Þegar ég kom fyrst í Skálholt var staðurinn dimmur á nóttinni því engin var næturlýsingin. Kirkjan, þetta mikla guðshús hvarf, eins og hún svæfi og biði aftureldingar. Þegar dagaði að nýju vaknaði kirkjan  og reis mót morgunroðanum. Svo varð breyting því heimamenn vildu upplýsta kirkju. Fé var tryggt til birtunnar. Og breytingin var mikil fyrir alla sem bjuggu í Skálholti eða fóru um í nágrenni hennar. Síðan er Skálholtskirkja sýnileg á nóttinni og sama gildir um margar aðrar kirkjur þjóðarinnar. Þegar ekið er um sveitir má sjá mörg þessara fínbyggðu guðshúsa eins og skínandi perlur í nætursortanum. Þær eru sem nýtt landslag, þegar línur náttúrunnar hafa horfið, sjóndeildarhringur næturinnar. Kirkjuhúsin eru, auk eiginlegra hlutverka, ljós og viðmið, tilfinningalegir staðsetningarpunktar í myrkrinu. Þær eru á sínum stað, þegar mennirnir spana hjá. Mörg okkar, sem höfum ferðast mikið um sveitir að vetrarlagi, höfum fundið til öryggiskenndar við að sjá þessi upplýstu guðshús og glaðst yfir lýsandi ræktarsemi safnaðarfólksins.

Kirkjurnar hafa orðið eins og hvíslandi tákn um návist lífs og samfellu í sögunni. Enginn leggur þó lykkju á leið sína á dimmri nótt heim að kirkju nema í mjög skuggalegum erindagerðum eða vegna einhverrar alvarlegrar andlegrar eða vélrænnar bilunar. Kirkjan við sjóndeildarhring er rammi. Hún er og á að vera á ytri mærum rýmis og lífs, hvorki of nærri né handan hins seilanlega eða sjáanlega. Kirkjan á að vera á sjónbaugnum og hvergi annars staðar en þar. Líklega eru þessar upplýstu kirkjur við sjónarrönd líka tákn um trúarlíf Íslendinga nútíðarinnar. Ljóskirkjurnar eru fjarkirkjur og því má halda fram, að trúarlíf meirihluta þjóðarinnar sé nokkurs konar fjarkristni. Það mun ég ræða um og benda á nokkur einkenni fjarkirkjunnar. Að meta afleiðingar fyrir kirkjulega stefnu og safnaðarstarf er annað mál og verður ekki rætt hér.

Hugtakið fjarkirkja

Fjarkirkja er andhverfa nærkirkju, þess sem oftast er miðað við, þegar rætt er um blómstrandi og lifandi kirkjulíf. Hugtakið fjarkirkja barst í fang mér sem titill á danskri bók, Den fjerne kirke eftir Jörgen I. Jensen. Tilgangur bókarinnar er að greina einkenni trúar Dana á seinni hluta tuttugustu aldar. Því er haldið fram, að kirkjan sé í nútímasamfélagi fyrst og fremst fjarveruleiki. Kenningin er áhugaverð og varðar íslenska kirkju og vestræna kristni. Vissulega munu margir sjá fjarkirkjunni flest til foráttu og telja hana merki um, að kristnin sé að þynnast út, trúmennskan við Guð sé fjarri og sorti guðleysis eða grautarlegrar heiðni hríslist um æðar þjóðlífs og skuggasund sálarlífs einstaklinga. En til að bregðast við breytingum og í vitund um anda Guðs að starfi er rétt að greina með opnum huga hverja kreppu. Margt bendir til, að fjarkirkja sé lýsing á kirkjustíl Íslendinga, t.d. lítil kirkjusókn, trúfræðileg fjölbreytni í guðstúlkun, kirkjuhúsaafstaða og forgangsröðun í fjárnotkun safnaða.

