1991) og Vaka (f. 1988). Sambýlismaður Vöku er Guðmundur Vestmann (f. 1987) og þau eiga dótturina Kríu (f. 2012).

Fyrst bjuggu þau Guðrún í Bólstaðarhlíð en svo fengu þau lóð í Lerkihlíð og byggðu þar fallegt parhús sitt og áttu heima þar til lífsloka beggja.

Minningarnar

Hvernig manstu Guðrúnu? Hvað kemur upp í huga þinn? Manstu svipbrigði hennar og bros? Ef þú varst einn af þúsundum nemenda hennar manstu hve öflugur kennari hún var. Manstu kvikar hreyfingarnar? Manstu hve dugmikil og snar í snúningum hún var? Stakk hún þig einhvern tíma af á göngu? Það var ekki sjálfgefið að halda í hana og gildir einu hvort hún var þrítug eða áttræð. Undraðistu einhvern tíma hraða hennar? Hún var létt á sér og naut að hreyfa sig. Manstu stefnufestu hennar og geðstyrk? Manstu hve ákveðin hún var í flestum málum og marksækinn og fylgdi vel á eftir? Manstu viljann og einbeittnina?

Hvað gerði Guðrún fyrir þig sem þú getur nýtt og veitt áfram í eigin lífi og starfi? Manstu hve reglusöm hún var í öllum málum? Manstu iðjusemina og hve hún setti markið alltaf hátt? Og hefur þú einhvern tíma smurt júgursmyslum eða vaselín á auma öxl eins og Guðrún benti öllum að gera ef eymslin hömluðu? Manstu hve sókn Guðrúnar í líf og gáska var einbeitt og skýr – allt til hinstu stundar? Og manstu hve heitt hún elskaði fólkið sitt og beitti allri orku sinni í þeirra þágu? En svo átti hún líka orku og tíma aflögu fyrir íslensku þjóðina. Og manstu að hún tjáði, kenndi og sýndi langar og þokkafullar hreyfingar, sameinaði íþróttir og fegurð?

Skil og eilífð

Og nú eru orðin skil. Hún borðar ekki lengur á heimsmælikvarða eða dansar við Gunnar sinn. Hún syngur ekki fleiri gleðisöngva með Senjórítunum. Hún kennir engum framar að rísa upp úr stól eða flögrar um. Hún kallar ekki þúsundir saman til íþróttadags eða fer fimleikaferðir í veröldinni. Hún fer ekki framar í minningageymslurnar og nær í fallegan kjól sem hún saumaði og segir kitlandi ævintýrasögur um vel saumaða spjörina og tengdar minningar. Hún týnir engan arfa í garðinum sínum framar og nú er nýgræðingurinn farinn að stinga upp kollunum en hús- og garð-ráðandinn farinn. Guðrún stýrir ekki framar teygjum eða hóp að dansa “kónga” á göngubrú yfir fjölförnasta akveg landsins. Hún fer ekki lengur til Kanarí eða í leikfimi. Nú er það stærsta sviðið – himininn. Og þegar við hugsum um Guð og eilífð þarf að stækka alla hugsun og skýra hugtök. Trúmaðurinn opnar vitund og tíma og getur séð Guðrúnu Nielsen í stórum hópi þakklátra vina, sem hreyfa sig með þokka og löngum hreyfingum. Rún hennar er leyst, Guðrún er í mynd Guðs, þokkinn alger, gleðin óspillt, engin markmið of háleit eða fjarlæg og lofsöngurinn samstilltur í fimleik eilífðar.

Guð geymi Guðrúnu og varðveiti hana í fegurð og ljósi himins.

Amen.

Við skil eru nokkur sem hafa beðið fyrir samúðarkveðjur til þessa safnaðar: Svava Egilsdóttir og Þorgerður Gísladóttir. Systkini Guðrúnar þakka samfyld, skemmtilegu samverustundirnar, kærleika og tryggð. Bergrún og Karl þakka Helgu Nielsen og Garðari, eiginmanni hennar, ómetanlega umhyggju þeirra í garð móður þeirra.

Bálför. Erfidrykkja í safnaðarheimili Háteigskirkju.

Minningarorð í við útför sem gerð var frá Háteigskirkju 21. mars, 2016.

Útfararræður

Guðrún Valborg Finnbogadóttir +

1. janúar 2016 Sigurður Árni Þórðarson

Kynslóðir koma og kynslóðir fara… hið stóra samhengi sem jólasálmurinn dregur upp. Konan sem var 11.12.13. var einu sinni barn. Hún lifði langa æfi og er nú horfin inn í Paradís með sigursöng.

