Greinasafn fyrir merki: kveðjumessa

Maríustíllinn, já, nei og frelsið

27. mars 2023 Sigurður Árni Þórðarson

Lífið er verðandi – allt hreyfist. En þolum við breytingar? Og jafnvel: Þorum við að verða, vaxa, umbreytast og opna? Kristján Sigurður – nýskírður – velur ekki að breytast. Hann bara er í umbreytingu bernskunnar. Hann vex, lærir, opnar og fylgir flæði lífsins. Í dag flæddi blessunarvatnið í fontinn og vætti höfuð hans. Svo þarf hann að læra að segja já og nei og hvað frelsið merkir. Læra Maríustílinn.

Messan í dag er kveðjumessa. Prestur hættir störfum í Hallgrímskirkju og er á leið inn í þriðja æviskeiðið og annar tekur við. Búið var að ákveða og ganga frá skipulagi messunnar þegar foreldrar drengsins báðu um skírn. Þar sem skipulagið og tónlistin voru ákvörðuð var ekki sjálfgefið að gerbreyta athöfninni. En hvað er kirkja? Skírn er aðalmál í kristninni og kirkja er ekki lokað kerfi og hús heldur iðandi af mannlífi og þjónn lífsins. Við breyttum því skipulaginu og Kristján Sigurður var boðinn velkominn. Í skírnargerningnum megum við nema þá djúpu visku heims og himsins að lífið er gott, gefandi og með galopna framtíð. Við erum öll börn á leiðinni, börn tíma en líka eilífðar, ekki í lokuðu kerfi, föst í rásinni heldur á guðsvegum. Við megum breytast og hugsa nýjar hugsanir. Við megum þora að verða. Börnin læra að treysta en líka greina fals. Þau læra að ganga, tala og hlægja. Og ég má fæðast til nýrrar tilveru og þarf ekki lengur að hafa áhyggjur af sprunguviðgerðum í Hallgrímskirkju, verkefnum og ferðamönnum. Nú eru það bara þau fagnaðarefni lífsins að njóta samveru með ástvinum og góðu fólki og halda áfram að njóta lita, orða, tóna, ilms, bragðs og bregðast hrifinn við elsku daganna. Táknmál þessa kirkjudags er ávirkt og Maríustíllinn er mikilvægur. Boðunardagur Maríu er einn af þessum stórkostlegu dögum sem hvíslar að okkur að Guð sé elskandi vinur.

María og helgisagan

„María, drottins móðir kær, merkir guðs kristni sanna“ ljóðar Hallgrímur í 37. passíusálmi. Á þessum sunnudegi föstunnar íhuga kristnir menn um allan heim Maríu. Það eru jú níu mánuðir til jóla. María nærði Jesúfóstrið í móðurlífi sínu, gaf honum síðan nýfæddum brjóst og varð honum öflugur uppalandi. En siðbótarmenn tóku hana út af dagskrá vegna þess að Rómarkirkja miðalda hafði klúðrað guðfræði Maríu. Maríu hafði eiginlega verið stolið og gerð að gínu valdsins, gínu á tilbeiðslustalli. Hið kvenlega og mannlega var læst í fjötra sem svo urðu fjötrar kvenna og brengluðu líf fólks. En engum líður vel sem gínu og Maríu hefur aldrei liðið vel á stalli. Við höfum heldur engan hag af henni sem ofurhetju handan mannlífs. María ætti að vera í miðri hringiðu lífsins og með okkur í hvunndagsverkefnunum. Maríustíllinn er mikilvægur.