Þátttaka í kirkjulífi

Í þéttbýlisöfnuðum eru guðsþjónustur á hverjum helgum degi og helgistundum fer fjölgandi í starfi þessara safnaða. Prestar og starfsmenn kirknanna  undirbúa helgihaldið jafnan af alúð og vandvirkni, en guðsþjónustusókn er ekki alls staðar stórkostleg. Hlutfallslega eru guðsþjónustur mun betur sóttar í dreifbýlinu, jafnvel að meirihluti sóknarfólks sæki kirkju á messudögum. Augljóst er þó, að messusókn er einnig vegna hefðar og ræktar við þá stórfjölskyldu, sem viðkomandi sveit eða sókn er. Þar sem kirkjukaffi er enn veitt er hægt að leysa ágreiningsmál, létta á streitu milli þeirra, sem deilt hafa um landskika eða fyrirkomulag haustleita eða einfaldlega gleðjast og hlægja með góðum grönnum. Allt eru þetta liðir í lifandi samfélagi.

Réttlætingar og skýringar á þverrandi guðsþjónustusókn eru margar og eiga sér langa sögu, eins og sjá má í gömlum árgöngum Kirkjuritsins. Prestar hafa löngum kvartað yfir kirkjusókn. Staðreyndir varðandi þátttökuna eru þessar. Minna en 2 % þjóðarinnar sækir kirkju einu sinni í viku af einhverju tilefni, minna en 8% þjóðarinnar einu sinni í mánuði. Liðlega helmingur þjóðarinnar kemur ekki í kirkju á árinu. Margur presturinn gleðst yfir 100 manns í kirkju á sunnudegi, en ef söfnuðurinn er yfir átta þúsund manns er sóknin ekkert undur. Hið sama gildir um barnastarf kirkjunnar, sem víðast er afar vel unnið. Eftir að upphafsaldan hefur riðið yfir í haustbyrjun kirkjustarfsins er hlutfall barnahópsins af heild ekki alltaf hátt, þótt skarinn virðist stór á sunnudagsmorgni. Messusókn og kirkjusókn Íslendinga er engin vikuleg flóðbylgja. Hvað þetta varðar er íslenska kirkjan fjarkirkja en ekki nærkirkja. Þessi staðreynd og könnun á trúarlífi þjóðarinnar, þ.e. trúarlífskönnunin 1986, eru veigamiklar vísbendingar um raunveruleika fjarkirkju.

Helgihald hinna fáu

Íburðarmikil og fögur altarisþjónusta þarf ekki að vera í óþökk þeirra, sem ekki koma til kirkju. Hún er þó ekki talin vera það aðalatriði, að menn fari hennar vegna til kirkju. Menn gætu viljað, að presturinn væri reyndur og hæfur litúrg og góður athafnaprestur, en það þjónaði þá fyrst og fremst hinum pöntuðu athöfnum. Kannanir sýna að almenningur vilji breytingu á helgisiðum en þó er mikið efamál, að „léttu og skemmtilegu” athafnirnar myndu draga fleiri til kirkjunnar, þegar til lengri tíma er litið. Helgihald, sem ekki tengist krossgötum lífsins, virðist hafa það háa þröskulda að menn nenna ekki, geta ekki eða kunna ekki að stíga yfir nema með hjálp eða breyttri afstöðu. Í nærkirkju er helgihaldið eðlilegur og veigamikill þáttur í trúariðkun einstaklinganna. Þar sem guðsþjónustan er slíkur kjarni í lífi kristins safnaðar, nærkirkju, bendir vanræktin til að íslenska kirkjan sé fjarkirkja.