Hvernig var hún? Minningar þyrlast upp þegar hugsað er til baka. Það var hrífandi að hlusta á sögur vel mælandi fólksins hennar Guðrúnar. Leiftrandi og litrík mynd varð til í mínum huga, mynd af konu sem hafði gaman af veiðum, hafði auga fyrir myndum, tók myndir og framkallaði einnig þegar fáar konur höfðu aðgang að myndavél, hvað þá lögðu fyrir sig í frístundum að ljósmynda og stækka. Guðrún hafði farið í reisu um Norðurlönd á fjórða áratug síðustu aldar þegar fár konur fóru út fyrir landsteina. Svo spilaði hún á píanó og tónlistin barst út á Njálsgötuna og blandaðist inn í borgarsynfóníuna.

Já, það eru jól, og vert að fagna að frelsari heimsins fæddur er. Og á þessum jólum kveður Guðrún Valborg Finnbogadóttir og vert og verðugt að þakka fyrir allt það sem hún var og gaf fólkinu sínu, ástvinum og samfélagi. Kynslóðir koma og fara og við njótum þess sem okkur hefur verið fært og skilum áfram til að nesta næstu kynslóð til hamingjugöngu og göngu til lífs.

Upphafið

Guðrún Valborg Finnbogadóttir var 11.12.13. – fæddist á fimmdegi klukkan ellefu fyrir hádegi þann ellefta desember árið 1913 og hafði náð 102 ára aldri þegar hún lést. Þegar Guðrún átti aldarafmæli, fyrir tveimur árum, sagði hún í dagblaðsviðtali að hún hafi vonast til að afmælisdagurinn yrði á fimmtudegi líka, sem varð reyndar ekki. Blóðforeldrar hennar voru Þuríður Jóhannesdóttir og Georg Finnsson. Foreldrarnir höfðu ekki tök á að hafa hana hjá sér og hún fór því til föðurömmu sinnar, Guðrúnar Snorradóttur. Amman var elskurík og þær yngri og eldri höfðu gleði af hvor annarri.

Þegar Guðrún gat ekki alið önn fyrir nöfnu sinni lengur stakk hún upp á við barnið að hún gerði tilraun að fara um tíma til systur sinnar, Sesselju Snorradóttur og Finnboga Finnbogasonar, sem voru barnlaus. Og Guðrún litla fór með aleiguna, koddann sinn. En tilraunin hjá Sesselju og Finnboga á Njálsgötu 27 tókst framar öllum vonum. Guðrúnu var tekið svo vel að hún fann sig fljótt heima og svo féll Guðrún amma frá og þá var ekki aftur snúið. Og Guðrún yngri fagnaði mjög þegar ljóst var að hún hefði eignast pabba og mömmu og mætti kalla þau þeim persónulegu nöfnum og ávarpa þau sem slík. Hún fagnaði mjög þeim áfanga sem mörgum þykja sjálfsögð gæði.

Glaðværð ríkti á heimilinu og þær Sesselja áttu skap saman. Efnin voru þokkaleg því húsbóndinn var skipstjóri á strandferðaskipinu Skaftfellingi, sem var happafleyta og vonar- og bjargarskip Skaftfellinga. Þau Sesselja báru Guðrúnu á höndum sér, veittu henni öryggi, leyfðu hæfileikum hennar að þroskast. Guðrún sótti skóla í Miðbænum, enda Austurbæjarskóli ekki orðinn til þegar hún var að vaxa upp á Njálsgötunni. Þegar hún hafði lokið barnaprófi fór hún í Kvennaskólann.

Þegar ljóst var að músík blundaði í Guðrúnu var tækifærið notað þegar hún var fermd og hún fékk píanó í fermingargjöf, fínt tékkneskt píanó sem varð slagharpa tónlistariðkunar Guðrúnar alla æfi. Hún sat fúslega og æfði sig á skölunum, fann gleðina í hljómaganginum, stóð sig vel í píanónáminu og varð handgengin tónlistarkennaranum Ingibjörgu Benediktsdóttur. Þær fór svo mikla reisu saman 1934 áður en óveðrið skall á með fullum þunga í stórnmálum Evrópu. Í minnum er haft að Guðrún var ekki bara með puttana á nótnaborðinu heldur einnig á myndavélinni. Hún tapaði reyndar vélinni á leiðinni en hafði það mikð fé milli handa að hún gat keypt sér nýja til að mynda það sem bar fyrir augu. Það eru því til myndir í fjölskyldunni af því Guðrún hafði áhuga á að taka myndir og framkalla. Myndirnar eru dýrmæti eru til fyrir eftirlifendur og kynslóðir framtíðar.