Helgisaga er trú á vængjum ljóðsins. Sagan um Maríu er slík yfirjarðnesk saga. Menn hafa tilhneigingu til að endurhanna sögu mikilmenna. Maríudýrkun stigmagnaðist fyrsta árþúsund kristninnar og kenningaflækjan gildnaði og endaði með að karlaþing kaþólsku kirkjunnar ákváðu að María hefði líka verið flekklaust getin eins og Jesús. Hin duldu stýrikerfi upphafningar og hreinsunar upphafssögu Jesú skiluðu Maríu sem endurunninni mannveru. Djúphvatar sögunnar breyttu henni. Hún var ekki lengur mensk heldur utan við söguna. Hún var eiginlega komin út fyrir endimörk alheimsins eins og Bósi Ljósár.

Maríustíllinn
En María er ekki frelsari mannkyns heldur persóna sem vann úr stórmálum. Þegar við sviptum burt búrkum og menningarspjörum aldanna af henni sjáum við venjulega manneskju sem var sömu gerðar og við hin. Hún fann til, meiddi sig, hreifst, lærði, hló og grét. Hún lærði að hafna sumu og játast öðru. Lærði frelsi og mörk þess eins og þú og við öll. Svo sýnir helgisagan okkur engil með hvíta lilju sem tjáði táningsstúlku mikil tíðindi. Hefði hún getað sagt nei? Hafði hún val? Já, hún var ekki viljalaus þolandi heldur fullveðja aðili og gerandi. Í því er fólgin merking sögunnar og varðar okkur öll. Það er Maríustílllinn og Maríustefnan. Það tekur enginn frá okkur hið rótttæka frelsi að ákveða hvað við viljum vera, gera og játast og hverju við höfnum. Það var niðurstaða fanganna í útrýmingarbúðum nazista að það væri hægt að taka frá fólki allt – líka lífið – en það væri aldrei hægt að taka frá fólki frelsið í djúpi sálarinnar nema fólk tæki þá ákvörðun að hafna eigin frelsi eða misvirða það. Farþegar í lífinu hafa tapað Maríustílnum. Mál Maríu varðar tengsl Guðs og manneskju – það sem heitir trú á máli kristnninnar. Guð sendir ekki engla til okkar eins DHL-bílstjóra með sendingu. Lífið er ekki heimsendingarþjónusta heldur stöðug verðandi og við erum fullveðja ákvörðunaraðilar í því ferli. Við tökum ákvörðun um stefnuna. Mín guðstúlkun er að í því ferli sé Guð sínánd, að Guð sé í öllum viðburðum, kraftuppstretta elskunnar í okkur öllum. Frelsi er eitt af undrum lífs. Af því frelsið býr í okkur getur jafnvel Guð ekki neytt okkur að elska sig. Að elska er val. En þau sem bara hlýða hafa snúið baki við frelsinu, valið að varðveita ekki frelsið. Gína valds svarar ekki, gína á stalli ansar ekki, meðvirk manneskja ekki heldur. En María var frjáls. Hún var ekki táningur í fornöld sem var skipað að verða staðgöngumóðir. Hún gat sagt nei og hún gat sagt já við tillögu himinsins. Það er Maríustíllinn – hafa val um já og nei.

Kall Guðs berst okkur öllum í verðandi lífsins. Við erum aldrei svo illa komin að allt lokist. Erkiboðskapur kristninnar er ekki um prósentur gjaldenda í kirkjufélagi heldur að Guð er nær okkur en lífið sjálft. Við erum alltaf í kompaníi með Guði hvert sem við förum og hvað sem við gerum. Guð alltaf nærri, aldrei ágengur heldur virðandi vinur og elskhugi. „Óttast þú eigi … því að þú hefur fundið náð hjá Guði.“ Maríustílllinn er: „Já, verði mér eftir orðum þínum.“