Trúfræðileg fjölbreytni

Þessu tengt eru trúarhugmyndir fólks. Meðlimir nærkirkju láta sig trúarkenningu varða og vilja leiðsögn prests eða fræðara um hverju þeir eigi að trúa, hvernig þeir eigi að breyta og hvers þeir megi vona. Hvort sem nærkirkjumenn samsinna öllum kenningum kristninnar í hjarta eða ekki, komast þeir ekki hjá því að hafa nokkuð góða sýn yfir helstu meginatriði kristinnar trúfræði. Rannsóknir Björns Björnssonar og Péturs Péturssonar sýndu, að meirihluti Íslendinga hefur farið eigin leiðir í trúfræðinni. Það er alveg sama hvaða trúfræðilegum lögregluaðgerðum menn kynnu að taka upp á. Fólk mun skella skollaeyrum við stefnu og samþykktum helstu samkoma kirkjunnar og boðskap kennimanna, svo fremi sem trúfræðin er ekki tengd beint við líf þess. Túlkunarrammarnir eru svo margir í fjölmiðla- og samræðuflórunni, að einstaklingurinn verður ekki auðsannfærður eða hjartahlýðinn. Hinni kirkjulegu túlkun er ekki beinlínis andæft. Hún er fremur álitin sem einn af kostunum á gnægtaborði andlegheitanna í samfélaginu, sem hver og einn getur þegið eða afþakkað hljóðalaust. Hið sama gildir um skilning á athöfnum eins og skírn og máltíð Drottins. Fólk, sem óskar og nýtur þessara athafna, heldur áfram að hafa sinn skilning eða túlkunarramma, hvað svo sem presturinn eða hefðin segja. Ef rétt er, að trúfræðileg miðstýring sé horfin og fjölbreytnin verði æ meiri, er það tákn um að fjarkirkjan eflist á kostnað nærkirkjunnar. Það merkir ekki, að trúfræðin geti ekki verið góð, samþykktir og kennimennskan í lagi. Hið kirkjulega samhengi er einfaldlega breytt.

Guðstúlkunin

Hugmyndir um Guð í íslensku samfélagi eru einn skýrasti vottur um veru fjarkirkju á kostnað nærkirkju. Ekki vantar, að Guð skipti Íslendinga máli og einhvers konar guðstrú, tilbeiðsla eða afstaða sé til í hugskoti fólks og leyndum sálar. Þorri þjóðarinnar trúir á Guð, eða um 80%, sem er talsvert hærra hlutfall en á Norðurlöndum.  En guðsímyndir fólks eru ekki allar af hefðbundinni ætt kristins rétttrúnaðar. Það sýnir könnunin 1986 berlega og hefur fjölbreytnin væntanlega orðið meiri síðan. Könnunartölur má túlka margvíslega, en liðlega þriðjungur (37%) svarenda trúir á persónulegan Guð, sem hægt er að biðja til. Það er ennfremur sá fjöldi, sem aðhyllist hina hefðbundnu trúfræði og lítur til Jesú Krists, sem Guðssonar og frelsara. Yfir 43% hafa gert sér aðrar hugmyndir um Guð, en hinar kirkjulegu. Það er íhugunarvert, að stærsti hópur Íslendinga lýtur Guði sem krafti, lífsmætti og orku. Guðsmynd þeirra er ópersónuleg og í ætt við guðstúlkun mystikeranna. Ekki er víst, að þessi afstaða fjarkirkjunnar sé svo neikvæð þegar grannt er skoðað. Verið getur, að um sé að ræða djúphneigð, sem getur verið tengd náttúruskynjun eða reynslu barna á öllum aldri gagnvart undri lífsins og óendanleika, sem hið smáa hjarta skynjar við að stara út í geiminn og greina halastjörnu, stjörnuhrap og fjölda stjarnanna.

Kirkjuhús og fjarkirkja

Fjarkirkjuíslendingar nýta sér sín helgihús til trúarlegra athafna á krossgötum lífsins. Sóknarnefndir um allt land staðfesta ómeðvitað tilveru fjarkirkjunnar í ofuráherslu á kirkjuhúsið. Þegar prestar vilja fá meira fé til eiginlegs safnaðarstarfs, helgihalds, fræðslu eða líknarþjónustu, er fyrirstaða sóknarnefnda sem næst mænuviðbragð fjarkirkjunnar. Kirkjuhúsið, hinn ytri rammi, skal vera sem bestur fyrir athafnir sem fjarkirkjan nýtur. Annað verður að lúta þessu aðalatriði. Glæsileg hús og í lagi eru tákn fjarkirkjunnar. Þau skulu vera til reiðu, þegar fólk þarfnast þeirra. Bibilíulestrar, bænahópar, líknarstarf, kyrrðarstundir eða fyrirlestur um gildi heimilisguðrækni eru undir þetta höfuðatriði sett. Fjárveitingar til að kosta það starf verða ávallt að lúta viðgerð á kirkju, eru sem sé neðar í forgangsröðun.