Sesselja, fóstra Guðrúnar, féll frá árið 1932 og fóstrinn Finnbogi kom í land. Fyrr og síðar var Guðrún natin við fósturforeldra sína og þegar húsmóðirin var látin hélt hún heimili fyrir Finnboga. Þótt aðstæður hafi ekki verið beinlínis gæfulegar þegar Guðrún kom í heiminn og henni hafi verið fleytt tvisvar til nýrra umsjónaraðila er saga uppvaxtar hennar gæfusaga. Hún fékk næði og stuðning til að þroska gáfur sínar og njóta. Gott samkomulag var við fjölskyldurnar í nágrenninu við húsið nr 27, svo gott að Njálsgötuþorpið fór jafnvel í skemmtiferðir saman.

Hermann og börnin

Svo kom Hermann Guðlaugsson inn í líf Guðrúnar. Þau kynntust í vinahóp og mublusmiðurinn ungi hreifst af Guðrúnu og hún af honum. Þau dönsuðu uppábúin á Borginni og dönsuðu til framtíðar. Þó ekki deildu þeir Finnbogi og Hermann pólitískum skoðunum virtu þeir hvorn annan og gáfu með samskiptum, orðum og jafnvel líka þögnum, yngri kynslóðinni innsýn í átaklínur stjórnmála. Þeir keyptu ólík blöð og smituðu með augnagotum, smáhlátri og viðbröðgum hvað var hvers og hvurs var hvað. Hermann efldi Finnboga til dáða og dreif hann með sér í vinnu á stríðsárunum sem varð honum og heimilislífinu til góðs.

Þau Hermann og Guðrún gengu í hjónaband á Þorláksmessu árið 1944. Sr. Jakob Jónsson, prestur í Hallgrímssókn gaf þau saman, líklega í stofunni heima hjá klerki. Breytingar urðu á mannlífinu í húsinu á Njálsgötu 27. Ungu hjónin fengu góða aðstöðu og Finnbogi afi færði sig um set í húsinu. Hjúskapurinn bar þann góða árangur að Finnbogi kom í heiminn árið 1945. Kona hans er Hansína Garðarsdóttir, Guðlaugur fæddist svo ári síðar eða 1946. Kona hans er Guðrún Sverrisdóttir. Sesselja fæddst svo árið 1950.

Barnabörnin eru sjö og barnabarnabörnin tíu.

Minningarnar

Hvernig manstu Guðrúnu og hvernig tengdist hún þér? Já, hún bjó hér í þessari sókn, Hallgrímssókn alla tíð. Á Njálsgötunni var hún frá fjögurra ára aldri og hátt í öld og þá fór hún nokkur hundruð metra og yfir á Droplaugarstaði árið 2009.

Guðrún var Rekjavíkurkona en líka mikil ferðakona. Þau Hermann voru samvaxin í að fara um og skoða Ísland. Guðrún hikaði ekki þegar þeim hjónum bauðst að kaupa bíl af breska setuliðinu. Og Bedfordinn var kannski ekki hraðskreiðasti bíllinn í bænum, en traustur og tryggur í fjölskylduferðunum og boddíið sem Hermann smíðaði á Beddann dugði vel.

Farið var árlega austur í Þingvallasveit í útilegu og veiðiskap. Svo festu þau Hermann sér liðlega fimmtíu fermetra grunn í landi Elliðakots ofan Reykjavíkur. Þar byggu þau sér sumarhús og nutu lífsins. Svo seldu þau það frá sér síðar og teygðu sig lengra og komu sér upp sumarhúsi við Meðalfellsvatn í Kjós. Þar undu þau sér við veiðar og landnemastörf og voru samhent. Ævintýralífið hentaði Guðrúnu vel og þau settu ekki fyrir sig að hafa bara eina kabyssu til hitunar og eldamennsku og þurfa að ná í vatn í lækinn. Þau áttu líka bát til veiða og þótti ekki verra þegar lax kom um borð og í pott.