Prestsþjónusta

Nú stend ég hér og miðla því sem ég veit réttast í hinum löngu hugsunum kristninnar. Það er sterk reynsla að horfa fram í kirkjuna – í öll þessi augu – og sjá svo mörg koma sem ég hef þjónað sem prestur, skírt, fermt, gift, talað við eða gengið með sorgarvegi. Þegar læknir lýkur störfum á spítala koma fyrrverandi sjúklingar ekki til að kveðja. Ekki heldur þegar kennari lýkur störfum. En svo mörg koma til að þakka eða sýna kærleika og mörg hafa orðað í mín eyru þakkir eða sent mér kærleikstjáningar sem eru hjartastyrkjandi. Að vera prestur er merkingarþrungið starf og líf. Skemmtilegast hefur mér þótt að skíra börnin. Það er ævintýralegt að horfa í vonaraugu krúttanna sem eiga framtíðina og frelsi til að verða. Og svo þjóna fólki í helgihaldi, túlka líf og þjóna kirkjulegum fagnaðarathöfnum en ganga líka með öðrum þung skref. Ég hef verið sá lukkuhrólfur að þjóna sem prestur í dreifbýli og þéttbýli. Liðnir áratugir hafa verið ævintýri. Fæst í Hallgrímskirkju er venjulegt og flest er í ofurstærð. Kirkjan er ekki aðeins sóknarkirkja heldur einn af mikilvægustu helgistöðum heimsins sem gerir kröfur til þeirra sem þjóna Hallgrímskirkju.

Nú ákveð ég að hætta og fyrr en mér er skylt. Það eru líka forréttindi að geta fæðst til nýrrar veru og nýs lífs. Ég fer líka fullur trausts til þeirra sem taka við. Minn góði kollegi Irma Sjöfn Óskarsdóttir tekur við sóknarprestskeflinu. Það er frábært því hún hefur ræktað með sér góða kirkjusýn, Maríustílinn og mannvinsemd. Svo kemur nýr prestur til starfa í sumar. Í kirkjunni er mannval og í rauninni þarf getumikið fólk til að þola álagið sem er hér alla daga. Mig langar við leiðarlok að þakka þeim elskuna og umburðarlyndið, húmorinn, festuna og snilldina. Þökk sé öllum messuþjónunum, starfsfólki kirkjunnar, sjálfboðaliðunum, sóknarnefndarfólkinu, tónlistarfólkinu, sóknarfólkinu – já, líka öllu þessu litríka fólki sem sækir í þennan helgidóm. Formenn sóknarnefndar gegna þjölþættum ábyrgðarstörfum í Hallgrímskirkju. Jóhannes Pálmason og Einar Karl Haraldsson hafa verið sérlega farsælir og haldið sjó og oft í snúnum málum. Ég þakka þeim samstöðuna. Jóhannes var langt á undan sinni samtíð þegar hann heyrði af myglu í prestsskrifstofu. Hann brást ákveðið við og lét gera viðeigandi ráðstafanir og bjargaði heilsu minni. Enginn flótti þar heldur metnaður og mannúð. Og Einar Karl er alltaf með augu á framtíðinni og leitar að lausnarleiðum og er okkur sívirk fyrirmynd. Kærar þakkir.

Maríustefnan

Vinir mínir spyrja mig: Hvað ætlar þú svo að gera? Ganga frá ástarpostillunni – úrvali prédikana minna – sem kemur út í haust. Svo ætla ég að gleðjast með skemmtilegu konunni minni, ástvinum og vinum. Læra meira, elda meira, elska meira og vera eins og María – hlusta eftir hvísli Guðs í viðburðum daganna og bregðast við í anda Maríustílsins og segja: „Já, ég er vinur þinn Guð – þjónn þinn – verði mér eftir orðum þínum.“ Það verður engin ólétta úr því! En stórkostlegt fagnaðarerindi er það.

Kæru vinir, nú eru skil. Ég þakka Guði fyrir árin í ykkar þjónustu. Ég hef notið blessunar umfram það sem ég kunni að biðja. Ég hef notið elskusemi ykkar umfram alla skyldu, söngs, hlátra og sagna. Í tárum ykkar hefur verið traust. Í gleði ykkar og orðum hafa speglast trúnaður. Ég hef notið visku ykkar, fyrirbænar og stuðnings. Takk. Ég fel ykkur öll Guði sem horfir á okkur með augum elskunnar. Það er sá Guð sem býr til nýtt líf og gefur okkur daga, ljós, von og blessun. „Heit bæn þín ástarkveðja sé“ stendur yfir aðaldyrum Hallgrímskirkju. Það er Maríustíll mennsku okkar.