Ógnir og vörn sjálfsins

Jón Vídalín skrifaði, nokkuð hryssingslega, að manninum væri varpað í þennan heim sem hræi! Líf Íslendinga er skyndikast inn í nútíma. Hið einsleita samfélag er að baki, þar sem hlutverkin í lífinu og framtíðarkjör voru ljós. Kynjahluverkin hafa breyst. Í einkalífinu eru valkostir næstum yfirþyrmandi. Það er ekki lengur sjálfsögð skylda að fórna lífi og hamingju á altari þjóðar eða gangast upp í þjóðernisgildum á kostnað eigin hags. Ættbálkasamfélag Íslendinga er að liðast í sundur í alþjóðadeiglu. Rammi sjálfsins er stærri og óljósari en áður var. Hið alþjóðlega eða hin yfirþjóðlegu gildi freista æ fleiri Íslendinga. Atvinnumöguleikar erlendis og hærri tekjur en hér heima eru raunverulegir kostir, sem stækkandi hópur hefur möguleika á að velja eða hafna. Rammi gilda, viðmiða, trúarhugmynda og atferlis stækkar stöðugt. Einstaklingurinn hefur úr sífellt meiru að moða og í því eru fólgnir bæði kostir og gallar. Því meira hreyfifrelsi og fleiri kostir, því mikilvægara er að ytri rammi öryggis sé tryggður. Því meiri óreiða, sem verður í einkalífi einstaklinganna, því sterkari ytri ramma þarfnast hann.  Það eru takmörk fyrir því hve sjálf einstaklinganna verður þanið og varnarammi getur verið víður. Hversu alþjóðlegir sem nútíma Íslendingar verða, hversu vel menntaðir og óbundnir af þjóðerni eða hefðum, átrúnaði eða stofnunum, megnar enginn sæmilega óbrenglaður maður að umspanna allt í þekkingarsprengingu veraldar. Öll verðum við að eiga algilda lífsvörn, amöbuvegg sálarinnar, skjólgarð, óðal, þar sem mörkin eru trygg, landamærin skýr og varnargarðarnir stöndugir mót æðandi ógn.

Systurnar náttúra og kirkja

Breytingar hafa orðið á þjóðernisvitund Íslendinga. Það er eðlilegt, að náttúra verði æ fleiri Íslendingum samnefnari þjóðernis. Hin rómantísku stef um sögu og tungu duga ekki lengur. Í náttúru Íslands, undir hrímköldum hrammi vetrarbyls eða í angurværum faðmi sumarnætur, lifa flestir Íslendingar einhverjar vitjunarstundir, sem vekja með okkur skynjun um hvað við erum og hvar við eigum gull okkar. Að okkur læðist grunur um, að lífið sé meira en slagur um brauð og orðspor. Einnig um hina dýpstu fegurð, um hlýtt hjarta að baki náttúru og mannlífi þrátt fyrir eyðingu byggða eða gjaldþrot í lífi eða starfi. Þessi skynjun getur orðið haldreipi, sem menn vilja með engu móti sleppa. Líklega er það þetta, sem heldur guðstrú svo hlutfallslega hárri meðal okkar, trúnni á andann og kraftinn svo skýrri og trúnni á framhald svo vonstyrkri. Ég tel, að þessi þörf fólks fyrir ytri skjólvegg sé forsenda fjarkirkjunnar. Líklegt er einnig að túlka megi fjarkirkju, sem systur náttúruskynjunar og náttúruforsendu Íslendingsskilgreiningar síðustu ára. Að baki bæði náttúruskynjun og ennfremur fjarkirkju er líklega sama vitund um kraft, líf, elsku og von þrátt fyrir allt, sem bendir til hins gagnstæða. Náttúran og fjarkirkjan eru samkvæmt þessu þættir í öryggiskerfi eða varnarviðbúnaði okkar gagnvart eyðingaröflum, myrkri, aðsteðjandi ógn, vonleysi, þ.e. hinu djöfullega og dauðanum?