Guðrún var skemmtileg mamma. Í henni bjó lífsgleði og gáski og hún var svo náttúruð að hún lagði sig eftir því sem hreif börn hennar. Hún var því hrifkvika heimilisins á Njálsgötu 27. Og af því hún vann heima var oft margt um manninn og við vinum barnanna var tekið. Hún setti börnin sín í forgang og gaf þeim veganesti til lífs. Svo spilaði hún “etíður og tunglskinslög” og gaf börnum sínum tilfinningu fyrir Chopin og Beethoven. Hún tengdi saman þrjár kynslóðir i húsi afans. Og sagan um húsið er frábærlega sögð í dásamlegri bók Finnboga Hermannssonar, Í húsi afa míns.

Hermann vann við iðn sína, húsgagnasmíði og vann lengstum hjá Reykjavíkurborg og smíðaði m.a. skápa og innréttingar í skóla borgarinnar. Þegar hann eltist og hætti vinnu hjá Áhaldahúsi Reykjavíkurborgar settu þau hjón upp húsgagnaverslun, forngripaverslun, á Njálsgötunni og unnu bæði við að gera upp húsgögn og koma til nýtingar á ný. Og Guðrún var flínk í höndum og þau unnu vel saman í viðgerðum. Þegar heilsa Hermanns brast var Guðrún honum hin besta stoð. Hann lést árið 1997 og hún bjó áfram á Njálsgötunni og átti þar ágæt ár umvafin börnum, tengdabörnum og barnabörnum. Á Droplaugarstöðum naut Guðrún í sex ár ágætrar aðhlynningar og eignaðist vini í hópi starfsfólks. Og starfsfólkið á Droplaugarstöðum sagði mér með blik í augum hve Guðrún var alltaf jákvæð og hve bjartsýni hennar og léttleiki hefði verið smitandi og haft góð áhrif á heimilisfólkið í kringum hana.

Saga Guðrúnar er sem örsaga Íslands síðustu hundrað árin. Hún mundi Kötlugosið 1918 og sá ösku frá gosinu á hvítum diski. Örlög hennar voru ráðin þegar nýja Ísland var að fæðast, sjálfstæðið að aukast. Hún fæddist á dönskum tima og tók dönsk orðatiltæki í arf. Þegar Guðrún var hundrað ára og minnist uppvaxtaráranna á Njálsgötunni sagði hún: „Þarna var gaman að vera í gamla daga. Þá voru engir bílar á götunni. Þetta var bara hestvagnar og hestar.“ Og svo bætti hún við. „Ég held að ég hafi haft góða lund, létta frekar. Þótti gaman að eitthverri vitleysu.“

Og nú er hún farin. Nú er lokið langri sögu. Fram, fram um víða – veröld og gistum. Já hún hafði getu til að fara ferðir, fór sínnar pílagrímaferðir. Konan 11.12.13. er komin í sína Paradís og með sigursöng. Þegar hún var að undirbúa hinstu ferðina var hún farin að hlakka til að hitta ástvini sína og hún hlakkaði líka til að hitta vinkonur sínar. Það er dásamleg afstaða að trúa að lífið sé ekki smátt heldur stórt, gott en ekki illt. Hún hafði reynslu af góðu fólki og að lífsferðin væri góð. Og Guðrún átti í sér trú á að lífið héldi áfram og góðs væri að vænta. Elífa lagið gleymist ekki – gleðisöngurinn. Njálsgata 27 var góð, og Himingata 27 er óefað góð líka. Þar er enginn deyfð eða drungi heldur góð soðning, fjör og músík. Og söngur himsins er um að Guð er góður, elskar og kemur til manna, er með mönnum, er frelsari sem heldur öllu til haga, umhyggjusamlega -eins og besta móðir. Fagna þú maður, frelsari heimsins fæddur er. Í þeim boðskap og veruleika er rún Guðs. Guðrún er í góðum ranni.

Guð geymi hana og varðveiti. Guð geymi þig og gefi þér líf til blessunar.

Amen.

Jakob Guðmundsson á Árbakka í Austur Húnavatnssýslu hefur beðið fyrir kveðjur til þessa safnaðar. Hann bjó sem barn á Njálsgötu 36 og sagði mér hve oft Guðrún hefði kallað hann í eldhús og gaukað að honum og börnunum í hverfinu kökubita.

Minningarorð við útför Guðrúnar í Hallgrímskirkju 30. desember, 2015. Kistulagt sama dag. Bálför. Erfidrykkjan í Nauthól við Nauthólsvík.