Hallgrímskirkja, boðunardagur Maríu, 5. sunnudagur í föstu, 26. mars 2023. Kveðjumessa.

Meðfylgjandi mynd tók Hrefna Harðardóttir. Kristján Sigurður Davíðsson skírður í upphafi messu.

Greinar og pistlar

Prestur á breytingaskeiði

27. nóvember 2014 Sigurður Árni Þórðarson

Tárin í augum vina minna gerðu útslagið. Margt hafði farið í gegnum hugann síðustudagana, en votir hvarmar fólks í altarisgöngu snertu kvikuna. Ég var á leiðinni, frá einum söfnuði til annars, frá vinum mínum og til annarra vina. Þetta voru tilfinningadagar og ýmislegt kom mér á óvart, bæði innan í mér og í samskiptum og viðbrögðum fólks.

Eftir tíu ára starf í Neskirkju og þjónustu við vesturbæinga sótti ég um prestsstarf við Hallgrímskirkju. Einföldu rökin voru að skynsamlegra væri að fara í annað prestakall áður en allir væru orðnir leiðir og farnir að bíða að maður hætti! En fleira og veigameira hafði afgerandi áhrif, sumt kirkjulegt, annað varðaði persónulega reynslu og tengsl við fólk. Svo var ég í stöðugu samtali við himinvin minn um hvort ég ætti að sækja eða ekki.

Þegar niðurstaða var fengin hóf ég umsóknarskrifin. Mér þótti áhugavert og að skrifa umsókn í samræmi við ný og breytt viðmið varðandi slíkar umsóknir. Ragnhildur Bragadóttir á Biskupsstofu sagðist aldrei hafa séð svo fallega umsókn! Skýringin var að Katla, sem er bæði fagurkeri og dóttir mín, braut um textann svo ágætlega og smellti inn myndum á góða staði að hinn smekkvísi bókasafnsfræðingur biskups gladdist. Já, pappírinn var líka fallegur og allar myndirnar, sem ég hafði tekið í Hallgrímskirkju, voru í lit.

Svo tók við umsóknarferli. Ég var í önnum, útfarir voru margar og tóku hug minn. Svo varð ég að sinna kirkjuþingi í klemmu á milli jarðarfaranna. Eitt kvöldið á kirkjuþingstímanum var ég kallaður til valnefndarfundar í Hallgrímskirkju. Formaður kjörnefndar, Halldóra Þorvarðardóttir, stýrði fundi örugglega og glæsilega. Svo beið ég – og hinir umsækjendur – niðurstöðu. Ég fagnaði þegar mér var tilkynnt að ég hefði verið valinn til að gegna sóknarprestsstöðu á holtinu. Mér þótti að vísu leitt að aðrir frábærir umsækjendur voru þar með ekki valdir en gladdist jafnframt yfir að Irma Sjöfn Óskarsdóttir var valin sem hinn prestur kirkjunnar.