Þarfir fjarkirkjunnar

Fjarkirkjan á sér önnur guðspjöll en þau fjögur biblíulegu. Þau eru tengd þröskuldum lífsins: Nafngjöf (það sem nærkirkjan nefnir skírn) sem er magísk athöfn í öllum samfélögum; skil bernsku og forfullorðinsára, þ.e. manndómsvígslan í mynd fermingar; afmörkun sambúðar og fjölskyldu (hjónavígsla eða samvist); skil lífs og dauða (útför). Þetta eru guðspjöll fjarkirkjunnar, þ.e. ekki inntaksríkir textar sem segja sögu sem varðar okkur, heldur athöfn sem hver getur lagt sitt í. Fjarkirkjan hefur þörf fyrir þessar athafnir og leitar til trúarlegrar stofnunar, þjóðkirkjunnar, að mestu óháð skilgreiningu nærkirkjunnar á inntaki. Því aðkrepptari sem einstaklingarnir eru í einkalífinu, því styrkarki vilja þeir að kirkjan sé og fær í starfi sínu. Hún á að sýna færni og fegurð í athöfnum. Hún á gjarnan að vera snjöll í sérfræði sinni. Hún má rækta með alúð helgisiði sína, óháð hvort fáir eða margir sækja guðsþjónustur. Hún á að vera góð í hinu orðræna kennihlutverki, þó fæstir hafi nokkurn sérstakan áhuga á sérhæfðri trúfræði eða játningatrúum samþykktum. Hún þarf að kunna til allra verka í sálgæslu. Hún má gjarnan státa af gríðarlegri færni í heimspeki, sálfræði, sállækningum, sérþjónustu hvers konar, og færni til að taka þátt í kappræðu og vitsmunalegri rökræðu. Það skiptir eintstaklingana ekki höfuðmáli í slag daganna, en þau vilja að kirkjan kunni til verka, þegar leita þarf til hennar vegna athafna eða slysa í lífinu. Kirkjan á að vera gæðastofnun, rétt eins og bráðamóttakan eða heilsugeirinn eiga að veita fullkomna þjónustu, þegar slys verða. Okkur er nokk sama um, hvernig læknagengið eða hjúkrunarfólkið iðkar sín fræði, bara að starf þeirra gagnist þegar þörf verður á. Og kirkjunni ber að sinna hinum trúarlegu málum á hliðstæðan hátt.

Fjarkirkjan og nýhugsun

Eigum við að sætta okkur við að kirkja sé að breytast í táknrænt öryggisnet, nútímalega útgáfu af Strandakirkju, sem er ein öflugasta táknmynd fjarkirkjunnar? Erum við tilbúin að gefa nærkirkjuna upp á bátinn, sem hægt er halda fram að sé forsenda þess, að fjarkirkja geti verið til? Ef ekki, hvað þýðir það fyrir starfshætti í söfnuðum og fjárnotkun, samskipti presta og sóknarnefnda, helgihald, trúarhugsun, fræðslu og líknarþjónustu og ennfremur mynd okkar af hlutverki kirkjunnar? Fjarkirkjan er komin, en með hvaða móti og í krafti hvers fær hún að vera?

Þessa hugleiðingu flutti ég á málþingi í Skálholtsskóla árið 1997. Myndirnar tók ég líka nema myndina af fermingarungmennum. Hún er úr myndasafni Hallgrímskirkju.