Annir héldu áfram, að mörgu er að hyggja við skil í Neskirkju og síðan byrjaði undirbúningur fyrir störfin í Hallgrímskirkju. Ákveðið var að kveðjumessan yrði í Neskirkju síðasta sunnudag kirkjurársins, 23. nóvember. Ég yrði síðan settur í embætti (tekinn í notkun eins og starfsfólkið orðaði það!) í messu fyrsta sunnudag í aðventu, 30. nóvember. Við Steingrímur Þórhallson, organisti, ákváðum sálma fyrir kveðjumessuna. Ég skoðaði textana, sóknarnefndarfólkið vildi þjóna sem messuhópur á þessum skiladegi. Ég skutlaði inn í tölvuna nokkrum þönkum að gefnu tilefni. En mér leið þó hálf-einkennilega. Eiginlega alla vikuna. Hvað var að mér? Var það bara flensuræfill sem herjaði? Eða var eitthvað annað? Presturinn, sem hefur gengið sorgargöngur með mörgum, fór að hugsa og spurði hið innra: „Heyrðu, karlinn, ertu í sorgarferli? Svo kafaði ég í ávirka texta síðasta sunnudags kirkjuársins. Jesús spyr þar stórra spurninga um hvort við höfum heimsótt sjúka, fangelsaða, gefið næringarsnauðum mat – iðkað kærleika. Og þau, sem ekki hafa í sér þessa Jesúafstöðu samúðarinnar, eru mörkuð dauðanum. Þetta eru dómstextar, merking þeirra er krísa – enda merkir gríska orðið krisis dóm og dómsniðurstöðu. Boðskapur kristninnar varðar ekki yfirborðsmál heldur mennskuna í öllum víddum. Og þennan gamlársdag kirkjuársins hljómuðu dómsorð um krísu okkar allra. Við dæmum okkur sjálf.

Því vöknuðu íhuganir um eigið líf. Hafði ég staðið mig í starfi síðustu ár? Hafði ég sýnt árangur? Hafði ég ekki brugðist fólkinu í sókninni með margvíslegu móti? Ég gæti fært frávísunarrök og vikið mér undan ábyrgð og vísað á aðra. Nei, ég hafði vissulega ekki brugðist í öllu, en þó – ég sá bresti mína. Þegar ég leit til baka var mér ljóst að ég hafði ekki heimsótt alla sem ég vildi, ekki slökkt þorsta fólks eftir næringu, alla vega ekki þeirri andlegu.

Og ókyrran óx alla vikuna er ég undirbjó kveðjumessuna. Kvefpestin ágerðist og á sunnudagsmorgni var ég orðinn raddlaus. Aldrei hafði þetta gerst síðustu tíu ár. Hvað væri til ráða? Dómur himins – tjáning þess að ég hefði brugðist líka í orðum en ekki bara gerðum? Birgir Ás Guðmundsson kenndi okkur guðfræðinemum nokkur radd-krísu-trix og nú komu þau að góðum notum. Röddin skírðist nokkuð – en var þó þvæld eins og eftir sigurleik Íslendinga í fótbolta – en þó nothæf.

Ég gekk svo í morgunkælunni til kirkju. Óvenju margt fólk var að undirbúningsstörfum, sóknarnefndarfólk við veisluundirbúning, stóri kórinn mættur í upphitun, kórall úr jólaóratóríu-Bach skyldi sunginn eftir prédikun. Alls konar hugsanir læddust að. Síðasta messan? Aldrei aftur í Neskirkju? Kannski fengi ég að prédika síðar eða hjálpa til við útdeilingu? Svo dreif fólk að, eldra og yngra, og mörg þekkti ég vel. Þegar ég horfði í augu þeirra var ég snortinn á dýptina. Ég hafði jarðsungið foreldra eða maka sumra, skírt fyrir önnur, fermt ungmenni í fjölskyldum margra og gift sum. Samfélag, kirkja, söfnuður. Og svo hófst messan, kveikt var á altariskertunum, við sungum lofsöng og báðum bænirnar. Miskunnarbænin fyllti helgidóminn á jörðu og himni. Lestrarnir hljómuðu og Sigurþór Heimisson las stórkostlega. Rúnar Reynisson afskrýddi prestinn og svo var lagt var út af erfiðum og dæmandi textum sem segja þó satt um okkur öll. Kirkja er ekki fallegt hús fyrir klisjur. Kirkja er þar sem góð afstaða til Jesú er ræktuð og afstaða Jesú til manna er iðkuð. Að venju lét söfnuðurinn ræðinginn yfir sig ganga, hlustaði vel, nikkaði kolli eða setti í brýrnar vegna krísunnar.

Já, Bach dillaði, engladans jólaóratóríunnar hleypti dans í kórinn sem lyftist og hneig í hljómfallinu. Spennandi tónleikar framundan. En verð ég með þar? Verð ég ekki hættur, hvenær hættir maður að vera prestur í söfnuði? Verð ég komin í tónverk og alls konar verk í Hallgrímskirkju? Og svo Sanctus, heilagur – þessi dásamlegi hjartsláttur aldanna, viðlag kynslóðanna, játning sálna himinsins, þvert á dómsorðin, orð vonanna sem Jesús Kristur kveikti. Orð um lífið gegn dauða. Og innsetningarorðin rímuðu fullkomlega – um bikar og brauð.

Og svo stóðum við fjögur við útdeilingu. En stemmingin var sérstök. Svo sá ég tár í auga. Síðan voru fleiri tár sem féllu og ég nánast beygði af. Í lokin sungum við öll þann yndislega tímaskilasálm nr. 712 – Dag í senn, eitt andartak í einu. Þakklætið hríslaðist um mig, en tárin leituðu djúpt í vitundina. Mörg faðmlög við dyr, allir tjáðu ósk um hamingju, sum með gleði en mörg með votan hvarm og vanlíðan. Ljúfsár kveðjustund. Svo vorum við kona mín leyst út með höfðinglegum gjöfum sem verma og gleðja um ókomin ár. Droplaug Guðnadóttir og Sigurvin Jónsson héldu snjallar ræður. Takk fyrir mig.

Í Hallgrímskirkju munu núverandi prestar brátt láta af störfum, Jón Dalbú Hróbjartsson og Birgir Ásgeirsson. Vísast bærast líka í þeim margvíslegar tilfinningar eins og í mér. Þeir glíma væntanlega við vistaskipti og breytingaskeið. Ég get að einhverju leyti sett mig í þeirra spor. Það er ekkert einfalt að skipta um starf eða láta af störfum, eiginlega trúarleg glíma og pílagrímsferð í hópi fólks. Svo eru hin, sem ekki voru valin til starfa. Þau glíma við höfnun og vonbrigði. Sóknarfólk og starfsfólk kirknanna gengur í gegnum breytingaskeið þegar prestaskipti verða. Tilfinningar eru ekki léttvægar heldur mikilvægar – þær “kirkjulegu” og prestslegu líka.

Undarlegur dagar að baki, undarleg vika og sérstæður tími einnig. Ég sé enn tárvot augun við útdeilingu. Tár ljúga ekki og þessi tjáðu afstöðu. Var ég að bregðast eða ekki. Dómstár? Sorgartár já – og tjáðu líklega missi, glataðan tíma, lok fremur en sárindi. Mér var ekki álasað eða skammaður, heldur var sagt að eftir yrði skarð. Nú er lokið tíma, lokið þjónustu og ég fer. Reyndar ekki langt og sum eiga eftir að koma í Hallgrímskirkju og önnur eiga eftir að óska þjónustu minnar. „Þú ert nú áfram sóknarbarn Neskirkju, kallinn minn“ sagði einn. „Við eigum nú eftir að hittast í Melabúðinni, já og kannski líka í Neskirkju“ sagði ein. Ég tilheyri þessu fólki, þessum söfnuði, þessum hverfi, er einn af þeim, deili með þeim gildum og vonum og vil að fjölskylda mín fái að njóta þeirra og líka vera þeim fang þegar á reynir. Það er gott að vera prestur og manneskja í Vesturbænum. Og þó ég færi mig um set er ég einn af þeim. Hvort sem Vesturbærinn nær upp í Þingholt eða ekki er Jesús Kristur sá sami á Högum, Melum og á Skólavörðuholti. Ferðin er á hans vegum.